Σημειώσεις Κεφαλαίου 12

[←1]

Συρόπουλος 12: Τμῆμα ΙΒον. Ἐν ᾧ ὅπως ἐβουλεύσατο ἡμῖν ὁ βασιλεύς ἑνωθῆναι μετά τῶν καταλειφθέντων ἐνταῦθα συγκληρικῶν ἡμῶν, καί ὅπως ἐποίησε πατριάρχην τόν κῦρ Μητροφάνην, καί ὅπως διέστημεν ἡμεῖς ἀπ΄ αὐτοῦ ἰδόντες ὅτι οὐ φροντίζει ὑπέρ διορθώσεως τῆς Ἐκκλησίας, καί ὅπως ἐσπούδασεν ὁ βασιλεύς [ἐπισκέψασθαι ἡμᾶς περί τρό]πων ἑνωτικῶν, ἡμεῖς δέ οὐκ ἐνεδώκαμεν ἀλλ΄ ἐκαθήμεθα ἰδιάζοντες. ἀπομνημονευμάτων ιβ.

[←2]

Συρόπουλος 12.1: Ὁ βασιλεύς τοίνυν τῇ ἀνελπίστῳ λύπῃ κατασχεθείς ἀπρόϊτος ἔμενεν ἐπί πολλαῖς ἡμέραις, οὐδόλως φροντίζων περί τῶν ἐκκλησιαστικῶν· ἡμεῖς δέ ὅσοι ἐκ τῶν ἀρχόντων τοῦ κλήρου τῆς τοῦ θεοῦ μεγάλης ἐκκλησίας ἐτυγχάνομεν, μετά καί τῶν υφ΄ ἡμᾶς συνηγόμεθα πάλιν εἰς τήν Μεγάλην Ἐκκλησίαν. καί κατά τήν πρώτην τῶν νηστειῶν ἑβδομάδα παρεγινόμεθα ἐν πάσαις ταῖς ἱεραῖς αὐτῆς τελεταῖς κατά τήν ἀρχαίαν τάξιν ἡμῶν. παρῆσαν δέ καί οἱ ἐκ τοῦ κλήρου διαμεμενηκότες ἐνταῦθα, οἵ καί κατεῖχον τήν ἐκκλησίαν καί ἀηδῶς ἐθεώρουν ἡμᾶς. ἐλθούσης δέ τῆς ἑορτῆς τῆς Ὀρθοδοξίας, γνόντες ὡς, εἰ θελήσομεν λειτουργῆσαι, γενήσεται σύγχυσις, ἀπεχωρήσαμεν κατά τό σάββατον καί τήν κυριακήν ἐκείνην· εἶτα πάλιν συνηρχόμεθα κατά τήν τάξιν ἥν εἴχομεν, οἱ δέ πνευματικοί καί οἱ ἡγούμενοι καί ἱερεῖς πάντες ἀπεσείοντο ἡμᾶς ὡς λατινίσαντας.

[←3]

Στις 14 Φεβρουαρίου 1440, την πρώτη Κυριακή τής Σαρακοστής (Laurent 1971: 546 σημ. 1).

[←4]

Συρόπουλος 12.2: Mεταξύ δέ τῆς τρίτης ἑβδομάδος τῶν νηστειῶν μετεκαλέσατο ὁ βασιλεύς ἡμᾶς τούς σταυροφόρους καί ὥρισε· τίνος χάριν ἀμελεῖτε καί οὐ λειτουργεῖτε, ὑμεῖς λέγω καί οἱ μεθ΄ ἡμᾶς, εἰς τήν Μεγάλην Ἐκκλησίαν; οὐκ ἔστι καλόν οὐδέ ἀποδέχομαι ἵνα ἀμελῆτε. ἀπεκρίθημεν ἡμεῖς, ὅτι· οὐ γίνεται ἡ ἀμελεια ἀφ΄ ἡμῶν, ἀλλ΄ ἀπό τῶν ἀρχόντων τῶν καταλειφθέντων ἐνταῦθα· ὑποχωροῦμεν γάρ, ἀποσειομένων αὐτῶν ἡμᾶς· ἰδού γάρ τῇ κυριακῇ τῆς Ὀρθοδοξίας συνελειτούργησαν τῷ ἄρχοντι τῶν μοναστηρίων καί τῷ ἄρχοντι τῶν ἀντιμινσίων ὡς μή δεξαμένοις τήν ἕνωσιν, ἡμᾶς δέ οὐκ ἐδέξαντο· διό οὐδέ ἐλειτουργήσαμεν. ὥρισεν οὖν ὁ βασιλεύς· καί τίς ἐποίησε τοῦτο; καί εἶπε τῷ σακελλίου· διά τί ἐλειτούργησαν οἱ δύο ἐκεῖνοι, οὗτοι δέ οὐ; ἔδει γαρ ἤ καί τούτους μετ΄ ἐκείνων λειτουργῆσαι ἤ μηδέ ἐκείνους· οὐ θέλω δέ ἀπό τοῦ νῦν γενέσθαι τοιαῦτα, ἀλλ΄ ἑνώθητε καί λειτουργεῖτε. εἴπομεν οὖν· καί πῶς λειτουργήσομεν ὁμοῦ, ἐπεί αὐτοί φεύγουσιν ἡμᾶς; ὥρισε δέ ὅτι· φαίνεταί μοι καλόν, ἵνα ἴδῃ ὁ μέγας χαρτοφύλαξ τινάς ἐξ αὐτῶν τούς εὐκολωτέρους καί εὐπειθεστέρους καί παραινέσῃ καί καταστήσῃ λειτουργῆσαι μετ΄ αὐτῶν ἐν μιᾷ κυριακῇ· ἐν ἑτέρᾳ δέ πάλιν κυριακῇ ποιήσῃ τά ὅμοια μετ΄ ἄλλων ὁ μέγας ἐκκλησιάρχης καί ἐν ἄλλῃ ἕτερος, καί οὕτως ἑνωθήσεσθε. ὅμως θαυμάζω εἰς αὐτούς ἐπί τισι θαρροῦντες ἐνίστανται· ἰδού γάρ ἐγώ στέργω τήν ἕνωσιν, στέργουσι δ΄ αὐτήν καί οἱ ἀρχιερεῖς καί μέλλουσι ψηφίσειν καί πατριάρχην ἐκεῖνον πάντως ὅς στέργει τήν ἕνωσιν· ὅτε τοίνυν βασιλεύς καί πατριάρχης καί ἀρχιερεῖς στέργουσι τήν ἕνωσιν, τί κατορθώσουσιν οἱ ἐναντιούμενοι αὐτῇ; ὅμως ὑμεῖς ἐπιμελήθητε καθώς εἴπομεν, καί λειτουργεῖτε εἰς τήν ἐκκλησίαν.

[←5]

Από τις 28 Φεβρουαρίου έως τις 6 Μαρτίου (Laurent 1971: 547 σημ. 2).

[←6]

Κατά τον Laurent 1971: 547 σημ. 3, απεικόνιση τής αντίστασης που οργανώθηκε από μέλη τού κλήρου τής Αγίας Σοφίας που δεν ήσαν στη σύνοδο, σύμφωνα με επιστολή τού πάπα Ευγένιου Δ΄ τής 25ης Αυγούστου 1440.

[←7]

Σακελλίου: Ανώτερος αξιωματούχος τής πατριαρχικής αυλής, ο πέμπτος από τούς πρώτους πενήντα. βλέπε σημ. 5 κεφ. στ΄. Κατά τον Laurent 1971: 547 σημ. 4, η συμβουλή που τού απευθύνει ο αυτοκράτορας στην παρούσα υπόθεση φαίνεται να δείχνει καλά, ότι είχε το πάνω χέρι επί τού προσωπικού τής Μεγάλης Εκκλησίας.

[←8]

Συρόπουλος 12.3: Eἴδομεν οὖν καί εἰσηγήθημέν τινας καί ἐπείσθησαν τό δοκεῖν· καί τῇ κυριακῇ τῆς Σταυροπροσκυνήσεως ἐλειτούργησεν ὁ μέγας χαρτοφύλαξ μετά καί ἑτέρων τῶν ὄντων μεθ΄ ἡμῶν ἐν τῇ συνόδῳ, καί οὔτε ὁ ἐφημέριος, οὔτε ἄλλος τις τῶν δοξάντων πεισθῆναι ἐλειτούργησεν, ἀλλ΄ ὑπεκρίθησαν μόνον, εἶτα ἀπατήσαντες ἔφυγον. καί ἐκ τούτου παρῃτήσαντο τελείως τήν Ἐκκλησίαν καί ἐλειτούργουν οἱ μεθ΄ ἡμῶν. ἐποιήσαμεν δέ καί τάς ἑορτάς τῆς μεγάλης ἑβδομάδος σύν τοῖς μεθ΄ ἡμῶν. ἔκτοτε δέ ὁ μέγας χαρτοφύλαξ καί ἐγώ, ἐβουλόμεθα σχολάσαι ἐκ πάντων καί ἰδιάσαι. βλέποντες δέ τήν ὀλιγότητα τῶν ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ καί ὅτι οὔτε ὁ πάπας ἐμνημονεύετο οὔτε ὁ ὅρος ἀνεγνώσθη ἤ ἕτερόν τι ἐκαινοτομήθη, συνηρχόμεθα καί ἐπεμελούμεθα τῶν ἀνηκόντων τῇ ἐκκλησίᾳ καί ἐλειτουργοῦμεν, ὅτε ἀπῄτουν αἱ ἑορταί, λογιζόμενοι συμφέρον εἶναι τοῦτο ποιεῖν μέχρις ἄν γένηται πατριάρχης, νομίζοντες τότε ἴσως γενήσεσθαί τινα διόρθωσιν.

[←9]

Κυριακή τῆς Σταυροπροσκυνήσεως: Η τρίτη Κυριακή τής Σαρακοστής, που το 1440 έπεφτε στις 28 Φεβρουαρίου (Laurent 1971: 549 σημ. 1).

[←10]

Ή Μεγάλη Εβδομάδα εκείνης τής χρονιάς ήταν από τις 20 έως τις 26 Μαρτίου (Laurent 1971: 549 σημ. 2).

[←11]

Συρόπουλος 12.4: Παρῆλθον ἐπί τοῖς τοιούτοις μῆνες ὁ φευροβάριος, ὁ μάρτιος καί ὁ ἀπρίλλιος· καί ὁ μέν βασιλεύς ἠμέλησε τῶν ἐκκλησιαστικῶν· οὐδέ γάρ εἶπε τι πλέον περί τούτων πρός τινα. οἱ δέ ἐν τῇ Κωνσταντινουπόλει ἐπιπλέον ἐστηρίζοντο καί κατεφρόνουν τῶν ἐν τῇ συνόδῳ γεγονότων καί παρεσιώπων τό μνημόσυνον τοῦ βασιλέως, καί ἡμεῖς ἐδυσχεραίνομεν ὡς μή διαρρήξαντες ταχέως τόν καθ΄ ἡμᾶς δεσμόν τῆς ἑνώσεως. ὁ δέ βασιλεύς ἀναγκασθείς ἠβουλήθη ποιῆσαι πατριάρχην· καί πρῶτον μέν παρήγγειλέ τισι τῶν ἀρχόντων καί εἶδον τόν Ἐφέσου καί ἠξίωσαν καί ἠνάγκασαν αὐτόν, ἵνα κατανεύσῃ γενέσθαι πατριάρχης. ὡς δέ εἶδον αὐτόν μηδόλως παραδεχόμενον τοῦτο, ὥρισε γενέσθαι ψήφους. καί περί μέν τοῦ Ἐφέσου οὐκ ἐποιήσαντο λόγον ὅπως παραγένοιτο ἐν τοῖς ψήφοις, ἐπεί εὕρισκον αὐτόν διϊστάμενον ἐκ πάντων τῶν ἐν τῇ συνόδῳ· τόν δέ Ἡρακλείας ἠνάγκασαν, ἐπεί οὐδέ αὐτός ἐβούλετο παραγενέσθαι· ἔλεγε γάρ πρός τινας τῶν ὁμιλούντων αὐτῷ, ὅτι· τό γεγονός ἐν τῇ Φλωρεντίᾳ κακόν ἐστι καί ὀλέθριον καί φθορά τῆς ὀρθοδόξου πίστεως καί ἐγένετο βιαίως· ἐποίησα δέ καί ἐγώ κακῶς ὅτι ὑπέγραψα, ἀναγκασθείς δέ ὅμως, καί χρή ἵν΄ ἐκκοπῇ αὕτη ἡ χείρ ἡ ὑπογράψασα. καί ἕτερα τοιαῦτα ἔλεγε πρός τούς φίλους αὐτοῦ· διό οὐδέ εἰς τάς ψήφους ἤθελεν ἀφικέσθαι. ὅμως δέ ἠξίωσαν καί παρεκίνησαν αὐτόν καί μάλιστα ὁ μέγας χαρτοφύλαξ· αὐτός γάρ συνεβουλεύσατο ὅτι· μᾶλλον ἐλθέ καί εἰπέ πρός τήν σύνοδον ὅσα λέγεις κελλικῶς. καί συναχθέντων εἰς τόν ναόν τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων καί τῶν λοιπῶν ἀρχιερέων ἐπί τῷ ψηφίσαι, ἐλθών καί αὐτός εἶπεν αὐτοῖς. ἐγώ οὐκ ἦλθον ἐνταῦθα χάριν τοῦ ψηφίσαι, ἀλλ΄ ἵνα εἴπω ὅ βούλομαι πρός ὑμᾶς. λέγω τοίνυν, ὅτι ἐγώ εἰς τά γεγονότα ἐν τῇ Φλωρεντίᾳ οὔτε ἐν τῇ γνώμῃ μου συνεφώνησα ὑμῖν τοῖς στέρξασι τήν ἕνωσιν, ὡς καί ὑμεῖς οἴδατε, οὔτε ἔστερξα τό γεγονός ὡς ὑγιές, οὔτ΄ ἐκ προαιρέσεως συνεθέμην· εἰ γάρ καί μή θέλων, οὐκ οἶδα δ΄ ὅπως, ὑπέγραψα ἐν τῷ ὅρῳ, ἀλλ΄ οὖν ἡγοῦμαι τά ἐν αὐτῷ ἐναντία τῆς τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ παραδόσεως καί ἀλλότρια τῆς Ἐκκλησίας ἡμῶν, καί ἔκτοτε τοῖς τοῦ συνειδότος βαλλόμενος κέντροις ἠνιώμην καί ὡς ὑπο μεγίστου φορτίου πιεζόμενος ἐδυσχέραινον καί ἐζήτουν πῶς ἄν ἀποσεισαίμην αὐτό. νῦν οὖν εὐχαριστῶ τῷ Θεῷ ὅτι ἠξίωσέ με ἰδεῖν ὑμᾶς συνηγμένους καί εἰπεῖν ἅπερ ἐβουλόμην καί ἐνώπιον ὑμῶν τό ἄχθος ἀποτινάξασθαι. ἤδη τοιγαροῦν λέγω, ὅτι ἀποβάλλομαι καί ἀποστέργῳ, μᾶλλον δέ οὐδέ ἔστερξα τήν ἕνωσιν καί τόν ὅρον καί τά ἐν αὐτῷ ὡς ἀσύμφωνα καί ἀπᾴδοντα τῇ ἀρχαίᾳ παραδόσει τῆς ἁγίας καθολικῆς Ἐκκλησίας ἡμῶν ἀποστρέφομαι· παρέχω δέ ἐμαυτόν τῇ Ἐκκλησίᾳ ὑπεύθυνον ὡς ὑπογράψαντα οὗ οὐκ ἐξῆν. καί τοιαῦτα ἕτερα εἰπών ἐσιώπησεν.

[←12]

Δήλωση πανομοιότυπη με εκείνη που βάζει ο Δούκας (εκδ. Grecu, σελ. 271) στα χείλη όλων των μετανοημένων επισκόπων, αλλά κυρίως, όπως εδώ, σε εκείνα τού Αντωνίου Ηρακλείας:
«Τέτοια και άλλα πιο αισχρά και βρώμικα λόγια έλεγαν. Μάλιστα ποιοι; Εκείνοι που υπέγραψαν την απόφαση, ο Ηρακλείας Αντώνιος και όλοι οι άλλοι. Κι όταν κάποιος τούς ρωτούσε "Τότε γιατί υπογράψατε;" έλεγαν "επειδή φοβηθήκαμε τούς Φράγκους". Κι όταν πάλι τούς ρωτούσαν: "Βασάνισαν οι Φράγκοι κανέναν; Τον μαστίγωσαν; Τον έβαλαν στη φυλακή;" έλεγαν "όχι". "Τότε γιατί;" "Αυτό το δεξί χέρι υπέγραψε", έλεγαν, "πρέπει να κοπεί. Η γλώσσα συμφώνησε. Πρέπει να ξερριζωθεί"»
(ταῦτα καί ἄλλα αἰσχρότερα καί ῥερυπασμένα λόγια, καί ταῦτα τίνες; οἱ ὑπογράψαντες ἐν τῷ ὅρῳ, ὁ Ἡρακλείας Ἀντώνιος καί οἱ πάντες. εἰ γάρ τις πρός αὐτούς ἤρετο “καί διά τι ὑπεγράφετε;” ἔλεγον “φοβούμενοι τούς Φράγκους”. καί πάλιν ἐρωτῶντες αὐτούς εἰ ἐβασάνισαν οἱ Φράγκοι τινά, εἰ ἐμαστίγωσαν, εἰ εἰς φυλακήν ἔβαλον, οὐχί. ἀλλά πῶς; “ἡ δεξιά αὕτη ὑπέγραψεν” ἔλεγον “κοπήτω· ἡ γλῶττα ὡμολόγησεν, ἐκριζούσθω”).

