Σημειώσεις Κεφαλαίου 5

[←1]

Συρόπουλος 5: Τμῆμα Εον. Ἐν ᾧ ὅπως ἔγραψεν ὁ Ἐφέσου τῷ πάπᾳ καί ὅπως βαρέως ἔσχε πρός τοῦτο ὁ βασιλεύς, καί περί καταστάσεως τῶν περί τοῦ πουργατορίου διαλέξεων, καί ὅπως ἑτοιμαζομένου τοῦ Ἀμηρᾶ ἐπελθεῖν κατά τῆς Πόλεως, ὁ πάπας πολλάκις παρακληθείς οὐδόλως ἐποίησέ τι πρός βοήθειαν τῆς Πόλεως. καί ὅσα ἐγένετο ἐν ταῖς περί τοῦ πουργατορίου διαλέξεσιν. Ἀπομνημονευμάτων ε΄.

[←2]

Συρόπουλος 5.1: Τούτων τοίνυν, ὡς δεδήλωται, γεγονότων, ὁ μέν πάπας εὐθύς τό τῆς ἀνακηρύξεως γραμμάτιον μεταγραφῆναι καί εἰς πάντα τά τῶν Λατίνων γένη σταλῆναι διωρίσατο καί πεποίηκε, πρέσβυν τε εἰς τήν Φράντζαν τόν ἐπίσκοπον Κρήτης τόν Φαντῖνον πέπομφε τῶν οἰκειοτάτων καί συμβούλων αὐτοῦ ἕνα τυγχάνοντα, ἵνα τό δοκεῖν προσκαλέσηται καί παρασκευάσῃ ἐλθεῖν πρεσβείαν ἐκεῖθεν ἁρμοδίαν καί ἀνάλογον πρός τοιαύτην οἰκουμενικήν σύνοδον. ὁ δέ πατριάρχης εἰδώς ὅπως ὁ Σάρδεων ἐνόσει πρός θάνατον, ἐζήτει ναόν ἵνα θάψῃ αὐτόν ἤ καί ἄλλον τινά, εἰ τεθνάναι συμβῇ. μετά γοῦν πολλάς τάς περί τούτου ζητήσεις μόλις ἔδωκαν μικρόν τινα ναόν τοῦ ἁγίου Ἰουλιανοῦ καλούμενον, καί θανόντι τῷ μητροπολίτῃ, ᾅσαντες ἐπ΄ αὐτῷ τά νενομισμένα ἐντός τοῦ τοιούτου ναοῦ, ἔθαψαν αὐτόν ἐκτός παρά τόν τοῖχον τοῦ ναοῦ· εἰκοστή τετάρτη δέ ἦν τοῦ ἀπριλλίου καί μνημόσυνον ἕν ἐτελέσαμεν αὐτῷ ἐν τῷ αὐτῷ ναῷ, οὐ μήν ἐλειτουργήσαμεν ἐν αὐτῷ. οἱ δέ ἡμέτεροι πρός θεραπείαν τοῦ Κυζίκου σκεπτόμενοι, ἰδόντες πρός θάνατον εἶναι τόν Σάρδεων διεμηνύσαντο αὐτῷ καί δέδωκε τήν τοποτήρησιν, ἥν εἶχε, πρός τόν Μονεμβασίας δι΄ ἰδίου αὐτοῦ γράμματος· ἐμπεριείληπτο γάρ καί τοῦτο τοῖς γράμμασι τῶν πατριαρχῶν. οὗ γενομένου καί δεξαμένου αὐτοῦ τό γράμμα, εἰρήνευσε καί ὁ Κυζίκου.

[←3]

Ο Laurent 1971: 256 σημ. 1, γράφει: «Θα δίσταζα να σκεφτώ, όπως ο Gill, Council, σελ. 106 σημ. 2, ότι ο Συρόπουλος αμφισβητεί εδώ την ειλικρίνεια τού Ευγένιου Δ΄. Ο συγγραφέας μας χρησιμοποιεί με μεγάλη ευκολία λέξεις και διατυπώσεις όπως δῆθεν ή τό δοκοῦν, τις οποίες πρέπει να θεωρήσουμε ως επικάλυψη λέξεων χωρίς ακριβή πεδία, ως επιφανειακή λέξη χωρίς ακριβές πεδίο εφαρμογής. Από την άλλη πλευρά, η φανερή προκατάληψη που αναφέρθηκε μπορεί να εξηγηθεί από την αποτυχία αυτής τής πρεσβείας, για την οποία η παπική κούρτη είχε κάνει πάρα πολλά, όπως έβλεπαν και γνώριζαν οι Γραικοί. Μάλιστα είναι προφανέστατο, ότι ο πάπας ήταν εκείνος που είχε την πιο πιεστική ανάγκη να δει τούς κύριους ηγεμόνες να προσέρχονται προς αυτόν, σε μια εποχή που πολλοί, και όχι οι δευτερεύοντες, υποστήριζαν ακόμη τη Σύνοδο τής Βασιλείας».

[←4]

Στο κείμενο Φράντζα (Φραγκία). Κατά τον Laurent 1971: 256 σημ. 2, η ορθογραφία αυτή φαίνεται να είναι επηρεασμένη από την προφορά τής Τοσκάνης. Η πιο κοινή μορφή που συναντάται στους συγγραφείς τού 15^ου αιώνα είναι είτε Φραγγία (στον Δούκα) είτε Φραγκία (στον Σφραντζή). Από την άλλη πλευρά ο όρος είναι επιδεκτικός ευρύτερου νοήματος, είτε στον γερμανικό κόσμο, είτε σε ολόκληρη τη Δύση ή σε κάποιο από τα μέρη της, συμπεριλαμβανομένης τής Ιταλίας.

[←5]

Τον Λατίνο αρχιεπίσκοπο Κρήτης Φαντίνους Βαλλαρέσσο κατά τον J. Gill, The Council of Florence (Καίμπριτζ 1959) 112. Ο Βαλλαρέσσο γεννήθηκε στη Βενετία περί το 1392 και πέθανε στις 18 Μαΐου 1443. Έγινε επίσκοπος Παρέντζο στις 28 Απριλίου 1415 και αρχιεπίσκοπος Κρήτης στις 5 Δεκεμβρίου 1425. Στάλθηκε αρκετές φορές ως πρέσβης στη Γαλλία την περίοδο 1435-1437, καθώς και στα μέσα Απριλίου 1438 (Laurent 1971: 256 σημ. 3).

[←6]

Ο Διονύσιος, για τον οποίο βλέπε πιο πάνω (κεφ γ’, σημ. 91), πέθανε από την πανούκλα. Βλέπε Gill, Acta, σελ. 26:
«Ενώ λοιπόν αυτά λέγονταν και γίνονταν, εμείς περιμέναμε τα έθνη των Λατίνων και την αποσχισμένη από τον πάπα σύνοδο στη Βασιλεία. Κι ενώ περνούσε η προθεσμία και δεν φαινόταν να έρχεται κανένας από εκείνους, άλλη πληγή και άλλο κακό πήδηξε πάνω μας. Ποιο ήταν το κακό; Επιδημία θανάτου έπεσε στη Φερράρα, την οποία ταλαιπωρούσαν βουβωνική πανούκλα και πρόωροι θάνατοι. Κι εμείς, κατεχόμενοι από τον φόβο τού θανάτου και δειλία, είχαμε σχεδόν τρελαθεί, στενοχωριόμασταν για τη συνεχιζόμενη απραξία και ταρακουνιόμασταν από την απειλή τού θανάτου. Και το πιο φοβερό ήταν, ότι έχοντας εξαντληθεί από την αρρώστια και τον ακράτητο πυρετό, πέθανε και ο Σάρδεων, εκείνος ο κυρ Διονύσιος, και θάφτηκε από εμάς με λαμπρό τρόπο. Αυτό μάς φόβισε πολύ, αλλά όμως, με την εύνοια τού Θεού, μόνο εκείνος αντί για όλους εμάς αναχώρησε μέχρι τώρα για τις αιώνιες μονές, ενώ εμείς στενάζαμε, παρασυρμένοι από τον φόβο και τη δειλία»
(Τούτων οὖν οὕτω λεγομένων καί γινομένων, ἡμεῖς ἐκδεχόμεθα τά γένη τῶν Λατίνων, καί τήν ἀπό τοῦ πάπα διῃρημένην σύνοδον ἐν τῇ Βασιλείᾳ. τῆς διωρίας δέ παρερχομένης, καί οὐδείς τῶν παρ΄ ἐκείνοις ἐρχόμενος ἐγνωρίζετο. ἄλλη πληγή καί ἄλλο κακόν ἡμῖν ἐπεπήδησεν· τί τό κακόν; λοιμός θανάτου ἐπέπεσε τήν Φερραρίαν, καί βουβῶναι καί ἄωροι θάνατοι ἔθλιβον αὐτήν· ἡμεῖς δέ, τῷ φόβῳ τοῦ θανάτου καί δειλίᾳ συνεχόμενοι, φρενῆται σχεδόν γεγόναμεν καί ἐλυπούμεθα διά τήν ἀργίαν τοῦ καιροῦ καί ἐκλυδωνιζόμεθα διά τήν τοῦ θανάτου ἀπειλήν· καί τό φοβερώτερον, ὅτι νόσῳ τρυχωθείς καί λάβρῳ πυρετῷ κατασχεθείς ὁ Σάρδεων ἐκεῖνος κύρις Διονύσιος ἀπέθανε καί ἐτάφη λαμπρῶς παρ΄ ἡμῶν. τοῦτο οὐ μικρῶς ἡμᾶς ἐφόβησεν, ἀλλ΄ ὅμως θεοῦ εὐδοκίᾳ μόνος ἐκεῖνος ἀντί πάντων ἡμῶν ἕως τοῦ νῦν ἀπῆλθεν εἰς τάς αἰωνίους μονάς, ἡμεῖς δέ τῷ φόβῳ καί δειλίᾳ συναπαχθέντες έστενάζομεν).