[←13]

Συρόπουλος 12.5: Ἤρξαντο δέ οἱ ἀρχιερεῖς ἐκλέγεσθαι καί ψηφίζειν πρόσωπα, καί πρό πάντων ἠθέλησαν θεῖναι εἰς τάς ψήφους τόν Ἡρακλείας· ὁ δέ οὐκ ἠθέλησε. πάντες δέ ἔλεγον· καλόν ἐστιν ἵνα τεθῇ, καί τεθήτω. ὁ δέ ἔλεγεν· ἄφετέ με παρακαλῶ, ὅτι οὐ γενήσομαι· ὑμεῖς γάρ στέργετε τήν ἕνωσιν, ἐγώ δέ οὐ στέργω αὐτήν. πῶς οὖν ἔνεστι γενέσθαι με πατριάρχην, ἐπεί οὐ στέργω τήν ἕνωσιν; ὡς οὖν πολλάκις ἀξιώσαντες τά αὐτά ἤκουσαν παρ΄ αὐτοῦ, εἶπεν ὁ Νικαίας καί ὁ Μιτυλήνης· ἐπειδή ἠξιώσαμεν αὐτόν καί οὐ θέλει, ἀλλ΄ οὐδέ τήν ἕνωσιν στέργει, περισσόν ἐστιν ἵνα ἀναγκάζωμεν αὐτόν. ἔλθωμεν πρός ἐκλογήν ἑτέρων προσώπων. καί ἐξελέξαντο τόν Τραπεζοῦντος, τόν Κυζίκου καί τόν προηγούμενον τοῦ Βατοπεδίου τόν ἱερομόναχον κῦρ Γεννάδιον. ἐδέξατο οὖν ὁ βασιλεύς τάς ψήφους καί οὐκ ἀπεδέξατο ὅτι οὐ τεθείκασι τόν Ἡρακλείας· καί ἀνέφερον αὐτῷ ὅτι ἀπ΄ ἐκείνου ἀπέμεινε, καί εἶπον ὅσα ἤκουσαν καί εἶπον. Ὁ δέ βασιλεύς εἴρηκεν, <ὅτι>· οὐκ ἔδει κωλυθῆναι αὐτοῖς τοῖς λόγοις ἐκείνου, ἀλλ΄ ἔδει ἵνα θῶσιν αὐτόν εἰς τάς ψήφους καί ἔμελλεν αὐτός φροντίσειν πῶς ἄν γένοιτο. εἶτα σκεψάμενος περί τῶν ψηφισθέντων, παρῃτήσατο μέν τόν ἁγιορείτην, ὑπέβαλε δέ τόν τε μέγαν πρωτοσύγκελλον καί κῦρ Γεώργιον τόν Δισύπατον, ἵνα δοκιμάσωσι τόν Τραπεζοῦντος εἰ στέργει τήν ἕνωσιν. ἦλθον οὖν καί εἶπον αὐτῷ λόγους πολλούς ὑπέρ τῆς ἑνώσεως, ὅπως τε ἐγένετο καλῶς καί ὅτι ἐστίν ἀναγκαία, καί χρεία ἐστίν ἵνα στέργηται παρά πάντων, καί ὀφείλει ἵνα στέργῃ ταύτην καί αὐτός, καί ἐζήτησαν ἀπολογίαν εἰς ταῦτα. ὁ δέ Τραπεζοῦντος, κατά μέρος πρός τούς λόγους αὐτῶν ἀπολογησάμενος κεφαλαιωδῶς, εἶπεν ὅτι· οὔτε καλή μοι φαίνεται ἡ ἕνωσις αὕτη, οὔτε καλῶς γεγονέναι· διό οὐ δύναμαι στέργειν αὐτήν. ὡς δέ πολλοῖς λόγοις ἐπεχείρουν καταπείθειν αὐτόν καί προσετίθουν ὅτι, εἰ στέργει τήν ἕνωσιν καί πληροφορήσει τόν βασιλέα δι΄ αὐτῶν, εὐθύς ποιήσει αὐτόν πατριάρχην, ἀπεκρίθη, ὅτι· εἰρηνικῆς οὔσης τῆς Ἐκκλησίας καί πάντων ὁμονοούντων καί μηδεμιᾶς ζάλης αὐτήν ταραττούσης, τότε μόλις ἄν ἐδεχόμην τό πατριαρχεῖον· νῦν δ΄ ἐν τοσαύτῃ συγχύσει καί διχονοίᾳ τῆς Ἐκκλησίας, ἀδύνατόν ἐστιν ἵνα δέξωμαι αὐτό, κἄν εἰ τήν γεγονυῖαν ἕνωσιν ἴσως ἔστεργον, πόσῳ μᾶλλον ὅτι οὐδέ καλή μοι δοκεῖ οὐδέ εὐσεβής οὐδέ κατά Θεόν γεγενημένη αὕτη ή ἕνωσις οὐδέ στέργεται παρά πάντων οὔτε παρ΄ ἐμοῦ. ταῦτ΄ ἀπολογοῦμαι, καί ποιήσατε καθώς χρήζετε· οὐδέ γάρ εὑρήσετε ἄλλο τι ἀπ΄ ἐμοῦ.

[←14]

Επομένως είναι λάθος αυτό που γράφει ο Ψευδο-Φραντζής, Patrologia Graeca 156, 796, ότι μετά το τέλος τής συνόδου ο Βησσαρίων παρέμεινε στη Ρώμη, όπως είναι επίσης λάθος ότι ο αυτοκράτορας και η σύνοδος τον έκαναν πατριάρχη μετά τον θάνατο τού Ιωσήφ Β΄:
«Και τον μήνα Φεβρουάριο τού ίδιου έτους επέστρεψαν όλοι στην Κωνσταντινούπολη, εκείνοι που είχαν φύγει στην Ιταλία για τη σύνοδο, δηλαδή ο αυτοκράτορας και ο δεσπότης και οι υπόλοιποι, χωρίς τούς τρεις που είχαν αφεθεί εκεί στην Ιταλία, δηλαδή τον πατριάρχη κυρ Ιωσήφ που αποδήμησε στον Κύριο στη Φλωρεντία και τον μητροπολίτη Σάρδεων στη Φερράρα, καθώς και τον Νικαίας, που ονομαζόταν Βησσαρίων και παρέμεινε πρόεδρος στη Ρώμῃ. Αυτόν, μετά την αποδημία τού πατριάρχη από την εδώ ζωή, ο αυτοκράτορας και η σύνοδος τον εξέλεξαν πατριάρχη. Έπειτα, επειδή λόγω κάποιων συγχύσεων και σκανδάλων δεν επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη, αλλά παρέμεινε στη Ρώμη, ο ανώτατος ποντίφηκας τον έκανε καρδινάλιο και τού χορήγησε πολλά επιδόματα»
(Καί τῷ Φεβρουαρίῳ μηνί τοῦ αὐτοῦ ἔτους ἐπανέστρεψαν πάντες εἰς Κωνσταντινούπολιν, οἱ ἐν τῇ Ἰταλίᾳ ἀπελθόντες ἕνεκεν τῆς συνόδου, ὁ βασιλεύς λέγω καί ὁ δεσπότης καί οἱ λοιποί, ἄνευ τῶν ἐκεῖσε ἐν Ἰταλίᾳ ἐναπολειφθέντων τριῶν, τοῦ πατριάρχου κύρ Ἰωσήφ ἐν Φλωρεντίᾳ πρός Κύριον ἐκδημήσαντος καί τοῦ Σάρδεων μητροπολίτου ἐν Φεῤῥαρίᾳ. Καί ὁ Νικαίας πρόεδρος ἐν Ῥώμῃ ἐναπέμεινε τοὔνομα Βησσαρίων, ὃν μετά τήν τοῦ πατριάρχου ἀπό τῶν ὧδε ἀποδημίαν ὁ βασιλεύς καί ἡ σύνοδος αὐτόν εἰς πατριάρχην ἐψηφίσαντο. Εἶτα ἕνεκέν τινων συγχύσεων καί σκανδάλων μή ἐλθών εἰς Κωνσταντινούπολιν, ἀλλ΄ εἰς Ῥώμην προσμείνας, ὁ ἄκρος ἀρχιερεύς καρδινάλιον ἐποίησεν αὐτόν καί πλεῖστα σιτηρέσια αὐτῷ ἐδωρήσατο).

Ο πραγματικός Σφραντζής, Patrologia Graeca 156, 1048B, δεν λέει τίποτε τέτοιο:
«Τον Φεβρουάριο τού ίδιου έτους, επέστρεψαν από την Ιταλία ο αυτοκράτορας μας, ο δεσπότης [Δημήτριος] και ολόκληρη η αντιπροσωπεία μας, εκτός από τον πατριάρχη και τον στενό μου φίλο, τον ευγενή μητροπολίτη Σάρδεων. Ο τελευταίος πέθανε στη Φερράρα και ο πατριάρχης αργότερα στη Φλωρεντία»
(Καί τόν Φευρουάριον τοῦ αὐτοῦ ἔτους ἐπανέστρεψαν εἰς τήν Πόλιν ἀπό τῆς συνόδου ὅ τε βασιλεύς καί ὁ δεσπότης καί οἱ ἀπελθόντες πάντες ἄλλοι, τοῦ πατριάρχου καί μόνον καί τοῦ καλοῦ καγαθοῦ Σάρδεων κἀμοί πλεῖστα φίλων ἐκεῖσε τελευτησάντων, τούτου μέν εἰς Φεῤῥαρίαν, τοῦ δέ πατριάρχου ἐν Φλωρεντίᾳ ὕστερον).

[←15]

Ἱερομόναχος κῦρ Γεννάδιος: Ο Laurent 1971: 551 σημ. 4, αναρωτιέται τι πραγματικά έκανε τα μέλη τής ανατολικής συνόδου να ψηφίσουν αυτό το άτομο, για το οποίο το μόνο που γνωρίζουμε είναι ότι το 1427/30 ήταν ήδη προηγούμενος και ήταν ένας από τούς πνευματικούς πατέρες τής μονής του.

[←16]

Κατά τον Laurent 1971: 551 σημ. 5, ο αυτοκράτορας γνώριζε τον άνθρωπο και πρέπει να γνώριζε ότι ήταν εχθρικός προς την Ένωση, γιατί, λίγο αργότερα, κατά τη διάρκεια τής απομόνωσής του στο νησί τής Λήμνου (Αύγουστος 1440-Αύγουστος 1442), ο Μάρκος Ευγενικός, γράφοντας στον ηγούμενο τής μονής Βατοπαιδίου, τού σύστηνε ιδιαιτέρως τις προσευχές τού προηγουμένου Γενναδίου.

[←17]

Συρόπουλος 12.6: Ὡς οὖν ἀνήνεγκαν ταῦτα τῷ βασιλεῖ, ὥρισεν ἵνα ἴδωσι τόν Κυζίκου καί ἐξετάσωσι καί αὐτόν περί τῶν τοιούτων. ἐπράττοντο δέ ταῦτα λάθρᾳ, ἵνα μήτ΄ ἐξ αὐτῶν τῶν ψηφισθέντων γνῷ ἅτερος ὅτι εἶδον τόν ἕτερον, μήθ΄ οἱ ψηφίσαντες, ἤ ἕτεροί τινες εἰδῶσι τι περί τούτων. ἦλθον οὖν καί εἰς τόν Κυζίκου, καί εἶπον αὐτῷ ἅ εἶπον καί τῷ Τραπεζοῦντος καί έδοκίμασαν αὐτόν εἰ στέργει τήν ἕνωσιν. ὁ δέ Κυζίκου ἀπεκρίθη, ὅτι· ἐπειδή ἡμεῖς ἐποιήσαμεν τήν ἕνωσιν, ὀφείλομεν ἡμεῖς πρό πάντων στέργειν αὐτήν καί ἤδη στέργομεν. εἶτα εἶπον, ὅτι· πληροφόρησον ἡμᾶς. εἰ μέλλεις στέργειν αὐτήν καί εἰς τό ἑξῆς. ὁ δέ εἶπε· καί εἰ οὐκ ἐμέλλομεν στέργειν αὐτήν ἀεί, περισσόν ἄν ἦν ἵνα ποιήσωμεν ὅλως καί ἕνωσιν. τότε ἐπῄνεσαν αὐτόν καί ηὐχαρίστησαν ὅτι ἀπεκρίθη πρακτικῶς καί καλῶς. εἶπον δέ αὐτῷ, ὅτι· αὐτά ὅσα εἶπεν ἡ μεγάλη ἁγιωσύνη σου, πρέπει ἵνα γραφῶσι καί ὑπογράψῃς αὐτά. ὁ δέ εἶπε· καί εἰ χρήζετε, γράψατε ταῦτα. εὐθύς οὖν ἔγραψεν αὐτά ὁ μέγας πρωτοσύγκελλος, καθώς ἤθελε, καί ὑπέγραψεν ὁ Κυζίκου· οἱ δέ διεκόμισαν καί ἀνήνεγκαν τῷ βασιλεῖ, ὁ δέ βασιλεύς καί αὖθις μετά τήν τοιαύτην ἐργασίαν καί ἀποκατάστασιν σκεψάμενος τό δοκεῖν προσέταξεν ἵνα γένωνται κλῆροι, καί ἐποίησαν δύο, ἐν μέν τῷ ἑνί γράψαντες τό ὄνομα τοῦ Τραπεζοῦντος, ἐν θατέρῳ δέ τό τοῦ Κυζίκου, ὡς δέ τινες εἶπον καί ἐν τοῖς δυσί τό τοῦ Κυζίκου γράψαντες ἐν μέν τῷ ἑνί ὁ κῦρ Μητροφάνης, ἐν θατέρῳ δέ ὁ Κυζίκου, καί βουλλώσαντες ἔθηκαν αυτούς ἐπί τῆς ἁγίας τραπέζης. ἐλειτούργησε δέ ὁ μέγας πρωτοπαπᾶς καί μετά τήν λειτουργίαν ἔλαβε τόν ἕνα ἐκ τῶν κλήρων καί ἔδωκεν ἵνα διακομίσωσιν αὐτόν τῷ βασιλεῖ· καί ἀνοιγέντος εὑρέθη τό ὄνομα τοῦ Κυζίκου τοῦ ὑποσχομένου στέργειν τήν ἕνωσιν· εἶτα ἔλαβον καί τόν ἕτερον βεβουλλωμένον. εὐθύς οὖν διεμηνύσατο αὐτῷ ὁ βασιλεύς, ἴνα ἑτοιμασθῇ καί δέξηται τό μήνυμα. ἐγένοντο δέ καί οἱ κλῆροι καί ἡ πρός τόν Κυζίκου ἀπόφασις τοῦ πατριαρχείου κατά τήν κυριακήν τοῦ Τυφλοῦ. συνέδραμε δέ καί τόδε. ἀφ΄ οὗ έγένετο πατριάρχης αὐτός ὁ Κυζίκου, ὅτε πρώτως ἐχειροτόνησε μητροπολίτην (ὁ Χερσῶνος δέ οὗτος ἦν), εὑρέθη ὁ ζυγός· τυφλός τυφλόν ἐάν ὁδηγῇ, ἀμφότεροι εἰς βόθυνον ἐμπεσοῦνται. καί ἐσημειώσαντο καί τοῦτό τινες, καθώς ἐσημειώσαντο καί τά ἐν τῇ Φλωρεντίᾳ συμβάντα αὐτῷ τῷ Κυζίκου, ἅ ὁ λόγος φθάσας ἐδήλωσεν ἐν αρχῇ τοῦ ἑνδεκάτου ἀπομνημονεύματος.

[←18]

Αυτός ο τρόπος εκλογής πατριαρχών, με άμεση επίκληση στη θεία διαιτησία, παρέμενε εξαιρετικός, αλλά έχει χρησιμοποιηθεί περιστασιακά κατά τη διάρκεια των αιώνων. Αυτή ήταν η διαδικασία που είχε ακολουθηθεί για την εκλογή τού πατριάρχη Νικολάου Γ΄ (Αύγουστος 1084). Συνήθως ο αυτοκράτορας, στον οποίο η Εκκλησία είχε αναγνωρίσει αυτό το δικαίωμα τουλάχιστον από τον δέκατο αιώνα, επέλεγε εκείνον που ενέκρινε μεταξύ τριών υποψηφίων που τού υποβάλλονταν από τη Σύνοδο ή όριζε άλλον χωρίς αυτή τη λειτουργική ρύθμιση. Βλέπε Κωνσταντίνο Πορφυρογέννητο, Ἔκθεσις περί τῆς βασιλείου τάξεως (De Ceremoniis), II, 14, εκδ. Βόννης, σελ. 564:

«Κεφ. ιδʹ. Αυτά που πρέπει να τηρούνται για τη χειροτονία τού Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως. Όταν πεθάνει ο πατριάρχης, δηλώνει ο αυτοκράτορας στους θεοφιλέστατους μητροπολίτες να ψηφιστούν τρεις, εκείνοι τούς οποίους θεωρούν αυτοί άξιους για τη θέση τού πατριάρχη. Και αφού αυτοί συγκεντρωθούν στα κατηχουμενεία τής αγιότατης μεγάλης εκκλησίας και ψηφίσουν εκείνους τούς οποίους θέλουν, τούς δηλώνουν με τη σειρά τους στον αυτοκράτορα και προστάζει ο αυτοκράτορας να μπουν αυτοί στο παλάτι. Και αφού μπουν αυτοί και σταθούν ενώπιον τού αυτοκράτορα, δίνουν γραπτώς ποιους ψήφισαν. Κι ο αυτοκράτορας συγκατατίθεται αν τον ικανοποιεί κάποιος, ενώ αν όχι, λέει: «Εγώ θέλω να γίνει ο τάδε». Αν το πρόσωπο αυτό είναι άξιο, οι μητροπολίτες συγκατατίθενται και υπακούουν, όπως προβλέπει ο νόμος, στην αυτοκρατορική εντολή και απόφαση. Γίνεται μεταστάσιμον [αλλαγή θέσης], και πηγαίνει στη Μαγναύρα όλη η σύγκλητος και όλοι οι μητροπολίτες και όλοι οι άρχοντες τής εκκλησίας, οι πρεσβύτεροι και οι υπόλοιποι ιερείς.

Και βγαίνει ο αυτοκράτορας, ντυμένος με σκαραμάγγιον [πολυτελές ύφασμα] και φορώντας το χρυσό σαγίον [κάλυμμα], στέκεται και λέει στη σύγκλητο και στους μητροπολίτες: «Η χάρη τού Θεού και η αυτοκρατορική μας εξουσία που προέρχεται από αυτήν προτείνει αυτόν τον ευσεβέστατο ως πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως». Γιατί είναι παρών εκεί αυτός που πρόκειται να χειροτονηθεί. Και αφού τον δεχτούν όλοι, ευχαριστούν τον αυτοκράτορα και τού λένε ό τι άλλο θέλουν να τού πουν. Τότε ο αυτοκράτορας παραδίδει (τον πατριάρχη) στον πραιπόσιτο [επιστάτη] και στους άρχοντες τού κουβουκλείου [θαλάμου] και στους σιλεντιάριους [αξιωματούχους].Εκείνος (ο πατριάρχης), υποστηριζόμενος από τον πραιπόσιτο και έναν σιλεντιάριο και συνοδευόμενος από τούς εκκλησιαστικούς, πηγαίνει στο πατριαρχείο. Ο αυτοκράτορας από την πλευρά του επιστρέφει και μπαίνει στο παλάτι.