Βλέπε επίσης Σφραντζή, Χρονικόν, Patrologia Graeca 156, στηλ. 1048Β:
«Τον Φεβρουάριο τού ίδιου έτους, επέστρεψαν από την Ιταλία ο αυτοκράτορας μας, ο δεσπότης [Δημήτριος] και ολόκληρη η αντιπροσωπεία μας, εκτός από τον πατριάρχη και τον στενό μου φίλο, τον ευγενή μητροπολίτη Σάρδεων. Ο τελευταίος πέθανε στη Φερράρα και ο πατριάρχης αργότερα στη Φλωρεντία»
(Καί τόν Φευρουάριον τοῦ αὐτοῦ ἔτους ἐπανέστρεψαν εἰς τήν Πόλιν ἀπό τῆς συνόδου ὅ τε βασιλεύς καί ὁ δεσπότης καί οἱ ἀπελθόντες πάντες ἄλλοι, τοῦ πατριάρχου καί μόνον καί τοῦ καλοῦ καγαθοῦ Σάρδεων κἀμοί πλεῖστα φίλων ἐκεῖσε τελευτησάντων, τούτου μέν εἰς Φεῤῥαρίαν, τοῦ δέ πατριάρχου ἐν Φλωρεντίᾳ ὕστερον).

[←7]

Η εκκλησία τού Σαν Τζουλιάνο βρίσκεται στη Βία Σάντα Μαρία ντι Μπόκε. Περί το 1713 βρέθηκε ένα κουτί με οστά και ένα κομμάτι ελληνικής επιγραφής στη βάση τού καμπαναριού, που περιλάμβανε με βεβαιότητα το όνομα τού Διονυσίου των Σάρδεων. Η επιλογή αυτής τής εκκλησίας ως χώρου ταφής φαίνεται να υπαγορεύτηκε από τη μνήμη αρχαίας ελληνικής αποικίας που ιδρύθηκε στον τόπο αυτόν (Laurent 1971: 257 σημ. 5).

[←8]

Σύμφωνα με τον επιτάφιο τού Βησσαρίωνα, ο Διονύσιος πέθανε στις 13 Απριλίου. Φαίνεται εκπληκτικό ότι περίμεναν μέχρι τις 24 για να τον θάψουν. Κατά τον Κυριάκο Αγκωνίτη ίσως πρόκειται για λάθος, αλλά δεν μπορούμε να αποφασίσουμε, από τη στιγμή μάλιστα που η ημερομηνία είναι γραμμένη όχι με αριθμούς, αλλά με γράμματα: Ειδοί Απριλίου (idibus Aprilis), πράγμα που αποκλείει την περίπτωση λάθους, αφού στο ρωμαϊκό ημερολόγιο για τούς μήνες Μάρτιο, Μάιο, Οκτώβριο και Ιούλιο οι Ειδοί ήταν στις 15 τού μηνός, ενώ για τούς άλλους μήνες (συμπεριλαμβανομένου τού Απριλίου) ήταν στις 13 (Laurent 1971: 257 σημ. 6).

[←9]

Το γεγονός ότι ο επίσκοπος Κυζίκου είχε απογοητευτεί, επειδή ο συνάδελφός του από τη Μονεμβασία είχε αποκτήσει την τοποτήρηση τού πατριάρχη Ιερουσαλήμ, εκπλήσσει εκ πρώτης όψεως, γιατί ξαφνικά πέρασε αυτόματα ύστερα από αυτόν και μάλιστα υπέγραψε μετά από εκείνον το διάταγμα τής ένωσης. Μπορούμε ωστόσο να εξηγήσουμε τη συμπεριφορά του, με το σκεπτικό ότι φαινόταν σε αυτόν ότι έτσι τακτοποιούνταν το προβάδισμα που είχε ο Μονεμβασίας Δοσίθεος, έχοντας την τάξη τού Αγκύρας, τού τέταρτου μητροπολίτη τού πατριαρχείου, ενώ ο Κυζίκου ήταν ο πέμπτος (Laurent 1971: 258 σημ. 7).

[←10]

Συρόπουλος 5.2: Ὁ δέ πάπας διεμηνύσατο ἵν΄ ἀποταχθῶσί τινες καί συνέρχωνται μετά τῶν παπικῶν καί ἐξετάζωσι περί μερικῶν τινων διαφορῶν κατά τήν συμφωνίαν, ἥν ἐγγράφως πεποιήκασι· ὁ δέ βασιλεύς τε καί ὁ πατριάρχης ὡς ἐν παρέργῳ τοῦτ΄ ἤκουσαν. καί μεθ΄ ἡμέρας τινάς αὖθις περί τούτου διεμηνύσατο· οἱ δ΄ ἡμέτεροι λόγοις μέν ἔλεγον τοῦτο ποιήσειν, ἔργοις δ΄ ἐπελανθάνοντο.

[←11]

Συρόπουλος 5.3: Μεταξύ δέ τῶν ἡμερῶν τούτων εἶπεν ὁ πατριάρχης πρός ἡμᾶς πάντας, ὅτι εἰ καλέσουσί που ἡμᾶς πρός ἑστίασιν, μή ἀπέλθετε. κέκληκεν οὖν ὁ Ἰουλιανός τόν μέγαν χαρτοφύλακα καί ἐμέ, καί παρεκρουσάμεθα ὡς οἷόν τε ἦν εὐπρεπῶς τήν τοιαύτην πρόσκλησιν· κέκληκέ τε πρό ἡμῶν τόν Νικαίας, τόν σοφόν Γεμιστόν καί τόν Ἀμηρούτζην, καί ἐν τῷ ἀρίστῳ φιλόσοφα προβλήματα προέτεινε πρός τούς ἡμετέρους, οὗτοι ἀρκούντως τάς λύσεις τούτων ἐπεξειργάζοντο. ὕστερον δέ καί τόν Ἐφέσου μετά τοῦ ἀδελφοῦ αὐτοῦ τοῦ νομοφύλακος καί τόν Μιτυλήνης κέκληκεν εἰς εὐωχίαν. οὗτοι γοῦν οἱ δύο παρεκίνησαν καί τόν Ἐφέσου, καί λαβόντες αὐτόν, εἰς τοῦ Ἰουλιανοῦ παρεγένοντο. κατά γοῦν τό ἔθος αὐτῶν ὡμίλουν λογικῶς μετά τοῦ Ἐφέσου διά μεταγλωττιστοῦ· εἶτα συμβουλευτικῶς παρεκίνησεν αὐτόν ὁ Ἰουλιανός, ἵνα γράψῃ τι πρός τόν πάπαν, ἐγκωμιάσῃ τε αὐτόν ὑπέρ τῆς ἐπιμελείας καί τῆς ἀρχῆς, ἥν κατεβάλετο πρός τήν ἕνωσιν, εἶτ΄ ἀξιώσῃ καί διεγείρῃ, ὅπως καί εἰς τό ἑξῆς σπουδάσῃ τελεσθῆναι ταύτην τήν ἕνωσιν. ὁ δέ Ἐφέσου, εἰ καί πρόθυμος οὐκ ἦν πρός τό γράψαι, ἀλλ΄ οὖν τῇ παραινέσει τοῦ Ἰουλιανοῦ, πρός δέ καί τῇ παρακινήσει τοῦ Μιτυλήνης πεισθείς, εἶπεν ὅτι· ἴσως περισσόν μοι δοκεῖ τοῦτο, διό καί οὐδέ εἰμι εὔκολος πρός αὐτό· εἰ δέ δοκεῖ ἡμῖν λυσιτελές, γράψω καί στελῶ σοι τοῦτο, εἶπε τῷ Ἰουλιανῷ, καί εἴπερ ἀρέσει τῇ αἰδεσιμότητί σου, σταλήσεται καί πρός τόν πάπαν· ἔγραψεν οὖν ὡς ἐν εἴδει ἐγκωμίου πρός τόν πάπαν, καί ἐπῄνει τήν πρός τήν συνάθροισιν τῆς συνόδου ἐπιμέλειαν αὐτοῦ καί παρεκίνει, καί συνεβούλευεν, ἵνα καί ἔτι μᾶλλον ἐπιμελήσεται προβῆναι καλῶς τήν ἕνωσιν ἐπ΄ ἀγαθῷ καί θεαρέστῳ συμπεράσματι. ἐν δή τῷ τοιούτῳ ἐγκωμίῳ μετά τῶν ἄλλων τῶν εὐσεβῶν τε καί σοφῶν ἐπιχειρημάτων καί τοῦτο περιείχετο, ὡς ῥᾴδιόν ἐστι τῷ πάπᾳ ποιῆσαι τήν ἕνωσιν, εἴγε βούλοιτο, καί εὐκόλως δυνήσεται διαπράξασθαι ταύτην ἀπό τε τοῦ μεγαλείου καί τῆς ἀρχῆς καί τῆς ἐξουσίας, ἥν πρός τήν Ἐκκλησίαν αὐτοῦ κέκτηται, ἀπό τε τῆς εὐπειθίας καί τῆς ὑποταγῆς, ἥτις ὀφείλεται αὐτῷ παρά πάντων τῶν λατινικῶν γενῶν ὡς διαδόχῳ τοῦ ἁγίου Πέτρου· εἰ γάρ θελήσει ἐκβαλεῖν τήν προσθήκην ἐκ τοῦ ἁγίου συμβόλου, παῦσαι δέ καί τήν δι΄ ἀζύμων νεκράν θυσίαν, εὐθύς γενήσεται καί ἡ ἕνωσις καί στερχθήσεται καί παρά πάντων. δύναται οὖν ὁ πάπας τοῦτο ποιῆσαι, καί εἰς μίαν Ἐκκλησίαν πάντας συνάψαι τούς χριστιανούς.

[←12]

Ο Γεώργιος Γεμιστός, που γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1355, ήταν Έλληνας μελετητής τής νεοπλατωνικής φιλοσοφίας, δάσκαλος τού Βησσαρίωνος και τού Μάρκου Ευγενικού. Επέλεξε το προσωνύμιο Πλήθων και υπήρξε κορυφαία πνευματική μορφή των ύστερων χρόνων τής αυτοκρατορίας, από τούς πρωτοπόρους τής αναβίωσης τής ελληνικής παιδείας. Επανεισήγαγε τη σκέψη τού Πλάτωνος στη Δυτική Ευρώπη κατά τη διάρκεια τής Συνόδου τής Φλωρεντίας. Εκεί συνάντησε και επηρέασε τον Κόσιμο των Μεδίκων που ίδρυσε νέα πλατωνική ακαδημία, η οποία, υπό τον Μαρσίλιο Φιτσίνο, θα μετέφραζε στα λατινικά όλα τα έργα τού Πλάτωνος. Ο Γεμιστός πέθανε στον Μυστρά το 1452.

[←13]

Ο Γεώργιος Ἀμηρούτζης γεννήθηκε στην Τραπεζούντα τού 15^ου αιώνα και εκπαιδεύτηκε εκεί και στην Κωνσταντινούπολη. Επονομαζόταν και «φιλόσοφος», επειδή καταγινόταν με φιλοσοφικές μελέτες. Πήρε μέρος στη Σύνοδο Φερράρας-Φλωρεντίας. Μετά την άλωση τής Κωνσταντινούπολης (1453) επέστρεψε στην πατρίδα του Τραπεζούντα και συμμετείχε στις διαπραγματεύσεις για την παράδοσή της στον Μωάμεθ Β΄ Πορθητή (1461). Από εκεί μεταφέρθηκε στην Αδριανούπολη και πέθανε αργότερα στην οθωμανική Κωνσταντινούπολη.

[←14]

Κατά τον Laurent 1971: 259 σημ. 4, αυτό το είδος συζητήσεων στη διάρκεια δείπνου ήταν ήδη τής μόδας. Ο ίδιος αναφέρει εκείνο που οργάνωσε ένας πλούσιος Σιενέζος γιατρός, ο Ούγκο Μπέντσι. Ο ανθρωπιστής αυτός προσφέρθηκε να υποστηρίξει απέναντι στους Γραικούς τη γνώμη τού Πλάτωνα ή τού Αριστοτέλη, όποιαν ήθελαν. Η συζήτηση, που ξεκίνησε μετά το δείπνο ενώπιον μεγάλου ακροατηρίου, είχε καταλήξει σε θρίαμβο τού Μπέντσι, αν πιστέψουμε τον Αινεία Σύλβιο Πικκολομίνι, αργότερα πάπα Πίο Β΄ (Opera quae existent omnia … Bασιλεία 1571: De Europa, σελ. 450-451), ο οποίος επισημαίνει:
«Σίγουρα υπήρχαν άνδρες Λατίνοι, οι οποίοι από παλιά ξεπερνούσαν τούς Έλληνες στις πολεμικές τέχνες και την αγάπη για δόξα, αλλά στην εποχή μας προηγούνται επίσης στα γράμματα και σε κάθε είδος γνώσης»
(palam factum est Latino homines qui iam pridem bellicis artibus et amorum gloria Graecos superaverant, aetate nostra, etiam litteris et omnium doctrinarum genere anteire).
Σύμφωνα με τα λόγια τού γιατρού-φιλόσοφου, είχαν μιλήσει για λίγο απ΄ όλα: για την αιωνιότητα τού κόσμου, για την αθανασία των ψυχών, για τις αιτίες και τις αρχές των πραγμάτων, για την ευφυΐα και για τον Θεό. Αυτό το πρόγραμμα δίνει μια ιδέα για το τι θα μπορούσε να είχε συμβεί στο τραπέζι τού Τσεζαρίνι. Όσο για την εκθαμβωτική απόδοση τού Ούγκο Μπέντσι, αυτή πρέπει να απορριφθεί κατά τον D. P. Lockwood, Ugo Benzi, Medieval Philosopher and Physician (1376-1439), Σικάγo 1951, σελ. 1-10, 31, 155. Σύμφωνα με αυτόν τον συγγραφέα, δεν υπήρξε κατ΄ αντιπαράθεση συζήτηση, δεδομένου ότι η συνάντηση περιορίστηκε σε μια παρουσίαση από τον Μπέντσι, σχετική με τα προαναφερθέντα θέματα, ενώπιον τής αξιότιμης συγκέντρωσης. Το κοινό θα είχε χειροκροτήσει από ευγένεια ή υπνηλία. Σημειώστε ωστόσο, ότι στη μεταγενέστερη διαμάχη του με τον Γεώργιο Σχολάριο, ο Πλήθων Γεμιστός, που πρέπει να ήταν παρών, αναφερόταν στον Μπέντσι (Patrologia Graeca 160, Γεωργίου τοῦ Γεμιστοῦ πρός τάς ὑπέρ Ἀριστοτέλους Γεωργίου τοῦ Σχολαρίου ἀντιλήψεις, στήλ. 982D):
«Είναι συνηθισμένο να ακούμε όλους τούς Λατίνους και τούς Εβραίους, να λένε ότι ο Αβερόης δεν θεωρεί φθαρτό τον ανθρώπινο νου. Κι εμείς, καλέ άνθρωπε, έχουμε μάθει τα περί ανθρώπινης ψυχής τού Αβερόη από κάποιους από τούς σοφότερους Ιταλούς και Εβραίους και γνωρίζουμε αυτά που λένε και πώς τα λένε…»
(ἐξεῖναι γάρ ἀκούειν καί Λατίνων καί Ἰουδαίων πάντων, οὐ φθαρτόν τόν γε ἀνθρώπινον νοῦν Ἀβερόην φασκόντων ὑποτίθεσθαι. Καί ἡμεῖς, ὦ ΄γαθέ, παρά τε τῶν Ἰταλῶν τῶν σοφωτέρων καί Ἰουδαίων ἔστιν ὧν πεπύσμεθα τά περί ψυχῆς ἀνθρωπίνης Ἀβερόου, καί ἅ φασι καί ὥς γέ φασιν, ἴσμεν…)
Ο Μπέντσι όμως δεν ήξερε ελληνικά και σύμφωνα με τον Lockwood δεν ήταν καθόλου φιλόσοφος με την έννοια που το καταλαβαίνουμε σήμερα. Παρ΄ όλα αυτά ο Γεμιστός τον επαινεί, σε βάρος, είναι αλήθεια, τού ίδιου τού Γεώργιου Σχολάριου, ο οποίος κατηγορείται από τον Πλήθωνα (στο ίδιο) ότι απέφευγε τέτοιου είδους συναντήσεις με τούς Λατίνους, από φόβο μήπως εμφανιστεί κατώτερος από εκείνους.

[←15]

Συρόπουλος 5.4: Οὕτως οὖν γράψας καί τελειώσας αὐτό, ἔστειλε πρός τόν Ἰουλιανόν. ὁ δ΄ ὡς καιρίαν τοῦτο δεξάμενος πρός τόν βασιλέα διεκόμισεν· ὁ δέ βασιλεύς δεινόν ἡγησάμενος τοῦτο. τῷ πατριάρχῃ διεμηνύσατο· πόθεν ἔχουσιν ἄδειαν οἱ ἡμέτεροι λέγειν καί πράττειν ἅ βούλονται; καί τίς ἔδωκεν αὐτοῖς ταύτην τήν ἐξουσίαν; πῶς δέ οὐ σκώπτεις καί συστέλλεις αὐτούς; ἡμεῖς ἔτι οὐδέ τό τυχόν ἠθελήσαμεν δεῖξαι πρός Λατίνους· οὕπω δέ τι εἰπόντων ἡμῶν, διά τί ἔγραψεν ὁ Ἐφέσου ἅ ἔγραψεν; ἔσκωψε δέ ὁ βασιλεύς καί τούς πλησιάσαντας αὐτῷ τότε ἀρχιερεῖς καί ὑπετίθει μή λέγειν τι πρός Λατίνους· ἀλλά καί κατά τοῦ Ἐφέσου συνάξαι τήν σύνοδον ἐβουλήθη καί πρός κρίσιν καί καταδίκην αὐτόν ἑλκύσαι· ἐκωλύθη δέ παρά τινων, καί μάλιστα παρά τοῦ Νικαίας εἰρηκότος τῷ βασιλεῖ· οὐ προσῆκον οὐδέ ἁρμόδιόν ἐστι λαληθῆναι εἰς τήν σύνοδον τό τοιοῦτον· τί γάρ προσίσταται ὅτι ἔγραψεν ὁ Ἐφέσου; τήν ἰδίαν ἔγραψεν γνώμην, διό καί φανερῶς ἐναντιώσεταί σοι ἡ σύνοδος. καί οὕτως ἀφῆκε τό περί τούτου.

[←16]

Η περιγραφή τού επεισοδίου στα Ελληνικά Πρακτικά (Gill, Acta, σελ. 28-34) είναι πληρέστερη και λεπτομερέστερη. Αυτό το περίεργο περιστατικό πρέπει να είχε γίνει στις αρχές Μαΐου 1438 (Laurent 1971: 260 σημ. 1).

[←17]

Kατά τον Laurent 1971: 260 σημ. 2, για να κατανοήσουμε την αντίδραση τού καρδινάλιου, χρειάζεται μόνο να συγκρίνουμε τη σύνοψη, που δίνει εδώ ο Συρόπουλος, αυτού τού εγκωμίου τού Μάρκου Ευγενικού προς τον πάπα, με το περιεχόμενο τής επιστολής τού Σχολαρίου, το πλήρες πρωτότυπο κείμενο τής οποίας βρίσκεται στο Petit, Documents, XVII, σελ. 336-341, ή καλύτερα με το ίδιο το εγκώμιο, τού οποίου ο συγγραφέας ίσως είχε εκ των υστέρων επιδεινώσει τη διατύπωση. Τόσο υπεροπτικός είναι ο τόνος.

[←18]

Συρόπουλος 5.5: Ὁ δέ πάπας αὖθις διεμηνύσατο, ἵνα συνέρχωνται κατά τήν συμφωνίαν καί σκέπτωνται περί μερικῶν διαφορῶν. ὡς δ΄ ἐπαγγελίας μόνον ἤκουε παρά τοῦ βασιλέως (πάντα γάρ εἰς εκεῖνον ἀνήγοντο), ἔργον δ΄ οὐ προέβαινεν, ἠμέλησέ τι μικρόν πως καί αὐτός τό περί τούτου· καί ὡς ἐτελειώθη τό σιτηρέσιον καί ἀπῃτήθη ἕτερον, εἶπον ἐκεῖνοι. πῶς δώσει ὁ πάπας ἡμῖν σιτηρέσιον ἀργοῖς καθημένοις καί μηδένα λόγον ποιουμένοις ὧνπερ συνεφωνήσατε; τότε ἠρώτησεν ὁ βασιλεύς τούς καρδηναλίους, πῶς βούλονται διαπράξασθαι ὅ λέγουσιν. ἔστησαν οὖν ἵν΄ ἀποταχθῶσιν ἐξ ἐκείνων δέκα καί δέκα ἐκ τῶν ἡμετέρων καί συνέρχωνται τρίς τῆς ἑβδομάδος ἐν τῷ ναῷ τῆς μονῆς τοῦ ἁγίου Ἀνδρέου καί σκέπτωνται περί τῶν διαφορῶν.