Την επόμενη μέρα γιορτής ή Κυριακή γίνεται πρόκενσον [λιτανεία] στη Μεγάλη Εκκλησία, σύμφωνα με το έθιμο. Ο εκλεγμένος (πατριάρχης) τούς υποδέχεται με όλη την τάξη τού κλήρου. Αφού μπουν σύμφωνα με τη συνηθισμένη ιεροτελεστία και προχωρήσουν τα υπόλοιπα όπως και στις άλλες πομπές, οι θεοφιλείς μητροπολίτες ξεκινούν την ιερή χειροτονία. Οι φιλόχριστοι αυτοκράτορες ακολουθούν λίγο πιο πίσω, μέχρι να τελέσουν τη χειροτονία οι μητροπολίτες. Έπειτα μπαίνουν από το δεξί μέρος τού ιερού βήματος και τού κυκλίου στο ευκτήριο όπου βρίσκεται και η ασημένια σταύρωση και ευχαριστούν τον Θεό με τριπλή προσκύνηση με κεριά. Αφού χαιρετίσουν τον πατριάρχη, βγαίνουν έξω.

Αν είναι Μεγάλη Κυριακή ή Πεντηκοστή ή μια από εκείνες τις γιορτές που βγαίνουν οι δεσπότες για να πάνε στη Μεγάλη Εκκλησία, μπαίνουν στο μητατόριο […] και τα υπόλοιπα γίνονται όπως στις άλλες πομπές. Αν είναι άλλη γιορτή, για την οποία δεν βγαίνει ο αυτοκράτορας για να πάει στη Μεγάλη Εκκλησία ή είναι συνηθισμένη Κυριακή, ανεβαίνουν τη σπειροειδή σκάλα στο πλάι τού Ιερού Φρέατος στο δεξιό μέρος των κατηχουμενείων, προς τα ανατολικά, για να ακούσουν την ανάγνωση τού Αγίου Ευαγγελίου.»

(Κεφ. ιδʹ. Ὅσα δεῖ παραφυλάττειν ἐπί χειροτονίᾳ πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως. Τελευτῶντος τοῦ πατριάρχου, δηλοῖ ὁ βασιλεύς τοῖς θεοφιλεστάτοις μητροπολίταις ψηφίσασθαι τρεῖς, οἳ καί αὐτοῖς δόξουσιν εἶναι ἄξιοι εἰς πατριάρχην. καί δή τούτων συναθροισθέντων ἐν τοῖς κατηχουμενίοις τῆς ἁγιωτάτης μεγάλης ἐκκλησίας, καί ψηφισάμενοι οὓς ἂν βουληθῶσι, ἀντιδηλοῦσι τῷ βασιλεῖ τούτους, καί κελεύει ὁ βασιλεύς εἰσελθεῖν τούτους εἰς τό παλάτιον. καί δή τούτων εἰσελθόντων καί στάντων ἐνώπιον τοῦ βασιλέως, δίδουσιν ἐγγράφους οὕστινας ἐψηφίσαντο. ὁ δέ βασιλεύς εἰ μέν συγκατατίθεται καί ἀρεσθῇ εἰς ὃν ἂν εὐδοκήσῃ· εἰ δέ καί μήγε, λέγει· "ἐγώ τόν ὁ δεῖνα θέλω γενέσθαι." καί τῶν μητροπολιτῶν ἐπί τούτῳ συγκαταθεμένων καί τῇ βασιλικῇ προστάξει καί κρίσει κατά τό δίκαιον ὑπεικόντων, εἰ ἄρα ἄξιος εἴη, γίνεται μεταστάσιμον, καί ἀπέρχεται ἐν τῇ μανναύρᾳ πᾶσα ἡ σύγκλητος καί οἱ μητροπολῖται πάντες καί πάντες οἱ τῆς ἐκκλησίας ἄρχοντες καί πρεσβύτεροι καί λοιποί ἱερεῖς. καί ἐξέρχεται ὁ βασιλεύς ἀπό σκαραμαγγίου, φορῶν καί τό χρυσοπερίκλειστον σαγίον, καί ἵσταται, καί λέγει πρός τε τήν σύγκλητον καί τούς μητροπολίτας· "ἡ θεία χάρις καί ἡ ἐξ αὐτῆς βασιλεία ἡμῶν προβάλλεται τόν εὐλαβέστατον τοῦτον πατριάρχην Κωνσταντινουπόλεως." καί αὐτός γάρ ἐκεῖσε πάρεστιν ὁ μέλλων χειροτονηθῆναι. καί πάντων ἀποδεξαμένων, ἐπεύχονται τόν βασιλέα, καί ἄλλα, ὅσα βούλονται, λέγουσι πρός αὐτόν. εἶθ΄ οὕτως ὁ βασιλεύς παραδίδωσιν αὐτόν τῷ πραιποσίτῳ καί ἄρχουσι τοῖς τοῦ κουβουκλείου καί σιλεντιαρίοις, καί ὑπό τοῦ πραιποσίτου καί σιλεντιαρίου παρακρατούμενος καί ὑπό τῶν ἐκκλησιαστικῶν δηριγευόμενος, ἀπέρχεται ἐν τῷ πατριαρχείῳ. ὁ δέ βασιλεύς ὑποστρέφει καί εἰσέρχεται ἐν τῷ παλατίῳ. καί ἑορτῆς ἐνισταμένης ἢ κυριακῆς, γίνεται πρόκενσον ἐν τῇ μεγάλῃ ἐκκλησίᾳ, καθώς ἡ συνήθεια ἔχει, καί δέχεται τούτους ὁ ὑποψήφιος μετά τῆς ἐκκλησιαστικῆς πάσης τάξεως. καί δή κατά τόν εἰωθότα τύπον εἰσοδεύσαντες, καί τῶν ἑξῆς ἐπιτελεσθέντων κατά τάς λοιπάς προελεύσεις, ἀπάρχονται οἱ θεοφιλεῖς μητροπολῖται τῆς τιμίας χειροτονίας. οἱ δέ φιλόχριστοι βασιλεῖς μικρόν τι ὀπισθοποδοῦσιν, ἕως ἂν τελεσθῇ παρά τῶν μητροπολιτῶν τά τῆς χειροτονίας, καί εἶθ΄ οὕτως διά τοῦ δεξιοῦ μέρους τοῦ βήματος καί τοῦ κυκλίου εἰσέρχονται ἐν τῷ εὐκτηρίῳ, ἐν ᾧ καί ἡ ἀργυρᾶ ἵδρυται σταύρωσις, καί διά τῆς τρισσῆς μετά τῶν κηρῶν προσκυνήσεως ἀπευχαριστοῦσιν τῷ θεῷ, καί τόν πατριάρχην ἀποχαιρετίσαντες, ἐξελθόντες, εἰ μέν ἔστιν μεγάλη κυριακή ἢ πεντηκοστή εἴτε ἄλλη ἑορτή, ἐν αἷς ἀπέρχονται οἱ δεσπόται ἐν τῇ μεγάλῃ ἐκκλησίᾳ, εἰσέρχονται ἐν τῷ μητατωρίῳ, καί τά ἑξῆς ἐπιτελεῖται, καθώς καί ἐν ταῖς λοιπαῖς προελεύσεσιν. εἰ δέ ἄλλη ἑορτή, ἐν ᾗ οὐκ ἀπέρχεται ὁ βασιλεύς ἐν τῇ μεγάλῃ ἐκκλησίᾳ, ἢ παγανή κυριακή, ἀνέρχονται διά τοῦ κοχλιοῦ τοῦ πρός τό μέρος τοῦ ἁγίου φρέατος ἐν τοῖς πρός ἀνατολήν δεξιοῖς μέρεσιν τῶν κατηχουμενίων, ἐκδεχόμενοι τήν τοῦ ἁγίου εὐαγγελίου ἀνάγνωσιν). Βλέπε Laurent 1971: 552 σημ. 1.

[←19]

Πρωτόπαππας: πατριαρχικός αξιωματούχος, τoυ οποίου αρμοδιότητα ήταν ουσιαστικά η τήρηση τής τάξης κατά τη διάρκεια τής πατριαρχικής λειτουργίας, την οποία μάλιστα έπρεπε να διασφαλίζει απουσιάζοντος τού προκαθημένου τής Εκκλησίας. Ο πρωτόπαππας είχε και άλλες διοικητικές αρμοδιότητες (Laurent 1971: 553 σημ. 2).

[←20]

Μετά τον ορισμό τού νέου πατριάρχη, στο Βυζάντιο ακολουθούσαν τελετή παρόμοια με εκείνη που εφαρμοζόταν στην παπική κούρτη για τον διορισμό των καρδιναλίων. Αρχικά υπήρχε ένα πρώτο ή μικρό μήνυμα, με το οποίο η σύνοδος γνωστοποιούσε στον ενδιαφερόμενο την εκλογή του. Ακολοθούσε, ύστερα από απροσδιόριστο χρόνο, γενικά σύντομο, το δεύτερο ή μεγάλο μήνυμα που αναφέρεται πιο κάτω. Ήταν το πρώτο εκείνο που στάλθηκε στον Μητροφάνη την Κυριακή τού Τυφλού (Laurent 1971: 553 σημ. 3).

[←21]

Σφραντζής, Χρονικόν, Patrologia Graeca 156, 1048:
[24.6] Καί τό ἔαρ τοῦ αὐτοῦ [μη-ου] χρόνου ἐγεγόνει καί πατριάρχης ὁ πρότερον Κυζίκου κύρ Μητροφάνης.
Ήταν η πέμπτη Κυριακή μετά το Πάσχα, η Κυριακή 1 Μαΐου. Η ημερομηνία αυτή επιβεβαιώνεται από επιστολή τού Χριστόφορου Γκαρατόνι που παρακολούθησε την εκδήλωση (Laurent 1971: 553 σημ. 4).

[←22]

Η Χερσών εδώ είναι η αρχαία Χερσόνησος τής νοτιοδυτικής Κριμαίας. Το θέμα Χερσώνος τής αυτοκρατορίας, μετά την κατάλυσή της από την 4^η Σταυροφορία, υπαγόταν στην αυτοκρατορία Τραπεζούντος. Η Χερσών (αρχαία Χερσόνησος, προάστειο σήμερα τής Σεβαστούπολης τής Κριμαίας) δεν είναι η σημερινή Χερσών επί τού Δνείπερου, κοντά στις εκβολές τού ποταμού, η οποία, όπως και πολλές άλλες νέες πόλεις τής νότιας Ρωσίας (σήμερα Ουκρανίας) και τής Κριμαίας με ελληνικά ονόματα (Οδησσός, Σεβαστούπολη, Σιμφερόπολη, Μαριούπολη, Μελιτόπολη κλπ.) ιδρύθηκαν στα τέλη τού 18ου αιώνα από την τσαρίνα Αικατερίνη Β΄ μετά τούς νικηφόρους Ρωσο-Τουρκικούς πολέμους της. Κατά τον Laurent 1971: 554 σημ. 1, ο εν λόγω επίσκοπος Χερσώνος είναι άγνωστος. Ήδη από τις αρχές τού 15ου αιώνα δεν υπήρχε πια εκεί μόνιμα εγκατεστημένος επίσκοπος. Βλέπε Miklosich et F. Miller, Acta et diplomata graeca Medii Aevi, II, σ. 541, όπου λεγόταν ότι η έδρα ήταν κενή για μεγάλο χρονικό διάστημα:
«Επειδή λοιπόν και η αγιότατη μητρόπολη Χερσώνος έχει στερηθεί από καιρό τον αληθινό της προστάτη, δεν θα έπρεπε εμείς να παραβλέψουμε για πολύ την ορφάνια της…»
(ἐπεί οὖν καί ἡ ἁγιωτάτη τῆς Χερσῶνος μητρόπολις πάλαι τοῦ γνησίου ταύτης ἐστερήθη προστάτου, οὐκ ἔδει ταύτης ἐπί πολύ τήν ὀρφανίαν ἡμᾶς παριδεῖν…)

[←23]

Κατά τον Laurent 1971: 554 σημ. 2, στις ενθρονίσεις πατριαρχών συνέβαινε συχνά κάποιο φυσικό φαινόμενο (σεισμός, ξαφνικό άνοιγμα παραθύρων, ασυνήθιστος θόρυβος), το οποίο ονομάζει σημεῖον σύνηθες ο ιστορικός Παχυμέρης (Ανδρόνικος Παλαιολόγος II, 15), που είδε έξι πατριάρχες να διαδέχονται ο ένας τον άλλο στον θρόνο τής Αγίας Σοφίας:
«Συνέβη και τότε ο συνηθισμένος οιωνός. Γιατί ενώ δεν φυσούσε καθόλου, τα στρογγυλά παράθυρα πάνω από τον θρόνο τού πατριάρχη τινάζονταν βίαια. Αυτό όλοι στον κλήρο το θεωρούσαν οιωνό απομάκρυνσης πατριάρχη. Αν αυτά τινάζονταν όταν ψάλλονταν ύμνοι, εκείνος που το έβλεπε καταλάβαινε ότι ο πατριάρχης θα άφηνε το αξίωμα πριν από τον θάνατό του. Τα ίδια είχαν γίνει και στη στέψη τού Αρσένιου, τού Γερμανού, τού Ιωσήφ, τού Ιωάννη και τού Γρηγόριου»
(γίνεται δέ καί τότε σημεῖον σύνηθες· νηνεμίας γάρ οὔσης τάς πρός τῷ στασειδίῳ φωταγωγούς μέσον ἐκ τῶν κατά κύκλον ἀπῃωρημένων, ἃς πᾶς τις τῶν ἐν κλήρῳ ἐπ΄ ἐκβολῇ πατριάρχου σημεῖον εἶχεν (ἅμα γάρ ἐκεῖναι τελουμένων τῶν ὕμνων ἐσείοντο, καί ὁ βλέπων ἐκβολήν κατενόει τοῦ τότε πατριαρχεύοντος· καί γέγονε ταῦτα ἐπ΄ Ἀρσενίῳ Γερμανῷ Ἰωσήφ Ἰωάννῃ καί Γρηγορίῳ), ταύτας τότε ξυνέβαινε σείεσθαι).

[←24]

Συρόπουλος 12.7: Ὁ μέν οὖν ὑποψήφιος ἡτοιμάζετο μετά σπουδῆς, ἤρξαντο δέ πάντες προσέρχεσθαι ἀυτῷ ὡς πατριάρχῃ. προσήλθομεν δέ καί ἡμεῖς ὅ τε μέγας χαρτοφύλαξ καί ἐγώ καί εἰδομεν αὐτόν ὁμοῦ καί ἐδηλώσαμεν ὅπως ἀπεδεξάμεθα τό γεγονός εἰς αὐτόν καί εἴπομεν αὐτῷ, πολλά τε ἐπαινετικά καί παρακλητικά ῥήματα, ἀναμνήσαντες αὐτόν καί τῆς ἐκ προγόνων καί γονέων φιλίας ἡμῶν, καί ὅτι μέλλομεν ἔχειν αὐτόν καί πατριάρχην καί αὐθέντην καί πατέρα καί φίλον ἡμῶν, εἴπερ ἐπιμελήσεται καί διορθώσει τήν Ἐκκλησίαν, καί τούτου γενομένου, ἐσόμεθα καί ἡμεῖς αὐτῷ πρόθυμοι ὑπηρέται καί συνεργοί· ἄνευ δέ τούτου ὅτι ἀδύνατόν ἐστιν ἵνα ἀκολουθήσωμεν αὐτῷ. ἀπεδέξατο οὖν ὅσα εἴπομεν αὐτῷ καί ἐπῄνεσε καί τούς γονεῖς ἡμῶν καί ἡμᾶς προσωπικῶς καί τόν σκοπόν ὅν ἔχομεν περί τῆς ἐκκλησιαστικῆς διορθώσεως, περί ἧς εἴρηκεν, ὅτι· φροντίζω καί ἐγώ καί προσκαλέσομαι καί τόν Ἐφέσου καί τόν Ἡρακλείας καί σκεψάμεθα ὁμοῦ, καί εἰ μή συμφωνήσομεν πάντες καί ἑνωθῶμεν καί λειτουργήσομεν ὁμοῦ, οὐδέ ἐγώ λειτουργήσω· καί πληροφορήθητε ὅτι οὐ ποιήσω ἄλλως εἰ μή καθώς λέγω ὑμῖν. ηὐχαριστήσαμεν οὖν ἐπί τούτοις καί ἀπηλλάγημεν. ἀλλά καί τινες τῶν ἀρχιερέων εἶπον αὐτῷ περί τούτου καθώς ἡμεῖς καί τά αὐτά ἀπεκρίθη κἀκείνοις. διά τοῦτο καί παρηκολουθοῦμεν αὐτῷ, ἐκδεχόμενοι τήν διόρθωσιν· πλήν οὐδέπω ἤδειμεν, ὅτι ἔδωκεν ὑπόσχεσιν πρός τόν βασιλέα, ἵνα στέργῃ τήν ἕνωσιν· ὕστερον γάρ ἠκούσθη τοῦτο μετά καιρόν.

[←25]

Συρόπουλος 12.8: Ἡτοιμάσθη τοίνυν ὁ Κυζίκου καί ἐδέξατο τό μήνυμα· προσεκαλέσατο δέ καί τόν Τραπεζοῦντος καί τόν Ἡρακλείας παραγενέσθαι ἐν τῷ μηνύματι, καί οὐκ ἦλθον. τῇ τετραδι οὖν, καθ΄ ἥν ἀποδίδοται ἡ ἑορτή τῆς ἀγίας τοῦ Χριστοῦ Ἀναστάσεως, ἥτις ἦν καί τετάρτη τοῦ μαΐου, ἦλθεν εἰς τά βασίλεια καί προεβλήθη παρά τοῦ βασιλέως πατριάρχης. παρῆμεν δέ καί ἡμεῖς καί ἐν τῷ μηνύματι καί ἐν τῇ προβλήσει καί προεπέμπομεν αὐτόν εἰς τό πατριαρχεῖον· παρῆν δέ καί ὁ τοῦ πάπα λατινεπίσκοπος ὁ Χριστόφορος παρ΄ ὅλην τήν ὁδόν πλησιάζων τῷ δεξιῷ μέρει τοῦ πατριάρχου καί μηδόλως αὐτοῦ ἀφιστάμενος. τοῦτο δέ καί πλείονα μέμψιν ἀπό τοῦ λαοῦ καί ἀποστροφήν προὐξένει τῷ πατριάρχῃ, ὡς ἀποδεχομένῳ τόν λατινισμόν, καί ἐδέχετο ὁ λαός τήν εὐλογίαν τοῦ πατριάρχου λίαν ἀηδῶς, τινές δέ καί ὑπεχώρουν ἵνα μή θεωρῶσι τήν εὐλογίαν αὐτοῦ. προσθήσω δέ καί τι μικρόν ἀφήγημα πρός παράστασιν τοῦ πρός τήν ὀρθοδοξίαν θερμοῦ ζήλου τοῦ εὐσεβοῦς καί χριστιανικωτάτου τοῦδε λαοῦ καί ἄλλως χάριεν.

[←26]

Την τελευταία ημέρα ή στο τέλος τού χρόνου που ήταν αφιερωμένος στη μεγάλη γιορτή. Εδώ, το 1440, ο εορτασμός τής Αναστάσεως σταματούσε την Τετάρτη 4 Μαΐου.

[←27]

Κατά τον Laurent 1971: 555 σημ. 5, εδώ ο Χριστόφορος Γκαρατόνι, που ήταν επίσης παρών σε αυτές τις τελετές, φαίνεται να βρίσκεται σε αντίθεση με τον Συρόπουλο. Ο επίσκοπος Κορώνης γράφει μάλιστα ότι ο Μητροφάνης εκλέχτηκε την ημέρα των Αγίων Αποστόλων Φιλίππου και Ιακώβου, ενώ ανυψώθηκε στον πατριαρχικό του θρόνο την ημέρα τής Αναλήψεως τού Κυρίου (electus die S. Apostolorum Philippi et Jacobi et die dominicae Ascensionis in suum patriarchatem locum assumptus est). Επομένως η ενθρόνιση θα είχε γίνει την ημέρα τής Αναλήψεως, δηλαδή στις 5 Μαΐου και όχι στις 4. Θα μπορούσε κανείς να συμφωνήσει με τον Λατίνο ιεράρχη, επειδή η διπλή τελετή τής πατριαρχικής ανάθεσης και ενθρόνισης γινόταν συνήθως σε μέρα μεγάλης γιορτής (π.χ. για τον πατριάρχη Ιωσήφ Β΄ έγινε την ημέρα τού Αγίου Κωνσταντίνου, βλέπε πιο πάνω, κεφ. β΄ παρ. 4). Όμως το επεισόδιο που αφηγείται αργότερα ο Συρόπουλος προϋποθέτει ότι αυτά συνέβησαν την παραμονή τής Αναλήψεως. Φαίνεται ότι έτσι ήταν. Ο Χριστόφορος είχε κάνει λάθος, επειδή πίστευε ότι τέτοιες τελετές γίνονταν πάντοτε σε μέρα μεγάλης γιορτής.

[←28]

Στο κείμενο ἐν τῇ προβλήσει. Πρόβλησις είναι ο προβιβασμός, η προαγωγή. Κατά τον Laurent 1971: 555 σημ. 6, η τελετή αυτή γινόταν στο αυτοκρατορικό παλάτι. Ο εκλεγμένος ιεράρχης οδηγούνταν από τον ανώτερο αξιωματούχο τής αυλής στα πόδια τού αυτοκρατορικού θρόνου. Ο αυτοκράτορας, ύστερα από τις τελετουργικές επευφημίες, τού έδινε τα ειδικά διακριτικά τού αξιώματός του, ιδαίτερα το δεκανίκιον.

[←29]

Συρόπουλος 12.9: Ἱερεύς τις ἠθέλησεν ἰδεῖν ὅπως γίνεται ἡ τοῦ πατριάρχου πρόβλησις· ὄνομα τῷ ἱερεῖ Θεοφύλακτος. ἐδανείσατο οὖν ἵππον (οὐδέ γάρ ἐκέκτητο) καί ἦλθεν εἰς τά βασίλεια, καί ἰδών τήν πρόβλησιν, ἦλθε μεθ΄ ἡμῶν μέχρι καί τοῦ πατριαρχείου. εἶτα ὑπέστρεψεν εἰς τό ἴδιον οἴκημα, καί κατά τήν ὥραν τοῦ ἑσπερινοῦ ἐσήμανεν (ἦν γάρ ἡ ἑορτή τῆς Ἀναλήψεως), καί οὐδείς ἦλθεν εἰς τόν ναόν αὐτοῦ· ὡσαύτως καί εἰς τόν ὄρθρον, καί οὐδείς ἦλθε· ἐξεδέχετο δέ καί εἰς τήν ὥραν τῆς λειτουργίας, ἵνα φέρῃ τις αὐτῷ λειτουργίαν, καί οὐκ ἔφερε· διό οὐδέ ἐλειτούργησεν. ἀγανακτήσας προσῆλθε τοῖς εἰωθόσιν ἐκκλησιάζεσθαι ἐν τῷ ναῷ καί ἠρώτα τίνος χάριν οὐκ ἦλθον ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ ἑορτῆς οὔσης; οἱ δέ ἔλεγον αὐτῷ· διότι ἠκολούθησας καί σύ τῷ πατριάρχῃ καί ἐλατίνισας. ἔλεγεν οὖν ὁ ἱερεύς· καί πῶς ἐλατίνισα; ἐγώ ἀπῆλθον ἁπλῶς ἵνα ἴδω τήν τάξιν μόνον ἥν οὐδέποτε εἶδον, καί οὔτε ἐφόρεσα οὔτε ἔψαλα οὔτε τι ἱερατικόν ἐποίησα. πῶς οὖν ἐλατίνισα; οἱ δέ εἶπον· ἀλλ΄ ἀνεμίχθης καί συνωδοιπόρεις μετά τῶν λατινισάντων ἔμπροσθεν τοῦ λατινόφρονος πατριάρχου καί ἔφθανέ σοι ἡ εὐλογία αὐτοῦ. τότε ἠγανάκτησεν, ἵνα δυσωπῇ αὐτούς μεθ΄ ὑποσχέσεων ἐνόρκων, ὡς οὐκέτι ἀπελεύσεται εἰς τόν πατριάρχην ἤ εἰς τούς πλησιάζοντας αὐτῷ, καί μόγις ἠδυνήθη καταπεῖσαι αὐτούς συνέρχεσθαι πάλιν εἰς τήν ἐκκλησίαν. εἰ οὖν ὥσπερ ἥδυσμά τι προσετέθη τοῦτο τῷ λόγω, ἀλλ΄ οὖν καί ἐκ τούτου ἔξεστι τοῖς βουλομένοις τεκμαίρεσθαι ὁποίαν τινά διάθεσιν ἔχει Θεοῦ χάριτι περί τά ὑγιῆ τῆς Ἐκκλησίας δόγματα ὁ χριστιανικώτατος ὅδε λαός καί ὅπως ἀποστρέφεται καί μισεῖ τά νόθα τε καί ἀλλότρια.

[←30]

Για να γίνει η λειτουργία, πρέπει οι πιστοί να φέρουν στην εκκλησία πρόσφορο, δηλαδή ζυμωτό ψωμί που συμβολίζει το σώμα τού Χριστού.

[←31]

Συρόπουλος 12.10: Ὁ δέ πατριάρχης ἐκάθητο εἰς τό πατριαρχεῖον, καί προσηρχόμεθα καί ἡμεῖς αὐτῷ κατά τήν τάξιν ἥν καί πρότερον εἴχομεν. ὅτε δέ ἤγγιζεν ἡ ἑορτή τοῦ ἁγίου Πνεύματος καί ἡτοιμάζετο λειτουργῆσαι, ἰδόντες ἡμεῖς ὅτι οὐ φροντίζει περί διορθώσεως καθώς ἔλεγεν, ἀπέστημεν ἀπ΄ αὐτοῦ. ἐλειτούργησεν οὖν κατά τήν κυριακήν τῆς Πεντηκοστῆς, καί οὔτε ὁ Τραπεζοῦντος, οὔτε ὁ Ἐφέσου, οὔτε ὁ Ἡρακλείας συνελειτούργησαν αὐτῷ. ἐβούλοντο δέ καί ἄλλοι τινές τῶν ἀρχιερέων μή συλλειτουργῆσαι αὐτῷ· μαθών δέ τοῦτο ὁ βασιλεύς φθάσας μετεκαλέσατο καί λόγοις πολλοῖς ἐδυσώπησεν αὐτούς καί ἐλειτούργησαν. κατ΄ αὐτήν δέ τήν ἡμέραν ἀπέδρα καί ὁ Ἐφέσου καί ἀπῆλθεν εἰς τήν Προῦσαν καί ἐξ αὐτῆς εἰς τήν Ἔφεσον. ὁμοίως καί ὁ Ἡρακλείας ἐξελθών ἐκ τῆς Χρυσείας Πύλης, νύκτα καί ἡμέραν περιπατῶν, οὐκ ἔστη που ἕως οὗ ἔφθασεν εἰς τήν Τζουρολόην. ἡμᾶς δέ μετεκαλέσαντο εἰς τά βασίλεια μετά τήν λειτουργίαν, ἰδόντες ὅτι οὐκ ἐλειτουργήσαμεν· ἐτύχομεν δέ καί ἄμφω κατ΄ ἐκείνην τήν ἡμέραν φαρμάκου πόσει καθαρθέντες, καί οὔτε ὁ μέγας χαρτοφύλαξ ᾔδει περί ἐμοῦ οὔτ΄ ἄν ἐγώ περί ἐκείνου· ὅμως δ΄ οὖν οὕτω συμβάν οὐκ ἀπήλθομεν. τῇ δέ δευτέρᾳ τοῦ ἁγίου Πνεύματος ἅμα πρωῒ ἀπελθόντες, εὕρομεν ὅτι ὁ βασιλεύς ἐξῆλθεν εἰς κυνηγέσιον, ἐνετύχομεν τῷ μεσάζοντι τῷ Καντακουζηνῷ, καί μαθόντες παρ΄ αὐτοῦ τήν αἰτίαν τῆς προσκλήσεως ἡμῶν, εἴπομεν καί ἡμεῖς πῶς ἐκωλύθημεν ἀφικέσθαι διά τήν φαρμακοποσίαν· περί δέ τοῦ πράγματος εἴπομεν αὐτῷ οὕτως· ἡμεῖς ἐκληρώθημεν εἰς τήν ἁγιωτάτην μεγάλην ἐκκλησίαν καί ἐδουλεύσαμεν καί αὐτῇ καί τοῖς πατριάρχαις κατά τήν ἡμετέραν δύναμιν· ἠκολουθήσαμεν δέ καί εἰς τήν Ἰταλίαν, καί ὅσους μέν κινδύνους καί ταλαιπωρίας ὑπέστημεν, παραιτούμεθα λέγειν. ὅμως κἀκεῖσε ἐσπουδάζομεν ὅσον οἷόν τε ἦν ἡμῖν ὑπέρ τε τῆς Ἐκκλησίας ἡμῶν καί τῆς πατρίδος καί τοῦ γένους ἡμῶν, ὄντες καί ὑπήκοοι καί εὐπειθεῖς εἰς τούς ὁρισμούς τοῦ βασιλέως καί τοῦ πατριάρχου· ὅτε δέ εἴδομεν τούς ἡμετέρους παρασαλεύοντας ἑκουσίως τήν δόξαν τῆς Ἐκκλησίας ἡμῶν καί τό ταύτης καθαρόν ὕψος καθαιροῦντας, ἀνθιστάμεθα καί οὐκ ἐνεδίδομεν οὐδέ σύμψηφοι τοῖς προδιδοῦσι τά ἡμέτερα ἐγινόμεθα. διό καί ἐξεβλήθημεν παρά τοῦ βασιλέως ἐκ τῶν συλλόγων. μετά οὖν τό συμπερᾶναι πάντα, καθώς ἐβούλοντο, καί τόν ὅρον ἐκθεῖναι, οὐκ οἴδαμεν ὅπως, ἐπετέθη ἡμῖν ὁ Φιλανθρωπινός ὁρισμῷ βασιλικῷ, ἵνα ὑπογράψωμεν καί ἵνα τά πολλά παραλείψωμεν, ὅσα τε εἴπομεν καί ἀνηνέχθησαν πρός τόν βασιλέα καί ὅσα πάλιν ἠκούσαμεν, τοσαύτην ἐπίθεσιν εὕρομεν, ὅτι καί ἄκοντες ὑπεγράψαμεν. ἔκτοτε οὖν πλήττει ἀεί ἡμᾶς ἡ συνείδησις καί ἐβουλόμεθα ἰδιάσαι· παρηκολουθοῦμεν δέ τοῖς πράγμασιν, ἐπεί οὔτε ὁ ὅρος ἀνεγνώσθη οὔτε ὁ πάπας ἐμνημονεύθη, ἐκδεχόμενοι γενέσθαι καί διόρθωσίν τινα ἐκκλησιαστικήν. νῦν δέ μηκέτι δυνάμενοι φέρειν τούς τοῦ συνειδότος ἐλέγχους, παρῃτησάμεθα καί τήν τάξιν ἥν εἴχομεν εἰς τό πατριαρχεῖον καί τήν ἐκ τούτου τιμήν τε καί πρόοδον καί εἴ τι ἄλλο περιήρχετο ἡμῖν ἀλλαχόθεν, καί ἀργίᾳ ἑαυτούς ὑποβάλλομεν, ἵν΄ οὕτως ἰδιάσαντες δεώμεθα τοῦ Θεοῦ ὅπως ἐπιβλέψῃ ἵλεως ἐφ΄ ἡμᾶς καί συγχωρήσῃ ἡμῖν τοῦτο τό μέγα σφάλμα καί δεινό πτῶμα, εἰς ὅ καί μή βουλόμενοι περιεπτώκαμεν. ταῦτά εἰσι τά καθ΄ ἡμᾶς, ἅπερ ἀναγγελοῦμεν καί τῷ αὐθέντῃ ἡμῶν τῷ βασιλεῖ, ὅταν ὁρίσῃ, ὡς καί νῦν ἀνηγγείλαμεν τῇ σῇ ἐνδοξότητι, καί ἔργοις βεβαιώσομεν ταῦτα, ὡς ὁ καιρός μαρτυρήσει. ὁ μεσάζων δέ ἐπαχθῶς ἤκουσε ταῦτα, καί παυσαμένων ἡμῶν ἔφη· μετά ἀληθείας πάνυ λυποῦμαι τό μέν ὅτι ὑπάρχετε ἀναγκαῖοι ἄνθρωποι καί λόγιοι καί χρήσιμοι καί καλοί, καί εἰ τηρήσετε ἅπερ λέγετε ζημιωθήσεται δι΄ ὑμᾶς ἡ Ἐκκλησία καί ἡ πολιτεία, καί ἔνι βαρύ πρᾶγμα, τό δέ ὅτι μέλλετε ἐμβαλεῖν καί τοῖς πράγμασι σύγχυσιν καί βλάβην μεγάλην. καί ἐπλατύνθη σφόδρα είς τά περί τῆς συγχύσεως καί τῆς αδυναμίας τῆς Πόλεως καί ἐσπούδασε κωλῦσαι ἡμᾶς ἀπό τοῦ σκοποῦ οὗ προεθέμεθα· καί τελευταῖον προσέθηκεν, ὅτι· σκέψασθε καλῶς, προσέχετε, μήποτε ποιήσητέ τι ῥάθυμον ἤ ἀσυμβούλευτον, καί ὕστερον μεταμεληθῆτε. ἡμεῖς δέ εἴπομεν· πρό πολλοῦ καιροῦ ἐσκεψάμεθα καλῶς καί οὐ μεταμελησόμεθα, ἀλλ΄ ἐσμέν ἕτοιμοι ὑπομεῖναι καί δήμευσιν καί περιορισμόν καί ἐξορίαν καί εἴ τι ἄλλο, ἐάν ὁρίσῃ ὁ αὐθέντης ἡμῶν ὁ βασιλεύς. ὁ δέ πάλιν εἶπεν ἡμῖν πολλά τινα ἐπιχειρήματα συμβουλευτικῶς πρός ἐμποδισμόν, καί οὕτως ἀπηλλάγημεν.

[←32]

Για τη Χρυσή Πύλη βλέπε σημ. 68 κεφαλαίου ια.

[←33]

Η αναφορἀ αυτἠ είναι ενδιαφέρουσα, γιατί την εποχή εκείνη η Προύσα και η Έφεσος (αλλά και το Τζούρουλον τής Ανατολικής Θράκης όπως διαβάζουμε αμέσως μετά) βρίσκονταν στα χέρια των Οθωμανών και τού εμίρη τους (ἀμηρᾶ), δηλαδή τού Μουράτ Β΄, πατέρα τού Μωάμεθ Β΄ τού Πορθητή.

[←34]

Στο κείμενο Τζουρολόη: Το τότε Τζούρουλον, η αρχαία Τυρολόη, είναι το σημερινό Τσορλού (Çorlu) τής Ανατολικής Θράκης, 32 χιλιόμετρα βορειοανατολικά τής Ραιδεστού, σήμερα Τεκιρντάγ (Tekirdağ), και 100 περίπου χιλιόμετρα δυτικά τής Κωνσταντινούπολης.

[←35]

Προφανώς η ευρεία κατανάλωση καθαρτικών φαρμάκων είχε σχέση με την προστασία από τη βουβωνική πανούκλα που θέριζε τότε, όπως διαβάζουμε στο βιβλίο.

[←36]

Συρόπουλος 12.11: Τῇ δέ ἐπιούσῃ ἤλθομεν καί εἰς τόν πατριάρχην καί εἴπομεν αὐτῷ· ἡμεῖς καί πρώην ἐξυπηρετοῦμεν εἰς τήν ἐκκλησίαν τοῦ Θεοῦ, ὅσον ἀνῆκεν ἡμῖν, καί μετά τό ἐπανελθεῖν ἐκ τῆς Ἰταλίας ἐπεμελούμεθα κατά τό δυνατόν καί παρεβιαζόμεθα καί τάς ἡμετέρας συνειδήσεις καί συνήγομεν καί τούς λοιπούς καί ἐπληροῦμεν τάς τελετάς τῆς Ἐκκλησίας, ἵνα μή ἀργήσῃ παντελῶς· ἐξεδεχόμεθα δέ καί τήν διόρθωσιν, καθώς ἀνεφέρομεν τῇ μεγάλῃ ἁγιωσύνῃ σου πρό τοῦ δέξασθαί σε τό μήνυμα τοῦ πατριαρχείου, καί ἀπεδεχόμεθα ἵνα, διορθώσεως γενομένης, εὑρισκώμεθα πάλιν καί ὡς ἄρχοντες τῆς Ἐκκλησίας καί ὡς υἱοί σου καί ὡς φίλοι σου καί διενεργῶμεν καί τά ἐκκλησιαστικά καί τά τῆς μεγάλης ἁγιωσύνης σου πολλῷ πλέον καί κρεῖττον ἤ πρότερον. νῦν δέ, ἐπεί οὐκ ἐγένετο διόρθωσις, οὐκέτι δυνάμεθα συλλειτουργεῖν καί συμπράττειν τοῖς στέργουσι τήν ἕνωσιν. διά τοῦτο παρῃτησάμεθα πάντα καί οὔτε εἰς τήν ἑορτήν ἤλθομεν, οὔτε εἰς τό ἑξῆς ἐλευσόμεθα, ἀλλ΄ οἴκοι μενοῦμεν ἰδιάζοντες, ἵνα καί τοῦ Θεοῦ δεώμεθα πρός ἐξιλέωσιν τοῦ σφάλματος ἡμῶν καί μηδενί προσκρούωμεν μέρει. ἤδη οὖν ἤλθομεν ἵνα σε προσκυνήσωμεν καί ἀναφέρωμεν ταῦτα καί ὑποχωρήσωμεν.