[←19]

Σύμφωνα με τα Λατινικά Πρακτικά, θα υπήρχαν 16 εκπρόσωποι από κάθε πλευρά. Τα Ελληνικά Πρακτικά (Gill, Acta, σελ. 19) συμφωνούν στο σημείο αυτό με τον Συρόπουλο, αλλά διαφέρουν ως προς τον αριθμό συνεδριάσεων που θα πραγματοποιούνταν κάθε εβδομάδα (τρεις σύμφωνα με τον Συρόπουλο, δύο σύμφωνα με τα πρακτικά) (Laurent 1971: 260 σημ. 3):
«Επέλεξαν λοιπόν οι Λατίνοι από την πλευρά τους δύο καρδινάλιους, δύο μητροπολίτες, δύο επίσκοπους και δύο ιερομόναχους, δύο ηγούμενους και δύο γραμματείς. Επιλέξαμε κι εμείς δύο από τούς πρώτους αρχιερείς, δύο από τούς μεσαίους και δύο από τούς τελευταίους, καθώς και δύο ηγούμενους, δύο σταυροφόρους και δύο γραμματείς και τούς ορίσαμε να συζητούν. Και συζητούσαν πηγαίνοντας δύο φορές την εβδομάδα στην εκκλησία τού Αγίου Φραγκίσκου»
(καί ἐκλέξαντο οἱ Λατῖνοι ἐκ τοῦ μέρους αὐτῶν καρδινάλεις β', μητροπολίτας β', ἐπισκόπους β' καί ἱερομονάχους β', ἀββάδας β' καί νοταρίους β'. ἐκλεξάμεθα καί ἡμεῖς ἐκ τῶν πρώτων ἀρχιερέων β', καί ἀπό τῶν μέσων β', καί ἐκ τῶν τελευταίων β', καί ἡγουμένους β', καί σταυροφόρους β', καί νοταρίους β' καί ἀποκατεστήσαμεν τούτους διαλέγεσθαι. καί ἀπερχόμενοι δή καθ' ἑβδομάδα δύο ἡμέρας, ἐν τῷ ναῷ τοῦ ἁγίου Φραντζέσκου διελέγοντο).

[←20]

Σφάλμα κατά τον Laurent 1971: 260 σημ. 4. Τόσο τα Ελληνικά όσο και τα Λατινικά Πρακτικά (βλέπε προηγούμενη σημείωση) υποδεικνύουν ως σημείο συνάντησης την εκκλησία τού Αγίου Φραγκίσκου (το σκευοφυλάκιο), στοιχείο που επιβεβαιώνεται από εντολή πληρωμής τού Αποστολικού Ταμείου στις 10 Μαΐου 1438.

[←21]

Συρόπουλος 5.6: Εἶτα προσεκαλέσατο ὁ βασιλεύς τόν πατριάρχην, τούς ἀρχιερεῖς, τούς ἄρχοντας τούς σταυροφόρους καί συνήλθομεν, ὄντων καί τῶν συγκλητικῶν βουλευτῶν, καί ὥρισεν, πῶς ἀπῄτησεν ὁ πάπας πολλάκις, ἵνα συνέρχωνταί τινες ἐκ τῶν ἡμετέρων καί σκέπτωνται μετά τῶν Λατίνων περί τινων ζητημάτων· περί πλείστου δέ τοῦτο ποιεῖται ὁ πάπας, οὐ τόσον διά χρείαν ὅσον δι΄ ἀκοήν, ἵνα κηρύττηται καί ἐν τῇ Βασιλείᾳ καί πανταχοῦ, ὅτι ἡ οἰκουμενική σύνοδος καί συνίσταται καί συνεργεῖ, ὡς ἄν ἔχῃ ὁ πάπας ἐπίδοσιν ἐκ τούτου καί ἡ ἐν Βασιλείᾳ σύνοδος ἑλάττωσιν. δεῖ οὖν καί ἡμᾶς τοῦτο ποιῆσαι καθώς καί πρώην συνεφωνήσαμεν. ἐκλεχθήτωσαν οὖν δέκα ἐξ ἡμῶν, ἐπεί καί ἐξ ἐκείνων δέκα ἔσονται εἰς τάς τοιαύτας συνελεύσεις. ἐξελέξαντο τοίνυν τόν Ἐφέσου, τόν Μονεμβασίας, τόν Νικαίας, τόν Λακεδαιμονίας, τόν Ἀγχιάλου, τόν μέγαν χαρτοφύλακα, τόν μέγαν ἐκκλησιάρχην, τόν ἡγούμενον Παντοκρατορος, τόν ἡγούμενον τοῦ Καλέως, καί ἐκ τῶν Ἁγιορειτῶν τόν ἱερομόναχον κῦρ Μωϋσῆν. ὥρισε δέ ὁ βασιλεύς καί ἐκ τῶν ἀρχόντων κῦρ Μανουήλ τόν Ἰάγαριν <και >, ὡς ἄν συνέρχωνται καί οὗτοι μεθ΄ ἡμῶν, πλήν ἵνα ἐν ἰδίῳ κάθηνται τόπῳ, ὡς ἀκροαταί καί δεφένστορες ἡμῶν τό δοκεῖν· ὑπετύπωσέ τε, ἵνα ὁ Ἐφέσου καί ὁ Νικαίας λέγωσιν ὅπερ ἄν δεήσοι πρός Λατίνους καί οὐδείς ἄλλος, καί ὅταν ἀκούσωμέν τι παρ΄ ἐκείνων δεόμενον συμβουλῆς, ἐξερχόμενοι βουλευώμεθα ἰδίως, καί ὅπερ ἄν περιστήσωμεν, εἴπῃ τοῦτο εἷς ἐκ τῶν δηλωθέντων· πλήν ἵνα μηδέν τι εἴπωμεν περί τῶν εἰς τό δόγμα συντεινόντων, καί μετά τό παύεσθαι τούς προσδιαλεγομένους, ἵνα προσερχώμεθα τῷ βασιλεῖ καί ἀναγγέλωμεν τά ἐν ἑκάστῃ διαλέξει λεχθέντα.

[←22]

Κατά τον Laurent 1971: 261 σημ. 6, εδώ υπάρχει κενό στο χειρόγραφο. Ο Gill, Council, σελ. 109 σημ. 1, υποθέτει ότι οι δύο αυτοκρατορικοί επίτροποι ήσαν ο Μανουήλ Δισύπατος και ο Μάρκος Ιάγαρις και ότι ο αντιγραφέας έχει παραλείψει το κομμάτι μέσα στις αγκύλες. Οι δύο αυτοί διπλωμάτες εμφανίζονται πιο κάτω (κεφ. ε΄ παρ. 22) από κοινού στην ίδια αποστολή. Ωστόσο, ο Μανουήλ Ιάγαρις, τον οποίο είδαμε πιο πάνω (κεφ. δ΄ παρ. 39) να έχει σταλεί στους Λατίνους, θα μπορούσε κάλλιστα να ήταν εδώ και πάλι, ενώ δεν υπάρχει τίποτε που να εμποδίζει τον τότε συνάδελφό του, τον Γεώργιο Δισύπατο, να τον συνοδεύει και σε αυτή την περίσταση. Ο Mανουήλ Ιάγαρις ήταν μέλος τού ιδιωτικού συμβουλίου τού αυτοκράτορα.

[←23]

Συρόπουλος 5.7: Ἐτάχθη οὖν ἡμέρα καθ΄ ἥν συνελθόντες ἐκαθίσαμεν ἐν τῷ σκευοφυλακίῳ τοῦ δηλωθέντος ναοῦ ἰδίως, ἔχοντες καί γραμματικόν τόν ἐπί τῆς ἱερᾶς καταστάσεως καί μεταγλωττιστήν κῦρ Νικόλαον τόν Σεκουνδινόν. ἦσαν δέ καί ἐξ ἐκείνων καρδηνάλιοι δύο, ὁ Ἰουλιανός καί ὁ Φιρμάνος. πρός τούτοις ὁ Ῥόδου Ἀνδρέας, ὁ διδάσκαλος τῆς κούρτης Ἰωάννης ὁ Ἱσπανός, καί ἕτεροι ἕξ. προσειρήκασιν οὖν ἡμῖν φιλικῶς, καί ἡμεῖς αὖ ἐκείνοις ὁμοίως· εἶτ΄ ἐκ τῶν σκιμπόδων ἐγερθέντες καί τά σφῶν γόνατα τῷ ἐδάφει ἐρείσαντες, ὡς ἔθος αὐτοῖς, προσηύξαντο ἱκανῶς κατ΄ ἀνατολάς ὁρῶντες καί μυστικῶς ψιθυρίζοντες, καί ἡμεῖς αὖ τότε τῶν καθεδρῶν ἀποβάντες καί τοῖς πήχεσι τῶν χειρῶν ὑπανέχοντες ἑαυτούς ἐν τοῖς σκίμποσι προσηυξάμεθα, ψαλμούς ἁρμοδίους διεξιόντες μυστικῶς· εἶτ΄ ἐκάθισαν ἐκεῖνοί τε καί ἡμεῖς. καί ἤρξατο ὁ Ἰουλιανός προοιμιασάμενος καί κατασκευάσας ὅπως τό τῆς ἑνώσεως ἔργον ἐστί θεῖον καί ἐξαίσιον καί ἐπιθυμητόν, καί χρή πάντας ἐπιμελῶς συνεργῆσαι πρός τοῦτο, καθώς δύναται ἕκαστος· ἐπεί καί τούτου χάριν κατεφρονήσατε καί ὑμεῖς, ἔφη πρός ἡμᾶς, καί κόπων τῶν ἐκ τῶν μακρῶν διαστημάτων καί κινδύνων θαλασσίων καί τῆς ἄλλης θεραπείας ὑμῶν, καί ἡμεῖς αὖ πᾶσαν ἐπιμέλειαν πρός τό συνελθεῖν ὑμᾶς πεποιήκαμεν, ἵνα τό τοιοῦτον θεῖον ἔργον διαπραχθείη. διά τοῦτο χρή ἑκατέρωθεν πᾶσαν σπουδήν πρός τοῦτο συνεισενεχθῆναι. ἠκούσαμεν δέ ὅτι ὑμεῖς ἔτι ὄντες ἐν Κωνσταντινουπόλει συνήρχεσθε μετά τῶν ἐκεῖσε σοφῶν καί λογιωτέρων, καί σκεπτόμενοι εὕρετε μεσότητά τινα, δι΄ ἧς νομίζετε συναφθῆναι μεθ΄ ἡμῶν. ζητοῦμεν οὖν ἵνα εἴπητε καί ἡμῖν ἐκεῖνο τό μέσον, ὅπερ ἐστήσατε διά τήν ἕνωσιν. τοιαῦτά τινα εἶπεν ὁ Ἰουλιανός πεπλατυσμένως ἄγαν καί λογικῶς καί μετ΄ ἐπιστήμης καί δεινότητος ῥητορικῆς. ἀπεκρίθη ὁ Ἐφέσου πρός ταῦτα, ὡς· ὅτι μέν παραγενόμεθα ἐνταῦθα καταφρονήσαντες καί κόπων καί κινδύνων πρός τό διαπραγματεύσασθαι τό θεῖον ἔργον τῆς ἑνώσεως, ἐάν ὁ Θεός εὐδοκήσῃ, πρόδηλόν ἐστι, καί πρόθυμοί ἐσμεν καί ἡμεῖς τήν δυνατήν ἐπιμέλειαν καί σπουδήν Θεοῦ χάριτι πρός τοῦτο συνεισενεγκεῖν, ἐπεί καί τούτου χάριν ἀφίγμεθα· πλήν ἐν ταῖς παρούσαις συνελεύσεσι μερικῶν τινων ζητημάτων ἕνεκεν ἐτάχθημεν συνέρχεσθαι καί ἀκούειν καί λέγειν πρός ταῦτα, οὐ μήν δέ λέγειν περί τῆς δόξης, δι΄ ἥν ἀφ΄ ὑμῶν διιστάμεθα· περί γάρ ταύτης μετά παραδρομήν τῆς συμφωνηθείσης διωρίας ἐτάχθη ἐξετασθῆναι. Διό, εἴπερ ἔχετε ἄλλο τι ζήτημα, εἴπατε καί ἀπολογησόμεθα· μέσον δέ τι ἡμεῖς οὐχ εὕρομεν, ἀλλ΄ ὅτε διαλέξεις περί τῆς δόξης ποιήσομεν, ἐνδέχεται ἐκ τῶν διαλέξεων ἴσως καί μεσότητά τινα εὑρεθῆναι, δι΄ ἧς καί ἡ ἕνωσις παρακολουθήσει.

[←24]

Στο κείμενο, τόν ἐπί τῆς ἱερᾶς καταστάσεως. Εκκλησιαστικός αξιωματούχος ή τελετάρχης τής Αγίας Σοφίας, που ανήκε στην τέταρτη πεντάδα. Το όνομα τού συγκεκριμένου είναι άγνωστο (Laurent 1971: 262 σημ. 1).

[←25]

Ο καρδινάλιος Τσεζαρίνι είχε επιλέξει αρχικά ως διερμηνέα τον γαμπρό τού Ιωάννη Χρυσολωρά, τον Φραντσέσκο Φιλέλφο, τότε καθηγητή ελληνικών στη Σιένα. Αλλά ο τελευταίος δέχτηκε την θέση υπό διπλή προϋπόθεση: ότι η σύνοδος, ο τόπος τής οποίας δεν είχε ακόμη προσδιοριστεί οριστικά, θα διεξαγόταν στην Ιταλία, αλλά όχι στη Φλωρεντία, απ΄ όπου είχε διαφύγει. Καθώς ο Τσεζαρίνι βρισκόταν ακόμη στη Βασιλεία, η προσφορά αυτή, που στάλθηκε από τον Αινεία Πικκολομίνι, δεν είχε συνέχεια (Laurent 1971: 262 σημ. 2).

[←26]

Σεκουνδινός: Ο Νικκολό Σεκοντίνο ντα Νεγκροπόντε ήταν διερμηνέας μεταξύ των Γραικών και των Λατίνων. Περνούσε αξιοθαύμαστα από τη μια γλώσσα στην άλλη, από τα ελληνικά στα λατινικά όταν μιλούσαν οι Γραικοί και από τα λατινικά στα ελληνικά. Συνέβη ακόμη και να διορθώσει αμέσως λάθη μετάφρασης ή ερμηνείας που έκαναν πραγματικοί Γραικοί, όπως ο Ρόδου Ανδρέας, όταν παρέθετε και σχολίαζε τον Άγιο Μάξιμο (Laurent 1971: 262 σημ. 3).

[←27]

Φιρμάνος: Ο Ντομένικο Καπράνιτσα (1400–1458), Ιταλός θεολόγος, ειδικός τού εκκλησιαστικού δικαίου, πολιτικός και καρδινάλιος. Βλέπε πιο πάνω, κεφ. δ΄ σημ. 161.

[←28]

Ιωάννης Ισπανός: Ο Χουάν ντε Τορκεμάδα, θείος τού Θωμά, τού διάσημου ιεροεξεταστή. Γεννήθηκε στο Βαγιαδολίδ το 1388. Υπήρξε Δομινικανός, κύριος τού Ιερού Παλατιού γύρω στο 1434, Υπερασπιστής τής Πίστης (Defensor fidei) το 1436, καρδινάλιος το 1439 και επίσκοπος το 1440. Πέθανε στις 26 Σεπτεμβρίου 1468.

[←29]

Τα ονόματα των έξι τελευταίων δεν αναφέρονται από τις πηγές. Όσο για το σύνολο, τα Ελληνικά και τα Λατινικά Πρακτικά προσδιορίζουν ότι οι επιτρόποι επιλέχθηκαν με τη σχέση δύο ανά κατηγορία κληρικών. Έτσι από την πλευρά των Λατίνων ήσαν 2 καρδινάλιοι, 2 αρχιεπίσκοποι, 2 επίσκοποι, 2 ηγούμενοι, 2 μοναχοί και 2 γραμματείς, ενώ από την πλευρά των Γραικών ήσαν 2 μεγάλοι μητροπολίτες, 2 μεσαίοι μητροπολίτες, 2 μικροί μητροπολίτες, 2 ηγούμενοι, 2 σταυροφόροι και 2 γραμματείς (Laurent 1971: 263 σημ. 6).

[←30]

Συρόπουλος 5.8: Οὕτως μέν ὁ Ἐφέσου ἀπελογήσατο. Ἀλλ΄ ἐνταῦθα τοῦ λόγου γενόμενος, τοῦτο τοῖς ἐντευξομένοις εἰδέναι διαμαρτύρομαι, ὡς ἔγωγ΄ ἐν μέν ταῖς προκαταστάσεσι καί ταῖς κατασκευαῖς τῶν πράξεων, κἄν τοῖς ἄλλοις, ἀκριβῶς κατά τό ἐγχωροῦν καί αὐταῖς λέξεσι πολλαχοῦ ὑφηγοῦμαι τά τότε λεχθέντα τε καί πραχθέντα, καί προὔργου παντός ποιοῦμαι μήτε προσθεῖναι τοῖς εἰρημένοις ἐκεῖσε, μήτε τι παραλιπεῖν. ἐν δέ γε ταῖς διαλέξεσιν οὐκ ἔνεστι λεπτομερῶς ταύτας ἐκτίθεσθαι, ἐπειδή εἰς πλάτος πολύ παρετείνοντο αἱ ὁμιλίαι τῶν διαλεγομένων, ἀλλά κεφαλαιωδῶς τοῦ σκοποῦ αὐτῶν ἐφαπτόμενος, εἰς τά πρακτικά παραπέμψω τούς βουλομένους εἰδέναι τά κατά μέρος ἐν αὐταῖς λαληθέντα. ταῦτα οὖν οἱ βουλόμενοι καί ἐν τῷ παρόντι ζητείτωσαν· ἐν γάρ τοῖς περί τοῦ πουργατορίου ὑπομνήμασιν εὑρήσουσιν ἀκριβῶς ὅσα παρ΄ ἑκατέρων λέλεκται τῶν μερῶν· ὁ δέ γε παρών λόγος προβαινέτω καθ΄ ὅν προὔθετο σκοπόν ἐξ ἀρχῆς.

[←31]

Συρόπουλος 5.9: Ὁ δέ γε Ἰουλιανός αὖθις ἀπελογήσατο πρός τούς λόγους τοῦ Ἐφέσου· καί πρῶτον μέν ἐπῄνεσεν αὐτόν ὡς συνετῶς ἀποκριθέντα. εἶτα δεῖν ἔλεγε μᾶλλον ἀπό τοῦ νῦν περί τῆς δόξης τόν λόγον ποιεῖσθαι, καί μή προσίστασθαι ἡμῖν τό τῆς διωρίας κώλυμα, ἀλλά γυμνάζειν καί ἐπεξεργάζεσθαι τά τήν διαφοράν ἐμποιοῦντα ἡμῖν ζητήματα, καί ἔχειν τούς περί τούτων λόγους καί τηρεῖν διευκρινημένους· καί μετά τήν διωρίαν, ὅταν συναχθῶσι καί οἱ ἐλευσόμενοι, ἵνα ἀκούσωσι τούς λόγους γεγυμνασμένους παρ΄ ἡμῶν καί χωρήσωσιν εὐκόλως πρός τήν ἀπόφασιν. καί μάλιστα συντείνει τοῦτο, ἔφη, καί πρός τούς λόγους τοῦ Ἐφέσου· μεταξύ γάρ τῶν τοιούτων διαλέξεων εὑρεθήσεται καί ἡ μεσότης, καθώς αὐτός εἴρηκε, καί λίαν καλῶς, καί τῷ σκοπῷ τούτου συνᾴδω καί αὐτός. διό οὐ χρή ἕνεκεν τῆς διωρίας κωλυθῆναι τάς διαλέξεις. εἰς πλάτος οὖν ἐξέτεινε τούς περί τούτου λόγους, ἀφορμάς τινάς ἐκ τῶν τοῦ Ἐφέσου λόγων ὑποσυλῶν καί τῇ τῆς μεσότητος λέξει ἐπιφυόμενος.