[←37]

Συρόπουλος 12.12: ὁ δέ πατριάρχης βαρέως ἐδέξατο ταῦτα, καί εἴρηκεν, ὅτι· οὐ δοκοῦσί μοι καλά ἅπερ λέγετε· διά τί γάρ παραιτεῖσθε τόν κλῆρον καί τήν τάξιν ὑμῶν; οὐκ ἔστι τοῦτο καλόν. καρτερήσατε, προσμείνατε εἰς τήν τάξιν ἥν ἔχετε· ἀποβλέψατε πῶς παρακολουθήσωσι τά πράγματα. ἐγώ θέλω ἵνα ἔχω ὑμᾶς πλησίον μου ὡς καλούς ἀνθρώπους, ὡς χρησίμους, ὡς τιμίους, καί πληροφοροῦμαι τήν γνῶσιν καί τήν συνείδησιν ὑμῶν καί τήν πεῖραν ἥν ἔχετε εἰς τά πράγματα πλέον ᾗπερ τῶν ἄλλων, καί μεθ΄ ὑμῶν ἔχω θάρρος ἵνα πράττω ἅπερ ἀπαιτεῖ ἡ τάξις τοῦ πατριαρχείου. εἰ οὖν οὐκ ἔχω ὑμᾶς πλησίον μου, τί μέλλω πράττειν, οὐκ οἶδα. διά τοῦτο ζητῶ καί ἀξιῶ, ἵνα σκέψησθε καί βουλεύσησθε κρεῖττον καί μηδέν ἀποστῆτε ἀφ΄ ἡμῶν. ἡμεῖς δέ εἴπομεν, ὅτι· καλῶς ἐβουλευσάμεθα καί μετά πολυημέρου σκέψεως περιεστήσαμεν ὅπερ ἀνεφέρομεν, καί οὐ ποιήσομεν ἄλλως. τότε εἶπεν ὁ πατριάρχης· λοιπόν ἔδει ἵνα εἴπητε καί ἐμοί τοῦτο ἐξ ἀρχῆς· εἰ γάρ ᾔδειν τοῦτο, ἐκαθήμην ἄν καί αὐτός εἰς τό κελλίον μου. ἔφημεν δέ, ὅτι· ἡ μεγάλη ἁγιωσύνη σου οὐκ ἔμελλες ἐμποδισθῆναι δι΄ ἡμᾶς, ἀλλ΄ ὅμως ἡμεῖς ἀναφέρομέν σοι τοῦτο πρό τοῦ δέξασθαί σε τό μήνυμα. ὡμολόγησεν οὖν ὁ πατριάρχης, ὅτι· εἴπετέ μοι περί τούτου· πλήν οὐκ ᾔδειν ὅτι εὐθύς παραιτήσεσθε ὑμᾶς. νῦν δ΄ ἐγώ οὐ παραιτοῦμαι ὑμᾶς, ἀλλά λέγω καί ζητῶ ἵνα ἔρχησθε ἐνταῦθα κατά τήν τάξιν ἥν εἴχετε· εἰ δέ οὐκ ἔρχεσθε, ἐγώ οὐκ ἐάσω ὑμᾶς, ἀλλά διαμηνύσομαι καί προσκαλέσομαι ὑμᾶς καί δίς καί τρίς καί πολλάκις, καί θαρρῶ ὅτι πάλιν μεθ΄ ἡμῶν ἔσεσθε. ἦν δ΄ ἑσπέρα τῆς τρίτης, ὅτε ταῦτα ἡμῖν ἔλεγε, καί τῇ τετράδι πρωῒ ἅμα τῷ καθίσαι ἐν τῇ συνόδῳ εἶπεν, ὅτι· ὀψέ ἦλθον ἐνταῦθα ὁ μέγας χαρτοφύλαξ καί ὁ μέγας ἐκκλησιάρχης καί παρῃτήσαντο τήν τάξιν αὐτῶν. διά τοῦτο εἰ ἔρχεταί τι ἐνταῦθα ὅπερ ἀνήκει εἰς τήν ὑπηρεσίαν τοῦ μεγάλου χαρτοφύλακος, ὑπηρετεῖτε ὑμᾶς τοῦτο. ἀπέβλεπεν οὖν ὁ μέγας σακελλάριος, πότε ἄν τελειώσῃ ὁ πατριάρχης τόν λόγον καί εὐθύς εὐχαριστήσει καί δέξηται αὐτό· προέλαβε δέ ὁ μέγας σκευοφύλαξ· οὔπω γάρ ἐτελείωσε καλῶς τόν λόγον ὁ πατριάρχης, καί εἶπεν αὐτός· εἰς τόν ὁρισμόν σου, δέσποτά μου ἅγιε· πολλά τά ἔτη σου· ἐγώ ὑπηρετήσω ταῦτα. ὑπέγραψεν οὖν κατά τήν ἡμέραν ἐκείνην διαζύγια δύο. ἡμεῖς δ΄ ἔκτοτε ἀπέστημεν καί ἠργήσαμεν ἐκ πάντων· ηὐχαριστοῦμεν δέ κατά τοῦτο μόνον τῷ πατριάρχῃ, ὅτι ἀπήλλαξεν ἡμᾶς λόγων καί ἐνστάσεων καί ἀπολογιῶν, ἐπεί οὐδόλως ἐμνήσθη ὧν πρός ἡμᾶς ἔλεγεν οὐδ΄ ἠξίωσεν ἡμᾶς ψιλοῦ ῥήματος.

[←38]

Όμως, όπως σημειώνει ο Laurent 1971: 561 σημ. 1, διατηρούσαν τούς τίτλους. Έτσι ο Συρόπουλος τον προσάρμοσε στο όνομά του, όταν υπέγραψε το μανιφέστο τής ανθενωτικής παράταξης με τούς Χουσίτες το 1452. Βλέπε A. Salač, Constantinople et Prague en 1452, Πράγα 1958 (βλέπε το φυλλάδιο με την αυτόγραφη υπογραφή, παρόμοια με εκείνη που εμφανίζεται στο κάτω μέρος τού διατάγματος τής Φλωρεντίας). Βλέπε επίσης Scholarios, Œuvres, III, σελ. 193. Από την άλλη πλευρά, οι άνθρωποι τής δικής του παράταξης τον πίεζαν να τον παραδώσει, γράφοντάς του, π.χ. ο Ιωάννης Ευγενικός, ο αδελφός τού Μάρκου Εφέσου (βλέπε Λάμπρος, Παλαιολόγεια και Πελοποννησιακά Ι, σελ. 191).

[←39]

Ο Μανουήλ Χρυσοκόκκης.

[←40]

Ο Θεόδωρος Ξανθόπουλος.

[←41]

Συρόπουλος 12.13: Μετ΄ ὀλίγας δέ ἡμέρας διεμηνύθημεν ἡμεῖς οἱ δύο ὁρισμῷ βασιλικῷ καί ἀπήλθομεν εἰς τά βασίλεια· καί παραλαβόντες ἡμᾶς οἱ μεσάζοντες ἐν ἰδιάζοντι τόπῳ εἶπον ἡμῖν· οὐκ ἔστι καλόν ὅπερ ποιεῖτε καί ἀφίστασθε τοῦ πατριάρχου καί παρῃτήσασθε τήν Ἐκκλησίαν καί τήν τάξιν ὑμῶν καί σκανδαλίζετε καί τούς ἄλλους. ὅσον πρός τήν ἕνωσιν, ὑμεῖς ἐποιήσατε ταύτην, ὑμεῖς ὑπεγράψατε καί τόν ὅρον καί ὀφείλετε στέργειν ταῦτα καί ὁδηγεῖν καί τούς ἄλλους καί προθύμους ἐργάζεσθαι πρός τό στέργειν αὐτά. εἰ δέ λέγετε ὅτι οὐκ ἐγένετο καλῶς ἡ ἕνωσις, ἐκεῖ ἔδει λέγειν ὑμᾶς τοῦτο πρό τοῦ γενέσθαι αὐτήν καί ἀγωνίσασθαι ὅπως ἄν καλῶς γένηται. γενομένης δέ αὐτῆς ὡς ἐγένετο καί διακομισθείσης ἐνταῦθα, τί ἔχετε λέγειν ἤ ὑμεῖς ἤ ἕτεροι εἰς αὐτήν; διά τοῦτο πρέπει ἵνα καί ὑμεῖς ὡς φρόνιμοι καί ὡς καλοί ἄνθρωποι ἀποβλέψητε πρός τό συμφέρον τῆς πατρίδος, πρός τήν τιμήν τοῦ γένους, καί παραιτήσεσθε τά σκάνδαλα καί ὑπάρχητε εἰρηνικοί καί ἡνωμένοι μετά τοῦ πατριάρχου. εἶπον δέ καί ἄλλους πολλούς λόγους πρός τόν αὐτόν σκοπόν συντείνοντας. ἀπεκρίθημεν δέ ἡμεῖς· οὔτε τήν ἕνωσιν ἐποιήσαμεν ἡμεῖς, οὔτε τόν ὅρον συνεθήκαμεν· ἐποίησαν δέ ταῦτα ἐκεῖνοι, οἵτινες ἀπεδέχοντο τόν λατινισμόν. καί ἡμεῖς ἐξεβλήθημεν κελεύσματι βασιλικῷ καί ὡρίσθημεν σιωπᾶν, καί διηγησάμεθα πῶς ἐκεῖσε παρηκολούθησεν εἰς ἡμᾶς ὅσα καί προείρηται. διό ἔφημεν· οὐδέ ἐνεχόμεθα ἡμεῖς στέργειν τήν ἕνωσιν, οὐδέ ὑπέρ τῶν γεγονότων ἀπολογεῖσθαι· διαβλέπομεν δέ πρός τό κατά τήν ψυχήν συμφέρον ἡμῖν. καί τούτου χάριν ἐξελεξάμεθα τό ἰδιάσαι καί καθ΄ ἑαυτούς ζῆν. εἶπον δέ οἱ μεσάζοντες· ἰδού γεγόνασι τά ἐκεῖ ὡς ἐγένοντο καί οὐδέ ἡμεῖς λέγομεν ὅτι γεγόνασι καλῶς· πλήν ἐπειδή ἀπήλθετε ἐκεῖ, ἀνάγκη ἦν ἵνα γένηταί τις συγκατάβασις καί οἰκονομία, δι΄ ἧς ἐχρήν εἶναι ἡμᾶς ἡνωμένους. εἰ οὖν ἐκεῖ οὐκ ἐγένετο καλῶς, σκεψώμεθα νῦν ἡμεῖς ἐνταῦθα πῶς ἔδει γενέσθαι καί σπουδάσωμεν εὑρεῖν τόν κρείττονα τρόπον, ὅν ἄν καί ἐκεῖνοι ἴσως ἀποδέξωνται· καί εἰ τοῦτον εὕροιμεν, ἐσόμεθα καί μετ΄ ἐκείνων εἰρηνικοί καί ἡνωμένοι. ζητοῦμεν οὖν ἵνα εἴπητε καί ὑμεῖς κατά συμβουλήν τρόπον τινά, δι΄ οὗ δυνησόμεθα καλῶς ἑνωθῆναι. ἡμεῖς δέ εἴπομεν, ὅτι· ἐπεί παρῃτησάμεθα πάντα καί ἰδιάσαμεν, οὐδέ περί οὗ ὁρίζετε ἔχομεν εἰπεῖν· εὑρήσουσι δέ οἵτινες φροντίζουσι περί τῶν τοιούτων. οἱ δέ μεσάζοντες εἶπον· μή λέγετε οὕτως· οὐ γάρ ἐστέ οἱ τυχόντες, ἀλλ΄ ἐστέ καλοί ἄρχοντες καί χρήσιμοι καί πολῖται καί πρακτικοί καί πρῶτοι τῆς ἐκκλησιαστικῆς τάξεως, καί ὑμεῖς μᾶλλον ὀφείλετε φροντίζειν περί τῶν τοιούτων· εἰ γάρ καί παραιτεῖσθε πάντα, ἀλλ΄ οφείλετε συμβουλεύειν ὅπερ ἄν νοήσητε συμφέρον τῇ πατρίδι καί τῇ Ἐκκλησίᾳ. εἴπατε οὖν τί δοκεῖ ὑμῖν περί ὧν λέγομεν; εἴπομεν δέ· ἡμεῖς οὐ δυνάμεθα εὑρεῖν τοιοῦτον τρόπον καλόν ἑνωτικόν· εἰ δέ εὕροι τις καί ἀκούσωμεν καί ἡμεῖς καί ἀρκεσθῶμεν εἰς αὐτόν, ἐροῦμεν ὅτι καλός τρόπος ἐστί. τότε εἶπον οἱ μεσάζοντες· ἐπεί ὑμεῖς οὐ λέγετέ τι, λοιπόν ἐροῦμεν ἡμεῖς ὅπερ νομίζομεν καλόν καί ἀβλαβές. περί μέν οὖν τοῦ ὅρου οὐ λέγομέν τι· κεῖται γάρ ὡσανεί ἀργός. περί δέ τοῦ μνημοσύνου λέγομεν· οὐ δοκεῖ ὑμῖν καλός τρόπος, εἰ μνημονεύεται μόνον ὁ πάπας καί διά τοῦ μνημοσύνου ὑπάρχωμεν ἠνωμένοι; λόγος ἐστί μόνον τό μνημόσυνον καί λέγει τοῦτον ὁ διάκονος, καί διά τοῦ λόγου τούτου ἐσμέν καί ἡνωμένοι καί οὐδέ παρασαλεύομέν τι τῶν δογμάτων ἤ μεταποιοῦμέν τι τῶν ἐθίμων ἡμῶν. ἀπεκρίθημεν ἡμεῖς· πολύς ἐστιν ὁ περί τοῦ μνημοσύνου λόγος· ἐκεῖνοι γάρ μνημονεύονται ἐπ΄ Ἐκκλησίαις, ὅσοι εἰσίν ὁμόδοξοι καί κοινωνικοί πρός τήν αὐτήν Ἐκκλησίαν· οἱ δέ ἀκοινώνητοι οὐδέ μνημονεύονται οὐδέ ἔχει ἄδειάν τις τῶν ἱερωμένων εὔχεσθαι ἐπ΄ ἐκκλησίας ὑπέρ ἀκοινωνήτου. ὁ δέ πάπας ἐστίν ἀκοινώνητος. πῶς οὖν μνημονευθήσεται ὁ ἀκοινώνητος μετά τῶν κοινωνικῶν; τότε εἶπεν ὁ μεσάζων ὁ Νοταρᾶς, ὅτι· αὐτό τό τοῦ πάπα οὐδέ μνημόσυνόν ἐστιν· οὐδέ γάρ εὔχονται ὑπέρ ἐκείνου, λόγον δέ λέγει μόνον ὁ διάκονος, τό· Εὐγενίου τοῦ μακαριωτάτου πάπα, καί οὔτε ἐκεῖνος εὔχεται οὔτε ἀπαιτεῖ παρ΄ ἄλλων εὐχήν ὑπέρ τοῦ πάπα. ἔφην δέ ἐγώ, ὅτι· τό τῶν διπτύχων μεῖζόν ἐστι παντός μνημοσύνου· τά μέν γάρ ἄλλα ἀπαιτοῦσιν εὐχήν παρά τῶν ἀκροωμένων καί τῶν ἔξω τοῦ βήματος· τά δίπτυχα δέ οὐκ ἀπαιτοῦσιν εὐχήν παρά τῶν ἐξωτερικῶν, ἀλλ΄ αὐτός πρῶτον ὁ πατριάρχης λέγει· «μνήσθητι Κύριε πάσης ἐπισκοπῆς ὀρθοδόξων τῶν ὀρθοτομούντων τόν λόγον τῆς σῆς Ἀληθείας», ὥστε εὔχεται πρῶτον ὁ πατριάρχης ὑπέρ τῶν ὀρθοτομούντων. εὐθύς δέ διαδεξάμενος τόν λόγον ὁ διάκονος κηρύττει διαπρυσίως τίνες εἰσίν οἱ ὀρθοτομοῦντες. ἀπαριθμεῖ οὖν τόν ἡμέτερον πατριάρχην καί τούς τῆς Ἀνατολῆς ὡς ὀρθοτομοῦντας. ὀρθοτομεῖν δέ ἐστι τό τέμνειν τά νόθα, ὥς φησιν ὁ θεῖος Χρυσόστομος. ὁ δέ πάπας οὐ τέμνει, ἀλλ΄ εἰσάγει μᾶλλον τά νόθα. εἰ οὖν κηρύττοιτο τό ὄνομα τοῦ πάπα μετά τῶν τῆς Ἀνατολῆς πατριαρχῶν, ἕν ἐκ τῶν δύο ἐξ ἀνάγκης συναχθήσεται, ἤ ὅτι ὀρθοτομεῖ ὁ πάπας, καί οἱ Ἀνατολικοί οὐκ ὀρθοτομοῦσιν, ἐπεί διαφέρονται εἰς τό περί τῆς ἐκπορεύσεως τοῦ ἁγίου Πνεύματος ἄρθρον, ὅπερ ἐστίν ἕν τῶν ἄρθρων τῆς πίστεως, καί οὐ συμφωνοῦσι μετά τοῦ πάπα εἰς τήν δόξαν ἥν δοξάζει περί τούτου ὁ πάπας, ἤ ὀρθοτομοῦσιν οἱ Ἀνατολικοί, καί ὁ πάπας οὐκ ὀρθοτομεῖ. πῶς οὖν ἐστιν εὐσεβές ἤ ἄλλως εὔλογον, ἐπί τῆς θείας μυσταγωγίας μνημονεύειν καί συνάπτειν καί ἑνοῦν τούς ἀντιφάσκοντας ὡς συμφωνοῦντας; τό δέ μεῖζον καί φοβερώτερον, ὅτι καί ὁ δέκατος κανών τῶν ἁγίων Ἀποστόλων φησίν· εἴ τις ἀκοινωνήτῳ κἄν ἐν οἴκῳ συνεύξεται, καί οὗτος ἀφοριζέσθω. ὁ οὖν πατριάρχης οὐ συνεύχεται, ἀλλ΄ ὑπερεύχεται τοῦ πάπα. καί σκοπεῖτε ὅσον διαφέρει τό ὑπερεύχεσθαι τοῦ συνεύχεσθαι· μέγα ἐστί τοῦτο καί πάντῃ ἀλλότριον τῆς ὀρθοδόξου ἡμῶν Ἐκκλησίας. εἶπεν οὖν ὁ Νοταρᾶς· μακάριον ἄν ἦν εἰ προείδημεν ταῦτα καί ἠργοῦμεν παντελῶς τά δίπτυχα ἀπό τῆς λειτουργίας πρό τοῦ ἑτοιμασθῆναι ἡμᾶς ἀπαίρειν πρός τήν Ἰταλίαν. εἶτα καί ἄλλα πολλά εἰπόντες ἡμῖν παρακινητικά πρός τό συνέρχεσθαι εἰς τήν προτέραν τάξιν ἡμῶν καί εὑρίσκεσθαι μετά τοῦ πατριάρχου, τελευταῖον προσέθηκαν· ἀξιοῦμεν ἵνα σκέψησθε καί εὕρητε τρόπον καλόν, δι΄ οὗ ἐσόμεθα ἡνωμένοι· διαμηνυθήσεσθε γάρ καί ἐλεύσεσθε πάλιν ἐνταῦθα. καί ἐπί τούτοις διελύθυμεν.

[←42]

Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Ἰωάννου ἀρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως τοῦ Χρυσοστόμου, ὑπόμνημα εἰς τήν πρός Τιμόθεον ἐπιστολήν δευτέραν, ὁμιλία ε΄, Patrologia Graeca 62, 626:
«Προσπάθησε να παρουσιάσεις τον εαυτό σου αποδεκτό στον Θεό, έναν εργάτη που δεν ντρέπεται, που χειρίζεται με ακρίβεια τον λόγο τής αλήθειας. Η ξεδιαντροπιά υπάρχει παντού. Γιατί λοιπόν παίρνει στα σοβαρά τη ντροπή; Επειδή ήταν εύλογο πολλοί να ντρέπονται, τόσο για τον ίδιο τον Παύλο, που ήταν σκηνοποιός, όσο και για το κήρυγμα, αφού οι διδάσκαλοι είχαν σκοτωθεί. Γιατί ο Χριστός σταυρώθηκε, εκείνος επρόκειτο να αποκεφαλιστεί, ο Πέτρος παλουκώθηκε από κάτω, και αυτά τα έπαθαν από ανθρώπους απαίσιους και αδίστακτους. Επειδή λοιπόν εκείνοι επικρατούσαν, μη ντροπιαστείς, λέει λοιπόν, καθόλου να μη ντρέπεσαι να κάνεις εκείνα που ανήκουν στην ευσέβεια, ακόμη κι αν πρέπει να υποδουλωθείς ή να πάθεις οποιοδήποτε κακό. Και πώς γίνεται κάποιος αποδεκτός; Όντας εργάτης που δεν ντρέπεται. Ο εργάτης τίποτε δεν ντρέπεται να κάνει. Παρομοίως, ούτε ο εργάτης τού Ευαγγελίου. Γιατί πρέπει να τα υφίσταται όλα. Να χειρίζεται με ακρίβεια τον λόγο τής αλήθειας. Το είπε καλά. Γιατί πολλοί τον διαστρεβλώνουν και τον διαστρέφουν με κάθε τρόπο, και τού γίνονται πολλές προσθήκες. Και δεν είπε «Να ευθυγραμμίζει», αλλά «Να χειρίζεται με ακρίβεια». Δηλαδή, κόβε τα πλαστά και τα αντίστοιχα με μεγάλη σφοδρότητα, στάσου και κόβε. Σαν από λουρί, κόβε από παντού με το μαχαίρι τού πνεύματος το περιττό και ξένο με το κήρυγμα»
(Σπούδασον σεαυτόν δόκιμον παραστῆσαι τῷ Θεῷ, ἐργάτην ἀνεπαίσχυντον, ὀρθοτομοῦντα τόν λόγον τῆς ἀληθείας. Πανταχοῦ τό ἀνεπαίσχυντον. Τί δήποτε πολλήν περί τῆς αἰσχύνης ποιεῖται τήν σπουδήν; Ἐπειδή εἰκός ἦν πολλούς ἐπαισχύνεσθαι καί τόν Παῦλον αὐτόν, ἄτε σκηνοποιόν ὄντα, καί τό κήρυγμα, ὡς τῶν διδασκάλων ἀπολλυμένων. Ὁ Χριστός γάρ ἐσταυρώθη, οὗτος ἔμελλεν ἀποκεφαλίζεσθαι, ὁ Πέτρος κάτωθεν ἀνεσκολοπίσθη, καί ταῦτα ἔπαθον παρά ἀνθρώπων καταπτύστων καί ἰταμῶν. Ἐπειδή οὖν οὗτοι ἐκράτουν, Μή ἐπαισχυνθῇς, φησί, τουτέστι, μηδέν ὅλως αἰσχύνου πράττειν τῶν εἰς εὐσέβειαν ἠκόντων, κἄν δουλεῦσαι δέῃ, κἄν ὁτιοῦν παθεῖν. Πῶς δέ γίνεταί τις δόκιμος; Ἐργάτης ὤν ἀνεπαίσχυντος. Ὁ ἐργάτης οὐδέν αἰσχύνεται πράττειν· οὕτως οὐδέ ὁ τοῦ Εὐαγγελίου ἐργάτης· πάντα γάρ ὑφίστασθαι δεῖ. Ὀρθοτομοῦντα τόν λόγον τῆς ἀληθείας. Καλῶς τοῦτο εἶπε· πολλοί γάρ αὐτόν παρασπῶσι πάντοθεν καί παρέλκουσι· πολλά ἔχει τά ἐπιφυόμενα. Καί οὐκ εἶπεν, Ἀπευθύνοντα, ἀλλ΄, Ὀρθοτομοῦντα· τουτέστι, Τέμνε τά νόθα, καί τά τοιαῦτα μετά πολλῆς τῆς σφοδρότητος έφίστασο καί ἔκκοπτε· καθάπερ ἐπί ἰμάντος τῇ μαχαίρᾳ τοῦ πνεύματος πάντοθεν τό περιττόν καί ἀλλότριον τοῦ κηρύγματος ἔκτεμνε).

[←43]

Κανών Ι΄ των Αγίων Αποστόλων: Εἴ τις ἀκοινωνήτῳ κἄν ἐν οἴκῳ συνεύξηται, οὗτος ἀφοριζέσθω.

[←44]

Συρόπουλος 12.14: Ἡμέραι παρῆλθον ἐπέκεινα τῶν δέκα, καί διαμηνυθέντες αὖθις ὁρισμῷ βασιλικῷ, παρεγενόμεθα εἰς τά βασίλεια, καί παραλαβόντες ἡμᾶς οἱ μεσάζοντες καί ἰδίᾳ καθίσαντες, πρῶτον μέν ἠρώτησαν, εἰ εὕρομεν καλόν τινα τρόπον πρός τήν ἕνωσιν. καί ἀκούσαντες ὅτι οὐχ εὕρομεν, εἶπον πολλούς λόγους συμβουλευτικούς καί θελκτικούς πρός τό στέρξαι τήν ἕνωσιν. καί περί τοῦ μνημοσύνου εἶπον, ὅτι· καλόν ἐστι καί οὐκ ἐπιβλαβές, ὡς ὑμεῖς λέγετε· ἐσκεψάμεθα γάρ καί ἡμεῖς περί τούτου καί εὑρίσκομεν ὅτι οὐ βλάπτει ἡμᾶς οὐδέ τό τυχόν. ὡς δέ εὗρον ἡμᾶς μηδόλως ἐνδιδόντας πρός τό αυτῶν θέλημα, ἀλλά καί ἐναντιουμένους μάλιστα, ἐσκληρύνθησαν πρός ἡμᾶς εἰπόντες καί τραχυτέρους λόγους, ὠνείδισάν τε ἡμᾶς περί τῆς ὑπογραφῆς τοῦ ὅρου, καί πλέον ὁ Καντακουζηνός ἐμυκτήριζε καί ἔσκωψεν ἡμᾶς. ἀπεκρίθημεν δέ ἡμεῖς· οἶδεν ὁ Θεός ὅπως ταῦτα καί παρά τίνων ἐγένοντο καί τίνες ἦσαν οἱ σύνεργοι τῆς ἐπιβλαβοῦς ταύτης ἑνώσεως, καί τίνες ἀπεσείοντο ταύτην, ἀντιπράξαι δέ ούκ ἴσχυσαν, καί ἀποδώσει τά κατ΄ ἀξίαν τοῖς πράξασι καί πρώτοις ἡμῖν εἴπερ ἐσμέν αἴτιοι. ὅμως δέ λέγομεν ὅτι ἐποιήσαμεν κακῶς καί παρέχομεν ἑαυτούς ὑπευθύνους καί εἰς δήμευσιν καί εἰς περιορισμόν καί εἰς ἐξορίαν καί εἰς ὅ τι ἄν ὁρίσῃ ὁ βασιλεύς ὡς αὐθέντης. εἶπον δέ ὅτι· καταλείψατε ταῦτα· οὐδέ γάρ ὁρίζει ὁ βασιλεύς τοιαῦτα οἷα ὑμεῖς λέγετε, ἀλλ΄ ἀποδέχεται ἵνα ἦτε εἰρηνικοί καί ἡνωμένοι μετά τοῦ πατριάρχου καί μετ΄ ἀλλήλων· τοῦτο γάρ ἐστι καλόν καί συμφέρον καί πρέπει ἵνα ἀποβλέψητε καί ὑμεῖς πρός αὐτό. ὡς δέ οὐχ εὗρον ἀφ΄ ἡμῶν τινα συγκατάβασιν, ἀφῆκαν ἡμᾶς καί ἀπήλθομεν εἰς τά ἴδια. καθήμεθα δέ ἔκτοτε σχολάσαντες ἐκ πάντων καί ἀργίᾳ συζῶντες καί παρά τοῦ Θεοῦ διόρθωσιν τῆς Ἐκκλησίας αὐτοῦ αἰτοῦντες καί ἐκδεχόμενοι.

[←45]

Συρόπουλος 12.15: Ἐγώ δέ κατά τήν τῶν φίλων ἀξίωσιν τά τε πρό τῆς συνόδου καί τά ἐν αὐτῇ τῇ συνόδῳ ἐν Ἰταλίᾳ γεγονότα, ὡς ἐνῆν μοι, διηγησάμενος καί ὀλίγα τινά τῶν μετά τήν ἐπάνοδον εἰπών, ἤδη πέρας ἐπιτίθημι τῷ συντάγματι, χάριν ὁμολογῶν τῷ Θεῷ ὑπέρ ὧν ἀληθῶς καί ἀρκούντως εἴρηταί μοι, ὡς ἀπομνημονεῦσαί τε καλῶς καί γραφῇ παραδοῦναι ταῦτά μοι δωρησαμένῳ· ὑπέρ δέ τῶν ἐλλιπῶς τε καί ἀφελῶς εἰρημένων συγγνώμην παρά τῶν φίλων αἰτῶν, ὡς οὐκ οἴκοθεν, ἀλλά παρ΄ αὐτῶν πολλάκις παρακληθείς καί τοῖς λόγοις αύτῶν πεισθείς κατετόλμησα τῆς τοιαύτης συγγραφῆς. διό καί ὀφείλουσι συγγνῶναι καί χάριν ὧν ἐπιλέλησμαι καί παρέλειψα καί ὧν μοι ἐν τῷ παρόντι ἡμάρτηται, καί μάλισθ΄ ὅτι οὔτ΄ ἐν ἅπασιν ἐξῆν μοι παρεῖναι, οὐδ΄ ἐνῆν μοι πάντα τῇ μνήμῃ παρακατέχειν. τά δέ γε ἀναγκαιότερα ὅμως καί καιριώτερα ὁ λόγος οὐ παραλέλοιπεν. εἰ δέ καί τινα διέξεισι τῶν κατ΄ ἐμαυτόν, οὐδέν ἀπεικός· ἡ γάρ ὕλη τῶν πράξεων καί τῶν λόγων ἀπῄτησε τοῦτο, ἐπειδή μέρη εἰσί καί αὐτά τῶν καθόλου πράξεων καί συμπεπλεγμένα πως τοῖς τε ἡγουμένοις καί τοῖς ἑπομένοις. ἐν δέ τοῖς τοιούτοις τό προηγούμενον ἐφέλκεται τό ἑπόμενον, κἀκεῖνο αὖθις τό μετ΄ αὐτό, καί ὁ μέρος ἐκ τούτων παραλιπών τήν καθόλου πραγματείαν λυμαίνεται. ἐχρήν μέν οὖν καί τά ἐφεξῆς ἐνταῦθα γεγονότα πολλά τε ὄντα καί ἀναγκαῖα διεξελθεῖν· ἀλλ΄ ἐπειδή πολλοί εἰσιν οἱ ταῦτα εἰδότες, ἐπεί καί ἐνταῦθα ἐπράχθησαν, καί ὀλίγοι δέονται τῆς ὑπομνήσεως τούτων, εἰσί δέ ὅμως οἱ καί πολλῷ κρεῖττον ἐμοῦ δυνάμενοι ταῦτα συγρράψασθαι, παρίημι τοῦτο τοῖς δυναμένοις.

[←46]

Συρόπουλος 12.16: Τοῦτο δέ προσθήσω μόνον τῷ διηγήματι ὡς ἀγαθήν τινα προαναφώνησιν καί οἱονεί κορωνίδα τοῦ λόγου. ἐλπίζω εἰς τά φιλάνθρωπα σπλάγχνα τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, τοῦ τῷ τιμίῳ αὐτοῦ αἵματι συστησαμένου τήν ἰδίαν Ἐκκλησίαν ἄσπιλον καί ἀκηλίδωτον καί διατηροῦντος αὐτήν μέχρι τοῦ νῦν καθαράν καί ἀνωτέραν πάσης τῆς κατά καιρούς ἀναρριπισθείσης λύμης, πέπεισμαι ὡς οὐ περιόψεται ὁ πανοικτίρμων καί εὔσπλαγχνος τήν Ἐκκλησίαν αὐτοῦ κλυδωνιζομένην καί κινδυνεύουσαν, ἀλλά διορθώσει ταύτην καί εἰς τήν ἀρχαίαν κατάστασιν στηρίξει καί βεβαιώσει κρεῖττον ἤ πρότερον. ἔτι θαρρῶ ὅτι οὐδέ τούς ὑπέρ αὐτῆς ἀληθῶς καί ἐξ ὅλης ψυχῆς ἀγωνιζομένους ἐάσει ποτέ καταδικασθῆναι καί εἰς πειρασμόν ἐμπεσεῖν ἤ παθεῖν τι κακωτικόν, ἐν ὅσῳ ὑπέρ αὐτοῦ καλῶς ἀγωνίζονται καί τήν τοῦ Σωτῆρος ἡμῶν Χριστοῦ συνιστῶσι διδασκαλίαν. καί ταῦτα πληροφοροῦμαι ἐξ ὧν καί πρότερον μέν πολλά κωλύματα ἐπἡγαγεν ὁ Θεός πρός τό μή γενέσθαι τήν σύνοδον, εἴπερ ἤθελον προσέχειν τούτοις καί οἱ ἡμέτεροι· καί μετά τό γενέσθαι δέ ταύτην περιέκοπτεν ὁ Θεός καί ἀφῄρει τά συντείνοντα πρός τήν τῆς ἑνώσεως σύστασιν.

[←47]