[←32]

Συρόπουλος 5.10: Ὡς οὖν εἴδομεν τούς λόγους τοῦ Ἰουλιανοῦ μετά ῥητορικῆς δεινότητος εὐφυῶς ἄγαν καί περιέργως προαγομένους, ἐξελθόντες ἰδίως ἐβουλευσάμεθα, καί ἐστήσαμεν ὁποίαν εἶναι δεῖ πρὀς ἅπερ ἠκούσαμεν ἀπολογίαν· εἴπομεν δέ καί τῷ Ἐφέσου μετά συμβουλῆς καί ἀξιώσεως, ὅτι· ἐπεί ἀπελογήσω αὐτός τήν πρώτην ἀπολογίαν, ἀπολογηθήτω νῦν ταύτην τήν δευτέραν ἡμῶν ἀπολογίαν ὁ Νικαίας, καί ἔσται τοῦτο φιλικόν τε καί τίμιον. καί οὕτως ἀνεθήκαμεν αὐτῷ ταύτην· τῇ γάρ ἀληθείᾳ οὐκ ἔδοξεν ἡμῖν ἔχειν τινά γενναιότητα ἤ κατά τήν φράσιν ἤ κατά τά νοήματα ἡ πρώτη ἀπολογία τοῦ Ἐφέσου, οὐδέ ἀναλογίαν ἁρμοδίαν πρός τούς λόγους τοῦ Ἰουλιανοῦ. διό καί κατεσκευάσαμεν τόν Νικαίας ἀπολογήσασθαι.

[←33]

Συρόπουλος 5.11: Εἰσελθόντων οὖν ἡμῶν καί καθεσθέντων, ἤρξατο ὁ Νικαίας, καί πρῶτον μέν ἐπῄνεσε τόν Ἰουλιανόν, ὡς ἄριστα καί ῥητορικώτατα διελόντα καί ἐπεξεργασάμενον τούς τε πρώτους αὐτοῦ λόγους καί τούς δευτέρους· εἶτ΄ ἀνακεφαλαίωσιν ἐποιήσατο τῶν πρός τήν ἀπολογίαν τοῦ Ἐφέσου λόγων τοῦ Ἰουλιανοῦ καί ἐφ΄ ἑκάστῳ κεφαλαίῳ γενναίαν ἐφήρμοζεν ἀπολογίαν, οὐ μόνον δέ πρός τούς δευτέρους ἀπελογεῖτο λόγους τοῦ Ἰουλιανοῦ, ἀλλ΄ ἐν τῷ μεταξύ καί τούς προτέρους συνείρων λόγους καί πρός ἐκείνους ἀπελογεῖτο καί ἐπηνώρθου τά δόξαντα ἀνίσχυρα ἐκ τῶν τοῦ Ἐφέσου καί ἠσφαλίσατο καί ἀπέκλεισεν, εἴ τι πόρισμα ἐπορίζετο ἐκ τούτων ὁ Ἰουλιανός· ἐν οἷς μετά τῶν ἄλλων τῶν πολλῶν τε καί ἀρίστων αὐτοῦ ἐπιχειρημάτων ἔφη καί τοῦτο· μεσότητα δέ ἄλλην ἡμεῖς οὐκ ἔχομεν εἰ μή τήν ἀλήθειαν· ἐπεί γάρ ἔχομεν τήν ἀλήθειαν μεθ΄ ἡμῶν, αὐτήν ἕξομεν ἡμεῖς καί μεσότητα, καί ἑτέρας οὐ δεησόμεθα, ἐπεί οὐδέ δυνησόμεθά ποτε εὑρεῖν κρείττονα τῆς ἀληθείας μεσότητα. οὐ μόνον δέ πρός τούς δευτέρους λόγους τοῦ Ἰουλιανοῦ, ἀλλά καί πρός τούς προτέρους σχεδόν πάντας ἐδεδώκει τήν ἀπολογίαν γενναίαν τε καί λογικήν καί πεπλατυσμένην. μετά τάς ἀπολογίας δέ τοῦ Νικαίας εὐθύς ἐξῆλθε καί ὁ Ἰουλιανός μετά τῶν περί αὐτόν καί ἐβουλεύοντο ὥραν ἱκανήν· εἶτα ἦλθον καί ἐκάθισαν, καί ἔδειξεν ὁ Ἰουλιανός ἑαυτόν ἀποδεξάμενον καλῶς τούς λόγους τοῦ Νικαίας καί ἐπῄνεσεν αὐτόν ὡς νουνεχῶς τε καί λογικῶς ἀποκρινάμενον καί πολλούς ἐπαίνους πρός αὐτόν εἰρηκώς, ἐν τούτοις τούς λόγους κατέπαυσεν, ἐν ἑτέρᾳ συνελεύσει τά δόξαντα αὐτοῖς λέγειν ταμιευσάμενος. διό καί ἀπήλθομεν εἰς τά ἴδια καί ἀριστήσταντες προσήλθομεν τῷ βασιλεῖ καί ἀνηγγείλαμεν τά ἐν τῇ συνελεύσει λαληθέντα κατά μέρος, ὡς προέβησαν καί ὡς ἐνίστανται ἀπαιτοῦντες περί τῆς δόξης διαλέγεσθαι. ὁ δέ ἀπεδέξατο μέν τήν προχώρησιν τῶν λόγων, προσέταξε δέ ἵνα περί μέν ἄλλων, ὧν ἄν εἴπωσιν, ἀπολογώμεθα καί ἡμεῖς, περί δέ τῆς δόξης μηδόλως.

[←34]

Συρόπουλος 5.12: Τότε εἶδόν τινες ἐξ ἡμῶν τόν Ἐφέσου, καί πῇ μέν ὠνείδισαν αὐτόν φιλικῶς, πῇ δέ ἠξίωσαν καί παρεκίνησαν (λέγειν) ὅσα χρή λογικῶς καί γενναίως· εἶπον γάρ αὐτῷ, ὡς· εἴπερ ἐν τοῖς ζῶσιν ἐτύγχανον νῦν, εἴτε ὁ διδάσκαλος κῦρ Ἰωσήφ, εἴτε ὁ παπᾶς κῦρ Μακάριος ὁ Μακρός, εὐεργεσίαν τοῦ Θεοῦ ἐλογίσαντ΄ ἄν εἶναι εἰς αὐτούς τό ἐπί τῶν ἡμερῶν αὐτῶν τήν παροῦσαν γενέσθαι σύνοδον, ὡς ἄν ἐνδείξωνται τόν ἁγῶνα καί τόν ζῆλον, ὅν εἶχον εἰς τά εὐσεβῆ τῆς Ἐκκλησίας ἡμῶν δόγματα καί τήν ἐπιστήμην καί τήν δύναμιν, ἥν ἀπό τῆς περί τούς λόγους παιδείας συνειλόχασιν· ἐοικέναι γάρ ἄν τις εἴποι τά παρόντα ἐκείνοις τοῖς ἐν τοῖς θείοις εὐαγγελίοις εἰρημένοις, ὅτι· πολλοί προφῆται καί βασιλεῖς ἐπεθύμησαν ἰδεῖν ἅ ὑμεῖς βλέπετε, καί οὐκ εἶδον, καί ἀκοῦσαι ἅ ὑμεῖς ἀκούετε, καί οὐκ ἤκουσαν. τοῦ οὖν τοιούτου πράγματος ἐκ Θεοῦ καταπεμφθέντος πρός σέ, οὐκ ἔδει πεφεισμένως καί ἰδιωτικῶς ἤ καί ἀπερισκέπτως, ὡς ἔτυχεν, ἀπολογήσασθαι, ἀλλ΄ ἐπιστημονικῶς καί γενναίως ὡς λόγιος, καί δύνασαι τοῦτο καλῶς Θεοῦ χάριτι. διό σπούδασον ἵνα δείξῃς καί τήν γενναιότητα, ἥν ἔχεις περί τά εὐσεβῆ ἡμῶν δόγματα, καί τήν λογιότητα, ἥν ἐκτήσω βοηθείᾳ Θεοῦ ἀπό τῆς σπουδῆς σου καί τῆς ἐπιμελείας σου· ἔσται γάρ τοῦτο καί εἰς τιμήν σήν καί ἐπίδοσιν καί εἰς δόξαν τῆς Ἐκκλησίας ἡμῶν· εὑρήσεις δέ καί μισθόν παρά τοῦ Θεοῦ καί εὐχαριστίαν παρ΄ ἡμῶν πάντων. ὁ δέ ἐπί τούτοις ἔφη ὡς πάλαι παρῃτήσατο τάς τοιαύτας τῶν λόγων φιλοτιμίας καί ἁπλῶς ᾐρετίσατο ὁμιλεῖν καλογηρικῶς. ἀλλ΄ ἤκουσεν, ὡς οὐκ ἀπαιτεῖ ἡ παροῦσα ὕλη τοιαύτην τῶν λόγων ἰδέαν, ἀλλά γενναίαν καί ἀγωνιστικήν κατά τε τόν νοῦν καί τήν φράσιν. διό χρή καί αὐτόν, ὡς δύναται, πρός ταῦτα σπουδᾶσαι, ἐπεί καί ὁ καθόλου ἀγών πρός αὐτόν ἀφορᾶ· εἰ μή γάρ νῦν χρήσεται τῇ ἐνούσῃ αὐτῷ σοφίᾳ καί λογιότητι, ποῦ ἄν ἄλλοθι χρήσαιτο ταύτῃ; καί ταῦτα μέν ἦσαν πρός τόν Ἐφέσου.

[←35]

Ο Ἰωσήφ Βρυέννιος, για τον οποίο βλέπε πιο πάνω, κεφ. β’, σημ. 103.

[←36]

Βλέπε πιο πάνω, κεφ. β’, σημ. 86.