Συρόπουλος 12.17: Καί πρῶτον μέν θανάτῳ παρέδωκεν ἐν Ἰταλίᾳ τόν πατριάρχην κῦρ Ἰωσήφ, στέρξαντα μέν καί αὐτόν καί ἀποφηνάμενον γενέσθαι τήν ἕνωσιν, μετ΄ ὀλίγον δ΄ ἀναρπασθέντα καί μήπω φθάσαντα ὑπογράψαι καί συμφορέσαι· ὅστις βαθύνους ὤν καί πολύ τό αἰδέσιμον καί φοβερόν ἔχων, εἰ περιῆν, μεγάλην ἄν κἀκεῖσε παρεῖχε σύστασιν τῇ ἑνώσει, καί ἐνταῦθα, εἰ ἐπανήρχετο, πάνυ ὀλίγοις ἄν ἐξεγένετο ἀποστῆναι τῆς κοινωνίας ἐκείνου. δεύτερον, ὁ θάνατος τῆς δεσποίνης, ὑφ΄ οὗ τῇ λύπῃ συσχεθείς ὁ βασιλεύς ὑφῆκεν ἀνειμένως φέρεσθαι τά τῆς ἑνώσεως, καί ἐκ τούτου ταῦτα μέν ἠλαττοῦντο, οἱ δέ τοῦ ὀρθοδόξου καί πατρίου ἀντεχόμενοι δόγματος ἐβεβαιοῦντο μᾶλλον καί ἐστηρίζοντο. τρίτον, ἡ λαθραία ἐξέλευσις τοῦ Ἐφέσου καί τοῦ Ἡρακλείας· καί τοῦτο γάρ δειλίαν ἐνέβαλε τῷ κρατοῦντι, μήποτε, εἰ βουληθῇ βιάσασθαί τινας πρός τήν ἕνωσιν, καί ἕτεροι ἀποδράσωσι. τέταρτον, ἡ ἐντεῦθεν ἀποδημία τοῦ δεσπότου κῦρ Δημητρίου καί ἡ διένεξις, ἥν εἶχε μετά τοῦ βασιλέως, δι΄ ἥν καί μάχη ἐμελετᾶτο καί ἡ ἔνστασις ἥν εἶχεν ἀεί ὁ δεσπότης ὑπέρ τοῦ ὀρθοδόξου καί πατρίου δόγματος, ἅ καί τήν τοῦ βασιλέως ἀνεχαίτιζον ὁρμήν πρός ἅπερ ὤφειλέ τε καί ἀπῃτεῖτο πράττειν εἰς σύστασιν τῆς ἑνώσεως. πέμπτον, ὅτι ἀγανακτήσας ὁ πατριάρχης, ἐπεί ἱκανός παρῆλθε καιρός, καί οὔτε τόν λατινισμόν ἠδύνατο συστῆσαι ὡς ἀπεδέχετο, οὔτ΄ ἀνατρέψαι αὐτόν, ἐξῆλθεν ἐκ τοῦ πατριαρχείου καί ἐκάθητο εἰς τό κελλίον αὐτοῦ. παρήρχετο οὖν ή μεγάλη τεσσαρακοστή καί ἔλεγον αὐτῷ πολλοί τῶν ἀρχόντων ἵνα ἀπέλθῃ εἰς τό πατριαρχεῖον, ὡς ἄν μή ἵσταται ἡ Ἐκκλησία ἀργή. ὁ δέ ἔλεγεν· εἰ μή διορθώσει τήν Ἐκκλησίαν ὁ βασιλεύς, οὐκ ἐλεύσομαι εἰς τό πατριαρχεῖον. ἔλεγε δέ διόρθωσιν τῆς Ἐκκλησίας ἐκεῖνος τήν δεφένδευσιν τοῦ λατινισμοῦ. ὡς δέ ἔφθασεν ἡ μεγάλη ἑβδομάς, διεμηνύσατο αὐτῷ ὁ βασιλεύς ἵνα ἀπέλθῃ εἰς τό πατριαρχεῖον· ὁ δέ ἀντεμήνυσεν, ὅτι· πρῶτον διορθωσάτω ἡ ἁγία βασιλεία σου τήν Ἐκκλησίαν, καί τότε ἀπελεύσομαι εἰς αὐτήν· ἄλλως δέ οὐδαμῶς. εἶτα ἔστειλε τούς μεσάζοντας καί ἐμήνυσεν αὐτῷ μετ΄ αὐτῶν, ὅτι· ἄπελθε κατά τό παρόν εἰς τήν ἐκκλησίαν σου καί τέλεσον τάς ἑορτάς, καί μετά τό Πάσχα εὐθύς φροντίσω περί ἧς λέγεις διορθώσεως τῆς Ἐκκλησίας. ἦλθον οὖν οἱ μεσάζοντες καί εἶπον ταῦτα τῷ πατριάρχῃ· ὁ δέ εἶπεν αὐτοῖς· πρῶτον διορθώσατε τήν ἐκκλησίαν καί εὐθύς ἀπελεύσομαι. οἱ δέ εἶπον· νῦν ἐστι μεγάλη ἑβδομάς καί πάντες σχολάζουσιν εἰς τήν ἀκολουθίαν τῆς ἐκκλησίας. οὐκ ἐγχωρεῖ οὖν ἐν ταύταις ταῖς ἡμέραις γίνεσθαι συνόδους καί συζητήσεις, ἀλλ΄ ὁρίζει ὁ βασιλεύς καί ὑποσχόμεθά σοι καί ἡμεῖς, ὅτι μετά τήν κυριακήν τοῦ Πάσχα τῇ δευτέρᾳ καί ταῖς ἑξῆς ἡμέραις οὐκ ἔσται ἄλλο τό ἔργον τοῦ βασιλέως, εἰ μή ἡ τῆς Ἐκκλησίας διόρθωσις. ἀξιοῦμεν οὖν, ἄπελθε εἰς τήν ἐκκλησίαν, τέλεσον τάς ἑορτάς, καί μετά τήν λαμπράν κυριακήν εὐθύς ὄψει, καί ἀρκεσθήσῃ εἰς τήν ἐπιμέλειαν τοῦ βασιλέως, ἥν ποιήσει ὑπέρ διορθώσεως τῆς Ἐκκλησίας. πιεσθείς οὖν ἐπί τούτοις ὁ πατριάρχης καί ἀπελθών ἐτέλεσε τάς ἑορτάς καί ἐκηρύττετο πανταχοῦ, ὅτι· ἰδού ὁ βασιλεύς μετά τό Πάσχα πᾶσαν ἀνάγκην ἐπάξει συστῆσαι τήν ἕνωσιν, καί ἀπειλαί καί φόβοι ἐπεσείοντο ἡμῖν τοῖς ἀνθισταμένοις παρά τῶν στεργόντων τήν ἕνωσιν. κατ΄ αὐτήν δέ τήν ἡμέραν τοῦ μεγάλου σαββάτου μικρόν πρό τῆς ἑσπέρας ἀπέδρα τῆς Πόλεως κῦρ Παῦλος ὁ Ἀσάν καί τήν θυγατέρα αὐτοῦ συνεπαγόμενος, ἥν καί πρός τόν δεσπότην κῦρ Δημήτριον ἀγαγών, εἰς γυναῖκα νόμιμον αὐτῷ συνέζευξε. ἐντεῦθεν οὖν σύγχυσις ἐγεγόνη μεγάλη, καί ἐπελάθοντο τῶν περί τήν ἕνωσιν ὑποσχέσεων καί τῆς προθεσμίας. εἶτα ἐγένετο καί μάχη μετά τοῦ δεσπότου, ἥ καί ἐποίησεν ἐξίτηλον τήν δεφένδευσιν τῆς ἑνώσεως. ἕκτον, ὅτι μετά τήν διαλλαγήν καί ἀγάπην τήν πρός τόν δεσπότην ἐπεί παρέδραμε πολύς καιρός καί ὁ πατριάρχης ἀεί ἐζήτει τόν βασιλέα ποιῆσαι τήν διόρθωσιν, ὁ δέ βασιλεύς ἠμέλει, ἀγανακτήσας πάλιν ὁ πατριάρχης προσῆλθε καί ἐπετέθη λίαν τῷ βασιλεῖ καί ἔλεγεν· οὐκ ἀποστήσομαι τῶν βασιλείων, μέχρις ἄν λάβω ἀπόφασιν διορθώσεως. ἀπήρχετο οὖν εἰς τήν μονήν τοῦ Προδρόμου καί αὖθις προσήδρευεν εἰς τά βασίλεια, ὡσαύτως δέ καί οἱ μετ΄ αὐτοῦ συνήρχοντο καί ἐπετίθεντο ἵνα συστήσωσι τήν ἕνωσιν. τότε ὥρισεν ὁ βασιλεύς, καί συνήλθομεν καί ἡμεῖς ἐνώπιον αὐτοῦ, παρόντος καί τοῦ πατριάρχου. καί πρῶτον μέν ἔσκωψε καί ὠνείδισεν ἡμᾶς, ὡς μή στέργοντας τήν ἕνωσιν· εἶτα ὥρισε, ὅτι· ἐγώ οὐδέν ἀποδέχομαι ἵνα παρέρχωνται τά τῆς Ἐκκλησίας οὕτως ὡς ἔδραμον, ἀλλ΄ ἤθελον ἵνα μετά τήν ἐξ Ἰταλίας ἐπάνοδον ἡμῶν ἐντός ὀλίγων ἡμερῶν γένηται ἡ διόρθωσις· ἐκωλύθημεν δέ πρός τοῦτο ὑπό τινων συμπτωμάτων καί ὑπό τῆς μάχης. νῦν οὖν, ἐπεί τῇ τοῦ Θεοῦ βοηθείᾳ ἐξέλιπον τά κωλύματα καί οὐκ ἔχομέν τινα ἐμποδισμόν, θέλω ἵνα ἀπό τῆς σήμερον μέχρι καί ἡμερῶν πέντεκαίδεκα γένηται ἡ διόρθωσις τῆς Ἐκκλησίας. ἀνάγκη ἐστί λαβεῖν τά σκάνδαλα καί πέρας. ἡμεῖς δέ ἀπεκρίθημεν, ὅτι· μόνοι οὐ δυνάμεθα λέγειν ἄλλο εἰ μή ἵστασθαι εἰς τήν ἀρχαίαν δόξαν τῆς Ἐκκλησίας, καθώς καί ἱστάμεθα θεοῦ χάριτι· εἰς ὅπερ δέ ὁρίζει ἡ ἁγία βασιλεία σου, δέον ἐστίν ἵνα συναχθῶσιν οἱ ἀρχιερεῖς ὅλης τῆς ἐπαρχίας, καί τότε ἵνα γένηται καθώς ἄν φανῇ κοινῶς πᾶσι καλόν. ὁ δέ βασιλεύς ἔφη μετά θυμοῦ καί ὀργῆς· ὑμεῖς ἀεί χωρεῖτε εἰς ἀναβολάς καί ὑπερθέσεις· διά τοῦτο λέγετε καί τούς ἀρχιερεῖς τῆς ἐπαρχίας. τίνες δέ ἐλεύσονται; οὔτε ὁ Θεσσαλονίκης ἐλεύσεται, οὔτε ὁ Σερρῶν, οὔτε ὁ Ἀδριανουπόλεως, ἀλλά καί εἴπερ ἤρχοντο, ὀλίγον ἄν συνεβάλοντο εἰς τήν παροῦσαν χρείαν· οἴδαμεν γάρ τήν δύναμιν τοῦ λόγου ἐκείνων. ὅμως ἐστί καί ὁ Μεσημβρίας καί ὁ Ἀγχιάλου, καί εὔκολον ἔνι ἵνα ἔλθωσιν αὐτοί ἐντός τῶν πεντεκαίδεκα ἡμερῶν. καί ὥρισε πρός τούς μεσάζοντας, ὅτι· εἴπατε ἵνα γράψωσιν αὐτοῖς, καί στείλατε καί στρατιώτην, ἵν΄ ἀπέλθῃ καί φέρῃ αὐτούς διασυντόμως· ἐγώ γάρ θέλω, ἔφη, ἵνα ἐντός ἡμερῶν πεντεκαίδεκα γένηται τέλος εἰς τήν διόρθωσιν τῆς Ἐκκλησίας. ὥρισεν οὖν ταῦτα μετά θυμοῦ καί αὐστηρότητος ἵνα γένωνται σπουδαίως, καί πάλιν ἔσκωψε καί ὠνείδισε καί ἐξήλθομεν μετά βάρους. ἀλλά πρό τοῦ φθάσαι τήν προθεσμίαν τῶν πεντεκαίδεκα ἡμερῶν, προέλαβεν ἡ τρίτη καί δεκάτη καί ἀνήρπασε τόν πατριάρχην· αὐτός γάρ μετά τό ὑποστρέψαι ἐκ τῶν βασιλείων εἰς τό πατριαρχεῖον εὐθύς περιέπεσε νοσήματι καί τῇ πρώτῃ τοῦ αὐγούστου τῆς ἕκτης ἰνδικτιῶνος τοῦ ϚϠναου ἔτους ἐτελεύτησε, πατριαρχήσας, κακῶς δέ, ἔτη τρία καί μῆνας τρεῖς. κἀντεῦθεν ἔμεινε πάλιν ἀργή ἡ προορισθεῖσα διόρθωσις, ἐλθόντων καί τῶν δηλωθέντων ἀρχιερέων. ἔβδομον, ὅτι, ἐλθόντος ἐνταῦθα τοῦ λεγάτου, τοῦ καί ἀνεψιοῦ τοῦ πάπα Εὐγενίου, μετά κατέργων πέντε καί είκοσι, ἐφέροντο καθ΄ ἡμῶν μετά μεγάλης ῥύμης οἱ τήν ἕνωσιν στέργοντες καί ἐπέσειον ἡμῖν φόβους καί ἀπειλάς πλείστας, οἰόμενοι ἐν χερσίν ἔχειν τήν διόρθωσιν τῆς ἑνώσεως τετελεσμένην. ἀλλά τό ζήτημα, ὅπερ ἐζήτει ὁ λεγάτος, ἵνα ἀνερχόμενος ἔφιππος εἰς τά βασίλεια πεζεύῃ ἔνθα καί ὁ βασιλεύς, καί ἡ πρός τοῦτο ἔνστασις τοῦ βασιλέως, ἀφ΄ ἧς καί πολύς καιρός ἐπλημμέλησεν εἰς τό προσελθεῖν τόν λεγάτον τῷ βασιλεῖ, ἤμβλυνε καί τήν ὁρμήν τοῦ λεγάτου καί τήν προθυμίαν τῶν ἀντιποιουμένων τῆς ἑνώσεως καί κατέστησε καί τούς ἡμετέρους ἰσχυροτέρους πρός τήν ἔνστασιν. καί μετά ταῦτα εἰς λόγους ἐλθόντες, οὐκ ἠδυνήθησαν συστῆσαι τήν ἕνωσιν ὡς ἤλπιζον οἱ ὑπέρ αὐτῆς σπουδάζοντες. καί ταῦτα μέν εἰσι τά μείζονα καί κεφαλαιώδη κωλύματα, ἅ ἐγίνοντο ὁσάκις ἄν ἐβουλεύοντο καί ἐπεχείρουν συστῆσαι καί δεφενδεῦσαι τήν ἕνωσιν. ἐγένοντο δέ καί ἄλλα μεταξύ τοῦδέ τε τοῦ καιροῦ καί ἐς ὕστερον, ἐλάττονα μέν ὡς πρός τήν φήμην, πολλά δέ ἄλλως καί λόγου καί ἀριθμοῦ κρείττονα.

[←48]

Μάλιστα αυτός ο θάνατος κατέθλιψε τον αυτοκράτορα σε τέτοιο βαθμό, που και ο ίδιος ο πάπας θεωρούσε υπερβολικό τον πόνο που εκείνος ένιωθε και ο οποίος εμπόδιζε την ενεργητικότητά του. Μπροστά στην αδράνεια που έπληττε τις πιθανότητες τής Ένωσης να εδραιωθεί σταθερά, ο Ευγένιος Δ΄ δεν δίστασε να επιβάλει μέτρα εξαναγκασμού, όπως η μείωση τού μεγέθους τής κρητικής φρουράς για την προστασία τής Κωνσταντινούπολης και η ανάκληση τού εκπροσώπου του, τού Κριστόφορο Γκαρατόνι (Laurent 1971: 568 σημ. 1).

[←49]

Στις 15 Μαΐου 1440, ημέρα τής Πεντηκοστής.

[←50]

Η διαμάχη μεταξύ των δύο αδελφών ήταν αναμφισβήτητα το πιο επιζήμιο γεγονός για την υπόθεση τής Ένωσης, επειδή αφενός προκάλεσε στον Ιωάννη Η΄ πιο έντονες ανησυχίες, ενώ αφετέρου οδήγησε πολλούς αξιωματούχους να τοποθετηθούν εκ των προτέρων υπέρ τής τουρκικής κυριαρχίας (Laurent 1971: 569 σημ. 3).

[←51]

Στον Δημήτριο είχε παραχωρηθεί το 1422 από τον πατέρα του, τον Μανουήλ Β΄, η κατοχή τής Λήμνου. Αργότερα, θεωρώντας ίσως ότι ήταν πολύ αναξιόπιστος για να τον αφήσει πίσω, ο αυτοκράτορας Ιωάννης Η΄ Παλαιολόγος συμπεριέλαβε τον Δημήτριο στην ακολουθία του, που συμμετείχε στη σύνοδο Φερράρας-Φλωρεντίας. Όπως διαβάσαμε, ο Δημήτριος έφυγε για την πατρίδα πριν την ολοκλήρωση τής συνόδου και την ένωση των εκκλησιών. Ως ποινή για την αναχώρησή του για την πατρίδα χωρίς τη συγκατάθεση τού αυτοκράτορα, υποχρεώθηκε να παραδώσει τη Λήμνο. Τού δόθηκαν το 1440 ως αντιστάθμισμα τα έσοδα τής Μεσημβρίας (της βουλγαρικής σήμερα Νέσεμπαρ) τού Ευξείνου Πόντου.

[←52]

Ο ζήλος τού δεσπότη Δημήτριου στην αντίθεσή του με την Ένωση τής Φλωρεντίας οφειλόταν κυρίως σε πολιτικές ανησυχίες. Η θρησκεία δεν φαίνεται να προκαλούσε σε αυτόν μεγάλα προβλήματα. Η μόνη του φιλοδοξία ήταν να αντικαταστήσει τούς αδελφούς του στον αυτοκρατορικό θρόνο. Για να επιτύχει αυτόν τον στόχο, δεν δίστασε να ξεκινήσει τον τελευταίο από τούς καταστροφικούς εμφυλίους πολέμους, οι οποίοι, υπό τούς Παλαιολόγους, είχαν τέτοια συνέπεια, που όλη η βοήθεια τής Δύσης δεν μπορούσε να σώσει την αυτοκρατορία (Laurent 1971: 569 σημ. 4).

[←53]

Κατά τον Laurent 1971: 569 σημ. 5, το κοινό που συμφωνούσε με την πολιτική τής Ένωσης, τουλάχιστον στην άρχουσα τάξη, δεν ήταν τόσο περιορισμένο, όσο πίστευε ο συγγραφέας μας, Μάλιστα δεν υπήρχε έλλειψη ανθρώπων ή μοναχών στην Αγία Σοφία την ημέρα τής Πεντηκοστής τού 1440, για να να ακούσουν την ανάγνωση τού διατάγματος τής Ένωσης και να συμμετάσχουν στην επίσημη σύναψή της. Στις 10 Ιουνίου και στις 25 Αυγούστου, ο Γκαρατόνι έστειλε στον πάπα αναφορές, καθησυχαστικές σε μεγάλο βαθμό. Άλλωστε και ο ίδιος ο Αγαλλιανός (πρβλ. Pàtrinélis, Agallianos, σελ. 97) το σημείωνε με κάποια πικρία: ἅπαντες ἐγένοντο τοῦ καιροῦ πλήν ἡμῶν, λέγω, τῶν τῆς συνάξεως.

[←54]

Τη Θεοδώρα Ασάνινα, γάμο για τον οποίο η αυτοκράτειρα-μητέρα και ο δεσπότης Κωνσταντίνος, όπως και ο Ιωάννης Η΄, δεν ήθελαν ν΄ ακούσουν τίποτε. Ο Δημήτριος όμως προχώρησε στον γάμο. Η δεύτερη σύζυγός του πέθανε λίγο μετά από αυτόν, το 1470. Το ζευγάρι απέκτησε ένα μόνο παιδί, την Ελένη, την οποία ο Μωάμεθ Β΄ θα έπαιρνε αργότερα στο χαρέμι του, αλλά η οποία πρέπει να πέθανε λίγο πριν από τον πατέρα της. Βλέπε Λάμπρος, Παλαιολόγεια και Πελοποννησιακά IV, σελ. 221-229.

[←55]

Η απόδραση έγινε κατά τον Σφραντζή, Χρονικόν, Patrologia Graeca 156, 1048C, όχι το Μεγάλο Σάββατο, όπως γράφει ο Συρόπουλος, αλλά ανήμερα τού Πάσχα, στις 16 Απριλίου 1441. Ο ιστορικός προσθέτει ότι ο πατέρας και η κόρη κατέφυγαν στη Μεσημβρία:
«Στις 16 Απριλίου τού ίδιου έτους [1441], πάλι Κυριακή τής Λαμπρής, γεννήθηκε η κόρη μου Θάμαρ. Την βάφτισε και αυτήν ο αφέντης μου, ο δεσπότης κυρ Κωνσταντίνος. Την ίδια μέρα ο Παύλος Ασάν, παίρνοντας την κόρη του Θεοδώρα Ασάνινα, έφυγε από την Πόλη, πήγε στη Μεσημβρία και την έδωσε ως νόμιμη σύζυγο στον δεσπότη κυρ Δημήτριο»
(Καί τῇ ις-ῃ Ἀπριλλίου τοῦ αὐτοῦ ἔτους τῇ λαμπρᾶ πάλιν κυριακῇ ἐγεννήθη μοι θυγάτηρ ἡ Θάμαρ, ἣν ἀνεδέξατο καί αὐτήν ἐκ τοῦ ἁγίου βαπτίσματος ὁ αὐθέντης μου ὁ δεσπότης κύρ Κωνσταντῖνος. Καί τῇ αὐτῇ ἡμέρᾳ λαβών τήν αὑτοῦ θυγατέραν Ἀσανῖναν τήν Θεοδώραν Παῦλος ὁ Ἀσάνης ἔφυγεν ἀπό τῆς Πόλεως καί ἦλθεν εἰς τήν Μεσέμβριαν καί δέδωκεν αὐτήν εἰς νόμιμον γυναῖκα τῷ δεσπότῃ κύρ ∆ημητρίῳ).