[←37]

Συρόπουλος 5.13: Συνήλθομεν δέ ἐν δευτέρᾳ συνελεύσει, καί πάλιν ἤρξατο ὁ Ἰουλιανός καί διά πολλῶν λόγων κατεσκεύασεν, ὅτι χρή λέγειν περί τῆς δόξης, καί ἀπῄτησε καί ἡμᾶς λέγειν περί αὐτῆς. ἀπελογήσατο οὖν ὁ Ἐφέσου καί πρός τούς ἄλλους τοῦ καρδηναλίου λόγους λογικῶς καί γενναιότερον ἤ πρότερον· εἶτα εἶπε καί εἰς τά περί τῆς δόξης, ὅτι· καθώς ἔφημεν καί ἐν τῇ προτέρᾳ συνελεύσει, οὕτω καί νῦν λέγομεν, ὅτι, ἐπεί ἐτάχθη καί συνεφωνήθη ἐγγράφως καί παρά τοῦ μακαριωτάτου πάπα καί παρά τοῦ βασιλέως τοῦ ἁγίου καί τοῦ ἁγιωτάτου πατριάρχου ἡμῶν, ἵνα μέχρι τῆς τετραμήνου διωρίας μηδόλως διαλεχθῶμεν περί τῆς δόξης, καθώς οἶδεν ἀκριβῶς τοῦτο καί ἡ αἰδεσιμότης σου (μετά γάρ τῆς βουλῆς τῶν αἰδεσιμωτάτων καρδηναλίων ταῦτα συνεφωνήθησαν) οὔτ΄ εὐπρεπές, οὔτε δίκαιον ἄν εἴη παραβλέψαι τά παρά τῶν πολλῷ κρειττόνων ἡμῶν συμπεφωνημένα, καί περί τοῦ καθολικοῦ ζητήματος, τῆς δόξης λέγω, διαλέγεσθαι ἡμᾶς μερικούς ὄντας καί μερικῶν τινων ζητημάτων χάριν συνέρχεσθαι καί ἀκούειν καί λέγειν ἀποταχθέντας· οὐ γάρ ἐνδέδοται ἡμῖν ἐν ταῖς παρούσαις συνελεύσεσι λέγειν περί τῆς δόξης, ἐπεί ἐν ταύτῃ ἐστίν ἡ καθόλου ἡμῶν διαφορά, καί ἐν ταῖς περί αὐτῆς διαλέξεσι χρή καί τούς καθόλου παρεῖναι. τούτους τε οὖν καί ἄλλους πολλούς καί καλούς λόγους εἰπών ὁ Ἐφέσου, ἀπηνῄνατο περί τῆς δόξης διαλεχθῆναι.

[←38]

Αναφορά στο πιο πάνω έγγραφο στο κεφ. δ’ παρ. 41.

[←39]

Συρόπουλος 5.14: Ὁ δέ Ἰουλιανός οὐκ ἐπείθετο τούτοις, ἀλλά πολλοῖς λόγοις ἀπῄτει πάλιν καί ἠνάγκαζε διαλέγεσθαι περί τῆς δόξης· εἶπε δέ πρός τοῖς ἄλλοις καί τοῦτο. ὅτι· οὐ κωλύει ἡ συμφωνία τήν ἐκ παντός τρόπου διάλεξιν περί τῆς δόξης. πολλῶν γάρ ὄντων τρόπων τῶν πρός τό συμπέρασμα τῶν διαλέξεων φερόντων, ἐκώλυσε μέν τον καθολικώτερον τρόπον, τόν κατ΄ εὐθεῖαν ὡς εἰπεῖν ἄγοντα πρός τό συμπέρασμα, τούς δέ λοιπούς εἴασεν ἀκωλύτους, οἷον ὡς ἐν παραδείγματι, πολλῶν οὐσῶν ὁδῶν τῶν πρός τό αὐτό καταγώγιον φερουσῶν, ἀπεῖρξε μέν τήν ἐξ εὐθείας πρός αὐτό ἄγουσαν, τάς δέ λοιπάς τάς διά περιστροφῶν καί μηνίσκων πρός αὐτό φερούσας οὐκ ἐκώλυσε. διό ἔχομεν διαλέγεσθαι καί γυμνάζειν τά περί τῆς δόξης, τηρουμένης καί τῆς δηλωθείσης συμφωνίας ἀπαρασαλεύτου. ἔφη πρός ταῦτα ὁ Ἐφέσου, ὡς· ἐπεί οἱ τρόποι καί αἱ ὁδοί πᾶσαι, ἅς φησιν ἡ αἰδεσιμότης σου, πρός τό αὐτό συμπέρασμα φέρουσι, τό δέ συμπέρασμα ἔσται ἐξ ἀνάγκης περί τήν διαφοράν, ἥν ἔχομεν εἰς τήν δόξαν, ἡ δέ συμφωνία λέγει, ἵνα μηδόλως διαλεχθῶμεν περί τῆς δόξης, λοιπόν καί αἱ ὁδοί πᾶσαι, ἅς εἴρηκας, κωλύονται διά τῆς συμφωνίας, καί οὐκ ἔξεστιν ἡμῖν διαλέγεσθαι κατά τόν τρόπον, ὅν ἤδη ἔφης αὐτός. ἐγένετο οὖν ἔνστασις μεγάλη παρ΄ ἐκείνων μέν πρός τό λέγειν περί τῆς δόξης, παρ΄ ἡμῶν δέ πρός τό μή περί ταύτης εἰπεῖν· καί ἐπί τούτοις διελύθη ὁ σύλλογος. καί μετά τό ἄριστον προσήλθομεν πάλιν τῷ βασιλεῖ καί ἀνηνέγκαμεν τά ἐν τῇ συνελεύσει ταύτῃ λαληθέντα καί τούς λόγους, δι΄ οὕς ἀναγκάζουσι διαλέγεσθαι περί τῆς δόξης. ἐθαύμασεν οὖν εἰς τοῦτο ὁ βασιλεύς πῶς μεταχειρίζονται ἄλλο παρό συνεφώνησαν· ὥρισε δέ, ὅτι· ὑμεῖς μηδὀλως χωρήσετε πρός τοιαύτην διάλεξιν· ἐλεύσονται δέ κἀκεῖνοι πρός με καί ἐρῶ μηκέτι περί τούτου ἀναγκάζειν ὑμᾶς, ἀλλά καταλιπεῖν τά περί τῆς δόξης καί πρός ἄλλα τινά χωρῆσαι ζητήματα.

[←40]

Συρόπουλος 5.15: Συνήλθομεν ἐν τρίτῃ συνελεύσει, καί ἀρξάμενος ὁ Ἰουλιανός εἶπεν, ὡς· ὅτε διαφέρονταί τινές περί τινων πραγμάτων καί διίστανται ἀπ΄ ἀλλήλων καί οὐ χωροῦσι πρός τούς λόγους τῶν διαφορῶν, ἑκάτερον μέρος τῶν διαφερομένων νομίζει καθ΄ ἑαυτό, ὅτι μεγάλη ἐστίν ἡ μεταξύ αὐτῶν διαφορά· ὅταν δέ συνέλθωσι καί ἐξετάσωσι τούς λόγους, δι΄ οὕς διαφέρονται, εὑρίσκεται πολλάκις μικρά καί ὀλίγη ἡ διαφορά, ἥν ὡς μεγάλην ἐνόμιζον. τοῦτο οὖν μοι δοκεῖ συμβῆναι καί ἐφ΄ ἡμῖν· μεγάλης γάρ γεγονυίας διαστάσεως ἀπό τε τῶν τοπικῶν διαστημάτων, ἀπό τε τῆς χρονίας παρατάσεως καί ἔκπαλαι μή συνελθόντων ἐξ ἑκατέρου μέρους ἡμῶν πρός λόγους δοκεῖ εἶναι καί ἡ διαφορά μείζων· νῦν δέ ἐπεί ἤλθετε ἐνταῦθα συναιρομένου Θεοῦ, εἰ χωρήσομεν εἰς λόγους καί γυμνασίας τῶν σκανδαλιζόντων καί προξενούντων ἡμῖν τήν διάστασιν, νομίζω εὑρεθήσεσθαι ὀλίγην τήν διιστῶσαν ἡμᾶς διαφοράν καί θεραπευθήσεσθαι ταύτην ῥᾳδίως, ἤν ὁ Θεός χορηγήσῃ. ὅθεν προσῆκον καί ἀναγκαῖόν ἐστι λέγειν καί ἐξετάζειν ἡμᾶς τά περί τῶν διαφορῶν. τέσσαρα οὖν τινα εἶναι νομίζω τά ποιοῦντα ἐν ἡμῖν τήν διαφοράν· πρῶτον μέν τό περί τῆς ἐκπορεύσεως τοῦ ἁγίου πνεύματος· δεύτερον τό περί τῆς ἀζύμου καί ἐνζύμου θυσίας· τρίτον τό περί τοῦ καθαρτικοῦ πυρός· καί τέταρτον, τό περί τῆς ἀρχῆς τοῦ πάπα. εἴσι μέν καί ἄλλαι τινές διαφοραί· ἀλλ΄ ὅμως αὗταί εἰσιν αἱ κυριώτεραι καί μείζους. περί τίνος οὖν τούτων διαλέγεσθαι βούλεσθε;

[←41]