[←56]

Το 1442 ο Δημήτριος συμμάχησε με τούς Οθωμανούς, οι οποίοι τον υποστήριξαν στρατιωτικά, πολιόρκησαν την Κωνσταντινούπολη και απαίτησαν να δοθεί στον Δημήτριο ο έλεγχος τής Σηλυβρίας (σήμερα Σιλίβρι), που βρισκόταν πιο κοντά στην πρωτεύουσα. Η προσπάθεια απέτυχε και η Σηλυβρία ανατέθηκε πρώτα στον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο και στη συνέχεια στον Θεόδωρο Β΄ Παλαιολόγο.

[←57]

Ο λόγος αυτής τής αποχής ήταν προφανώς πολιτικός: οι έδρες όλων των επισκοπών που αναφέρονται εδώ βρίσκονταν στα χέρια των Τούρκων. Ύστερα από σύνοδο στη Δύση, η σύγκληση στην πρωτεύουσα όλων των επαρχιακών επισκόπων θα μπορούσε να κάνει τον σουλτάνο Μουράτ Β΄ να σκεφτεί ότι ο Ιωάννης Η΄, μετά την επιστροφή του, προσπαθούσε να τον καθησυχάσει. Εκείνος όμως, όντας καχύποπτος, προωθούσε παρ΄ όλα αυτά τις στρατιωτικές του προετοιμασίες (Laurent 1971: 571 σημ. 5).

[←58]

Μετά την οθωμανική προέλαση στα ευρωπαϊκά εδάφη τής αυτοκρατορίας και τη σταδιακή κατάληψη τής βαλκανικής χερσονήσου, η Θεσσαλονίκη, αποκλεισμένη από τη στεριά και χωρίς δυνατότητα εξωτερικής βοήθειας, παραδόθηκε, ύστερα από τετραετή πολιορκία, στον σουλτάνο Βαγιαζήτ Α΄ το 1387. Ο ιστορικός Δούκας, Historia Byzantina, CSHB (Βόννη, 1834), 13, 49-50, αναφέρει καταστροφή τής Θεσσαλονίκης το 1391 από τον Βαγιαζήτ, με αφορμή τη δραπέτευση τού Μανουήλ Β΄ από την οθωμανική αυλή και την ανάδειξή του σε αυτοκράτορα:
«Όταν ο αυτοκράτορας Μανουήλ έμαθε για τον θάνατο τού πατέρα του, έφυγε νύχτα και δραπέτευσε. Αφού έφτασε στην Πόλη και εκπλήρωσε τις συνήθεις υποχρεώσεις πένθους, περίμενε ανήσυχα και αναρωτιόταν τι σχεδίαζε ο τύραννος για αυτόν και την Πόλη. Ο τύραννος όμως, μαθαίνοντας για τον θάνατο τού αυτοκράτορα και την απόδραση τού Μανουήλ, ήταν έξω φρενών, στενοχωριόταν και οργιζόταν με τα στρατεύματα τού νοικοκυριού του, απαιτώντας να μάθει πώς απέδρασε ο Μανουήλ και γιατί δεν το είχε καταλάβει κανείς. Ο Βαγιαζήτ θα τον σκότωνε, αν έπεφτε στα χέρια του. Τότε έστειλε πρέσβεις στον αυτοκράτορα Μανουήλ με το μήνυμα ότι ήθελε ένας από τούς δικαστές και νομικούς του, τον οποίο εκείνοι αποκαλούν καδή, να διαμένει στην Πόλη, λέγοντας ότι δεν ήταν δίκαιο για τούς μουσουλμάνους, που έρχονταν στην Κωνσταντινούπολη για εμπορικούς σκοπούς, να εμφανίζονται σε δικαστήριο γκιαούρηδων [απίστων] για τη διευθέτηση υποθέσεων και διαφορών. Αντίθετα, έλεγε, τον μουσουλμάνο έπρεπε να τον κρίνει μουσουλμάνος, ενώ είχε κι άλλες τέτοιες άδικες και συκοφαντικές απαιτήσεις. Στο τέλος ο Βαγιαζήτ απείλησε: «Αν δεν θέλεις να κάνεις και να δώσεις όλα όσα σε διατάζω, τότε κλείσε τις πύλες τής Πόλης και βασίλευε μέσα. Όλα έξω από την Πόλη είναι δικά μου». Τότε ο τύραννος, περνώντας από τη Βιθυνία στη Θράκη, γκρέμισε όλα τα προάστια τής Πόλης και απομάκρυνε τούς πληθυσμούς τους, ξεκινώντας από την Πάνιδο και φτάνοντας στην ίδια την Πόλη. Κατέλαβε τη Θεσσαλονίκη και τα χωριά πέρα από τη Θεσσαλονίκη»
(Ὁ δέ βασιλεύς Μανουήλ μαθών τόν θάνατον τοῦ πατρός αὐτοῦ διά νυκτός φυγάς ὤχετο καί δή καταλαβών τήν Πόλιν καί τό πένθος τοῦ πατρός αὐτοῦ ὡς ἔθος πληρώσας, ἐκάθητο μεριμνῶν περί τοῦ τυράννου, τί ἄρα βούλεται κατ’ αὐτοῦ καί κατά τῆς Πόλεως. Ὁ δέ τύραννος μαθών τόν θάνατον τοῦ βασιλέως καί τήν φυγήν τοῦ Μανουήλ, ἠνιᾶτο καί δυσχέραινε καί κατά τῶν οἰκείων ἐμαίνετο, πῶς διέδρα καί οὐδείς αὐτόν ἔγνω. Ἠβούλετο γάρ θανατῶσαι αὐτόν, εἰ ἐν χερσίν ἔτυχεν ὤν. Τότε στέλλει πρός τόν βασιλέα Μανουήλ ἀποκρισιαρίους ζητῶν ὅτι βούλεται τοῦ εἶναι καί διαμένειν ἐντός τῆς πόλεως ἕνα τῶν αὐτοῦ κριτῶν καί νομιμαρίων, ὅν αὐτοί καλοῦσι καδίν, οὐκ εἶναι δίκαιον λέγων τούς μουσουλμάνους ἐν ἐμπορίαις ἀσχολουμένους καί ἐν τῇ Κωνσταντίνου ἀπερχομένους διά τινων ὑποθέσεων καί ἀμφιβολιῶν παρίστασθαι τούς μουσουλμάνους ἐν κριτηρίῳ καβουρίδων, ἀλλά τόν μουσουλμάνον δεῖ μουσουλμάνον κρῖναι, καί ἕτερα παραπλήσια γέμοντα φόρτους αδικίας καί συκοφαντίας, τέλος «εἰ οὐ βούλει ποιῆσαι καί δοῦναι ὅσα σοι προστάττω, κλεῖσον τάς θύρας τῆς πόλεως, καί βασίλευε ἐν μέσῳ αὐτῆς˙ τά δέ ἐκτός αὐτῆς ἐμά πάντα εἰσίν». Τότε ὁ τύραννος περάσας ἀπό Βιθυνίας εἰς Θρᾴκην πάντα τά τῆς πόλεως ἄστη κατέσκαψεν καί τούς οἰκοῦντας μετοίκησεν ἀπό Πάνιδος ἄχρις αὐτῆς Πόλεως. Εἶλε καί Θεσσαλονίκην καί τά μετά τήν Θεσσαλονίκην χωρία).
Μετά τη μάχη τής Άγκυρας (1402), την ήττα των Οθωμανών από τον Ταμερλάνο, τη σύλληψη τού Βαγιαζήτ και τον θανάτό του στην αιχμαλωσία, ο πρώτος γιος του, ο Σουλεϊμάν, επέστρεψε στην αυτοκρατορία το 1403 τη Θεσσαλονίκη και κάποιες θρακικές πόλεις, μεταξύ των οποίων τη Μεσημβρία και την Αγχίαλο τού κειμένου. Στον δεκαετή αγώνα διαδοχής μεταξύ των γιων τού Βαγιαζήτ επικράτησε τελικά ο Μωάμεθ (Α΄), που έγινε σουλτάνος με την υποστήριξη των γαζήδων (ιερών πολεμιστών), των Τουρκομάνων εμίρηδων τής Μικράς Ασίας και των χριστιανών υποτελών υπό την ηγεσία τού αυτοκράτορα Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγου. Σε αντάλλαγμα αυτής τής υποστήριξης ο Μωάμεθ Α΄ επικύρωσε την προαναφερθείσα παραχώρηση τής Θεσσαλονίκης από τον αδελφό του. Αργότερα, το 1423, ο δεσπότης Ανδρόνικος, γιος τού Μανουήλ Β΄, που ήταν τότε επικεφαλής τής πόλης, παραχώρησε τη Θεσσαλονίκη στη δημοκρατία τής Βενετίας, με την ελπίδα ότι θα μπορούσε έτσι να προστατευτεί από τούς Οθωμανούς τού νέου σουλτάνου Μουράτ Β΄, γιου τού Μωάμεθ Α΄, οι οποίοι την πολιορκούσαν. Οι Ενετοί κατείχαν τη Θεσσαλονίκη μέχρι τις 29 Μαρτίου 1430, οπότε την κατέκτησε ο σουλτάνος Μουράτ Β΄.

Κατά τον Laurent 1971: 571 σημ. 6, επισκοπος Θεσσαλονίκης ήταν τότε ο Μεθόδιος, ο οποίος πρέπει να προήχθη το 1439, κατά τη διάρκεια τής Συνόδου τής Φλωρεντίας, δηλαδή πριν από τον θάνατο τού πατριάρχη Ιωσήφ Β΄ στις 10 Ιουνίου. Ο Μεθόδιος πρέπει να παρέμεινε για πολύ καιρό επίσκοπος Θεσσαλονίκης, αφού εξακολουθούσε να βρίσκεται σε αυτή τη θέση το 1467.

[←59]

Οι Σέρρες είχαν κατακτηθεί το 1383 από τούς Οθωμανούς τού σουλτάνου Μουράτ Α΄. Κατά τον Laurent 1971: 571 σημ. 7, αυτός ο επισκοπος Σερρών είναι άγνωστος, επειδή ο Μακάριος, ο οποίος παραιτήθηκε το 1447, είχε μόλις διοριστεί και έπρεπε γι΄ αυτό να δώσει εγγυήσεις αποδοχής τής Ένωσης. Όμως ο τοπικός κλήρος, πραγματικά εχθρικός, τον ανάγκασε να αποσυρθεί.

[←60]

Η Αδριανούπολη (σήμερα Εντίρνε) τής Ανατολικής Θράκης είχε κατακτηθεί πριν το 1370 (μάλλον το 1361) από τούς Οθωμανούς τού σουλτάνου Μουράτ Α΄. Την εποχή τού κειμένου ήταν πρωτεύουσα τού σουλτανάτου των Οθωμανών. Κατά τον Laurent 1971: 571 σημ. 8, αυτός ο επισκοπος Αδριανούπολης είναι επίσης άγνωστος, εκτός αν πρόκειται για τον Γεράσιμο, που αναφέρεται το 1433, ή τον Μάρκο Ξυλοκαράβη, τον μελλοντικό πατριάρχη, που καθαιρέθηκε το 1467.

[←61]

Η Μεσημβρία (Νέσεμπαρ) και η Αγχίαλος (Πομόριε) στη βουλγαρική ακτή τού Ευξείνου Πόντου είχαν επιστραφεί από τον σουλτάνο Μωάμεθ Α΄ (βασ. 1413-1421) στην αυτοκρατορία σε ένδειξη καλής θέλησης. Κατακτήθηκαν από τούς Οθωμανούς τού σουλτάνου Μωάμεθ Β΄ Πορθητή το 1453. Κατά τον Laurent 1971: 572 σημ. 1, ο άγνωστος επίσκοπος Μεσημβρίας πρέπει να διαδέχθηκε τον Ιάκωβο που πέθανε στις 28 Σεπτεμβρίου 1429, ενώ ο ανθενωτικός επίσκοπος Αγχιάλου Σωφρόνιος εξακολουθούσε να βρίσκεται στη θέση του το 1467.

[←62]

Στο κείμενο τῆς ἕκτης ἰνδικτιῶνος. Βλέπε πίνακα μετατροπής στη σημ. 25 τού κεφαλαίου β΄.

[←63]

Στη σημ. 2 τού κεφαλαίου δ΄ ορίσαμε το έτος 5508 π.Χ. ως έτος κτίσεως κόσμου. Άρα το έτος 6951 από κτίσεως κόσμου ήταν το 6951-5508=1443 μ.Χ.

[←64]

Ο Φραντσέσκο Κοντουλμέρ, που ονομάστηκε παπικός λεγάτος στις 8 Μαΐου 1443, έφυγε από τη Βενετία μόλις στις 22 Ιουνίου 1444 και μπήκε στα νερά τής Κωνσταντινούπολης την εποχή κατά την οποία οι χριστιανικές δυνάμεις τής λεκάνης τού Δούναβη συγκεντρώνονταν γύρω από τον Ιωάννη Χούνιαντι και τον νεαρό βασιλιά τής Ουγγαρίας Λάντισλας Δ΄. Η παρουσία ενός τόσο ισχυρού στρατού και η ανακοίνωση μιας επικείμενης σταυροφορίας εξηγούν τον διπλασιασμό τού ζήλου των ενωτικών, ο οποίος σύντομα θα υποχωρούσε μετά την ανακοίνωση τής καταστροφής τής Βάρνας (10 Νοεμβρίου). Ο παπικός στόλος παρέμεινε στον Βόσπορο το αργότερο μέχρι το φθινόπωρο τού 1445. Βρισκόταν πίσω στη Βενετία στις 10 Ιανουαρίου 1446 (Laurent 1971: 572 σημ. 4).

[←65]

Κατά τον Laurent 1971: 572 σημ. 5, ο αυτοκράτορας έπαιρνε έτσι εκδίκηση για την ταπείνωση στην οποία είχε υποβληθεί, όταν στη Φερράρα, πηγαίνοντας στη σύνοδο ή στον πάπα, είχε υποχρεωθεί να αφιππεύσει νωρίτερα απ΄ όσο ήθελε. Η επιμονή τού λεγάτου να τού απονέμεται ο σεβασμός που αντιστοιχούσε στον βαθμό του καθυστέρησε την ακρόαση που ζητούσε από τον αυτοκράτορα. Αυτές οι επίσημες προσβολές προμήνυαν κακές εξελίξεις στις συζητήσεις που επρόκειτο να πραγματοποιηθούν μεταξύ των υποστηρικτών και των αντιπάλων τής Ένωσης που είχε διακηρυχθεί στη Φλωρεντία. Κατά το πρωτόκολλο μόνο ο αυτοκράτορας μπορούσε να εισέλθει έφιππος στη Χαλκή Πύλη, δηλαδή την κύρια είσοδο τού Μεγάλου Παλατίου τής Κωνσταντινούπολης.

[←66]

Για περισσότερο από ένα χρόνο, μεταξύ Αυγούστου 1445 και Νοεμβρίου 1446, το παλάτι τού Ξυλάλα στην Κωνσταντινούπολη υπήρξε το σκηνικό 15 διασκέψεων, κατά τη διάρκεια των οποίων συζητήθηκαν ξανά οι θεολογικές διαφορές που χώριζαν τις δύο εκκλησίες. Οι δύο κύριοι ομιλητές αυτών των συναντήσεων ήσαν, για τούς Λατίνους ο Δομινικανός Μπαρτολομέο Λαπάτσι, επίσκοπος Κορτόνα (πεθ. στις 21 Ιουνίου 1466), που είχε μάθει ελληνικά στο Άργος, στο οποίο είχε διαμείνει από το 1434 μέχρι το 1439, ενώ για τούς Γραικούς ήταν ο Σχολάριος, τότε επικεφαλής τής ιδιωτικής γραμματείας τού Ιωάννη Η΄ Παλαιολόγου και γενικός δικαστής (κριτής) τής αυτοκρατορίας, παράλληλα με τον Συρόπουλο. Στο τέλος μιας τόσο μεγάλης προσπάθειας καθεμιά από τις δύο πλευρές παρέμεινε στις θέσεις της, με τη βεβαιότητα ότι είχε κερδίσει (Laurent 1971: 573 σημ. 6).

[←67]

Κατά τον Laurent 1971: 573 σημ. 7, στις 16 Ιουνίου 1449 ο πάπας Νικόλαος Ε΄ ανέθεσε στον Λαπάτσι νέα αποστολή, που δεν αναφέρεται εδώ. Όταν η αυτοκρατορία υπέκυψε το πρωί τής 29ης Μαίου 1453 κάτω από τα χτυπήματα των Τούρκων, οι ελπίδες για την ενίσχυση τής Ένωσης ήσαν ακόμη πραγματικές, παρά την καθυστερημένη διακήρυξή τής στις 12 Δεκεμβρίου 1452 στην Αγία Σοφία.

[←68]

Συρόπουλος 12.18: Ἅ δή πάντα θελήματι τοῦ Θεοῦ ὡς οἶμαι ἐγίνοντο, ἐξ ὧν πέπεισμαι ὡς οὐ παραχωρήσει ποτέ ὁ Θεός συστῆναι τήν Φλωρεντιακήν ἕνωσιν, οὐδέ ἐᾶσαι πειρασμοῖς ἐμπεσεῖν τούς διά τήν ἀγαθότητα τοῦ Θεοῦ καί μόνον κατά τήν ἀποδοχήν αὐτοῦ ὑπέρ τῆς Ἐκκλησίας ἀγωνιζομένους, ἀλλά καί τήν Ἐκκλησίαν αὐτοῦ καλῶς διορθώσει καί εἰς τήν ἀρχαίαν αὐτῆς καί πάτριον ἡμῶν δόξαν ἀποκαταστήσει, καί τούς ὑπέρ αὐτῆς ἀγωνιζομένους στηρίξει καί βεβαιώσει καί νικητάς ἀναδείξει καί τήν δοκοῦσαν μέν, μή οὖσαν δέ ὅμως, ἕνωσιν ἀληθῶς διαλύσει καί ἀνατρέψει, καί εἰρηναίαν καί ἀστασίαστον τήν Ἐκκλησίαν αὐτοῦ καταστήσει τε καί διατηρήσει ὁ Κύριος ἡμῶν καί Θεός, καί ἐκ τῶν ἔξωθεν ἐπισειομένων ἡμῖν φόβων τε καί κινδύνων ἀπαλλάξει καί ἀβλαβεῖς διαφυλάξει καθώς ἐποίησε πολλάκις καί ποιεῖ πάντοτε ὑπέρ ἡμῶν τε καί τῆς Πόλεως ταύτης, διά τήν ἄφατον αὐτοῦ φιλανθρωπίαν καί ἀγαθότητα.