Συρόπουλος 5.16: Ταῦτα εἰπών ἐν πλάτει ὁ Ἰουλιανός καί φιλοτιμίᾳ λόγων ῥητορικῇ, ἐζήτησεν ἀπόκρισιν ἀφ΄ ἡμῶν, ἥν καί ἀπέδωκεν ὁ Ἐφέσου. καί πρῶτον μέν ἐπῄνεσεν αὐτόν ὡς ἀρίστως εἰπόντα, καί κατασκευάσαντα καλῶς, ὅσαπερ ἐβούλετο· περί δέ τῶν τεσσάρων κεφαλαίων εἶπεν, ὅτι· νῦν ἠκούσαμεν ταῦτα, καί δεῖ σκέψασθαι καί ἡμᾶς περί τούτων. πλήν περί τοῦ πρώτου κεφαλαίου καί νῦν λέγομεν, ὅτι τοῦτό ἐστι περί οὗ καί ἐν ταῖς προτέραις δυσί συνελεύσεσι ἐζήτει ἡ αἰδεσιμότης σου, καί ἡμεῖς οὐκ ἐδεξάμεθα διαλέγεσθαι, καί νῦν δέ παντελῶς ἀπαγορεύομεν τήν περί αὐτοῦ διάλεξιν ταμιεύοντες ταύτην μετά τήν διωρίαν· περί δέ τῶν λοιπῶν τριῶν κεφαλαίων μέλλομεν σκέψασθαι καί κοινώσεσθαι τοῦτο καί τοῖς λοιποῖς ἡμετέροις, καί ποιήσομεν τό φανησόμενον καλόν τῇ κοινῇ πάντων βουλῇ. καί οὕτως ἀπήλθομεν οἴκαδε. εἶτα παρεγενόμεθα εἰς τόν βασιλέα καί ἀνηνέγκαμεν τά δηλωθέντα· πάντα γάρ τῆς γνώμης ἐκείνου καί τῆς βουλῆς ἐξήρτηντο, καί ἄνευ τοῦ θελήματος καί τοῦ ὁρισμοῦ τοῦ βασιλέως οὐδέν τι τῶν ἐκκλησιαστικῶν ἐπράττετο. διό καί ἐν τῷ παρόντι αὐτός μόνος ἦν ὁ βουλευτής, τοῦ πατριάρχου ὀλίγον περί τῶν ἐκκλησιαστικῶν ζητημάτων φροντίζοντος. ὥρισεν οὖν ὁ βασιλεύς, ὅτι· περί μέν τῆς ἐκπορεύσεως τοῦ ἁγίου Πνέυματος πολλάκις εἴπομεν, ἵνα μηδέν τι περί τούτου λαληθῇ, μέχρις ἄν ἡ καθόλου συναθροισθῇ σύνοδος, καί δεῖ οὕτως ἵστασθαι τό περί τούτου· ἀλλά καί περί τοῦ ἀζύμου καί τοῦ ἐνζύμου, ἐπεί καί ἡ ἐν τούτῳ διαφορά μεγίστη δοκεῖ, μηδέ περί ταύτης ἐνδώσητε γίνεσθαι διαλέξεις. περί δέ τοῦ πουργατορίου καί περί τῆς ἀρχῆς τοῦ πάπα λεγέτωσαν ὁποῖον ἄν προκρίνωσιν ἐκ τῶν δύο, καί ὑμεῖς ἀκούοντες ἀπολογεῖσθε, τά μέν ἐγχωροῦντα κατ΄ αὐτήν τήν ὥραν, τά δέ μετά σκέψεως.

[←42]

Συρόπουλος 5.17: Συνήλθομεν τοίνυν ἐν τῇ τετάρτῃ συνελεύσει, καί εἶπεν ὁ Ἐφέσου· ἐν τῇ πρό ταύτης συνελεύσει προετείνατε ἡμῖν, πατέρες αἰδέσιμοι, κεφάλαια τέσσαρα, ἵν΄ ἐκλεξώμεθα εἰς ὁποῖον ἠθελήσωμεν ἐξ αὐτῶν διαλέγεσθαι. κατά τήν αἴτησιν οὖν ὑμῶν σκεψάμενοι ἤκομεν καί δή λέγομεν ὅτι τό μέν πρῶτον κεφάλαιον κείσθω καί ταμιευέσθω ἐν ταῖς σύν Θεῷ γενησομέναις τελείαις συνοδικαῖς συζητήσεσι, καθώς καί πρότερον πολλάκις εἴπομεν περί τούτου· ὡσαύτως δέ καί περί τοῦ ἀζύμου καί ἐνζύμου, ἐπειδή μείζων ἐστί καί ἡ ἐν τούτῳ διαφορά, καί δεῖ καί τό περί τούτου εἰς τήν καθολικήν τηρεῖν σύνοδον. ἐῶμεν δέ τό περί τῶν λοιπῶν δύο κεφαλαίων εἰς τήν ὑμετέραν διάκρισιν, ὡς ἄν διαλεγώμεθα εἰς ὁποῖον ἄν ἐκλέξησθε ὑμεῖς. λοιπόν εἴπατε, ποῖον αἱρεῖσθε.

[←43]

Συρόπουλος 5.18: Τούτων ἀκούσαντες ἐξῆλθον καί ἐβουλεύσαντο μικρόν· εἶτα εἰσῆλθον καί εἶπεν ὁ Ἰουλιανός, ὅτι· κατά τήν ἡμῶν θέλησιν, δύο ἡμῖν κεφαλαίων ἐναπολειφθέντων πρός ζήτησιν, ἐχρήν πρότερον εἰπεῖν ἡμᾶς περί τῆς τοῦ πάπα ἀρχῆς· πλήν ἔδοξεν ἡμῖν εἶναι κρεῖττον εἰπεῖν πρότερον περί τοῦ καθαρτικοῦ πυρός, ὡς ἄν τι καθαρθῶμεν καί ἡμεῖς διά τῶν περί τούτου λόγων. καί δή λοιπόν γινέσθωσαν περί τούτου αἱ διαλέξεις. εἶπεν οὖν ὁ Ἐφέσου· γινέσθωσαν καθώς διακρίνετε. πλήν εἴπατε πρῶτον ἡμῖν, πόθεν ἔχει τάς περί τούτου παραδόσεις ἡ ὑμετέρα Ἐκκλησία, καί κατά τινας χρόνους παρέλαβε καί δοξάζει τοῦτο καί ὁποίαν τινά δόξαν ἔχει περί αὐτοῦ, καί οὕτω πως περαιτέρω προβησόμεθα. ἐστέρχθη οὖν οὕτω τό περί τούτου, καί ἀπηλλάγημεν. μεταξυ δέ τῶν τοιούτων λόγων ἀπῃτεῖτο τό σιτηρέσιον καί οὐκ ἐδίδοτο· πολλῆς γάρ ἀπαιτήσεως γεγονυίας διά τήν τῶν ἀνθρώπων ἀνάγκην, οὐκ ἐδόθη τι, μέχρις ἄν συνήλθωμεν εἰς τήν παροῦσαν τῶν λόγων κατάστασιν· ὅτε δ΄ εἰς ταῦτα περιέστημεν, ἐδόθη καί τό δεύτερον μηνιαῖον σιτηρέσιον τῇ δωδεκάτῃ Μαΐου, φλωρία ἑξακόσια ὀγδοήκοντα ἐννέα.

[←44]

Συρόπουλος 5.19: Ἐν τούτοις δέ ὄντων ἡμῶν, ἀγγελίαι ἐφοίτων δειναί καί συχναί, ὅπως ὁ Ἀμηρᾶς ἑτοιμάζεται κατά τῆς πόλεως ἀφικέσθαι· ἔγραφον γάρ εἰς τούς Βενετίκους καί ἀπό τῆς Αἴνου καί ἀπό τῆς Μιτυλήνης καί ἀπό τῆς Χίου καί ἀπό τῆς Κρήτης καί ἀπό τῆς Εὐρίπου καί πανταχόθεν, ὅτι ἑτοιμάζει ὁ Ἀμηρᾶς κάτεργα ἑκατόν πεντήκοντα καί φωσάτα χιλιάδας ἑκατόν πεντήκοντα καί ἀπέρχεται κατά τῆς Πόλεως. οἱ δέ Βενέτικοι ἔστελλον τά πιττάκια ταῦτα πρός τόν βασιλέα καί τόν πατριάρχην. ὕστερον δ΄ ἔφθασαν καί ἐκ τῆς Πόλεως γραφαί τά αὐτά διαλαμβάνουσαι καί ἀπαιτοῦσαι τόν βασιλέα καί τόν πατριάρχην ἐπιμεληθῆναι γενέσθαι ταχέως τήν δυνατήν βοήθειαν. ἀκούοντες δέ ταῦτα οἱ ἡμέτεροι ἔπασχον, ἀπελέγοντο τήν ζωήν, ἐθεοκλήτουν, ἐποτνιῶντο, οἰμωγαῖς καί δάκρυσι καθικέτευον, ἀλεωρήν τινα ζητοῦντες τοῦ τοιούτου δεινοῦ. τί μέν οὐ λέγοντες πρός τε τόν βασιλέα καί τόν πατριάρχην; τίνας δέ οὐ διεγείροντες πρός ἐπιμέλειαν τῆς εἰς τήν Πόλιν βοηθείας; εἶπεν οὖν ὁ βασιλεύς τοῖς καρδηναλίοις πολλά περί τούτου καί διεμηνύσατο μετ΄ αὐτῶν τῷ πάπᾳ, ὅτι· ἐπειδή ἔχομεν συμφωνίαν ἐν τῷ δεκρέτῳ ὅτι ἐν ὅσῳ ἐσμέν εἰς τήν Ἰταλίαν, εἰ γένηται χρεία ἐν τῇ Κωνσταντινουπόλει, ἵνα στείλητε κάτεργα πρός βοήθειαν αὐτῆς, νῦν δέ ἐστι χρεία μεγάλη καί ἀνάγκη, λοιπόν ἐξοικονομησάτω ὁ πάπας κάτεργα τέσσαρα ἤ τό ἕλαττον τρία, ἵνα ἀπέλθωσιν εἰς βοήθειαν τῆς Πόλεως. τά αὐτά δέ εἶπε καί ὁ πατριάρχης πρός τούς καρδηναλίους καί τούς ἐπισκόπους. ὡς δέ δίς καί τρίς ταῦτα εἰπόντες πρός τούς καρδηναλίους ἤνυσαν οὐδέν, ἔστειλαν εἰς τόν πάπαν τόν Φιλανθρωπινόν, τόν Δισύπατον καί τόν μέγαν χαρτοφύλακα, καί ἐζήτησαν κάτεργα τουλάχιστον δύο. ἀπῆλθον οὖν εἰς τόν πάπαν καί εἶπον τά περί τούτων. καί ἔκτοτε οἱ δηλωθέντες οὐ διέλιπον παραγενόμενοι πρός τόν πάπαν μίαν παρά μίαν ἡμέραν μετά μεγάλης δεήσεως ζητοῦντες τήν εἰρημένην βοήθειαν.

[←45]

Ἀμηρᾶς: Εξελληνισμένη μορφή τού τίτλου εμίρης. Εδώ ο εμίρης των Οθωμανών Μουράτ Β΄.

[←46]

Αἶνος (σήμερα Ένεζ): Πόλη και λιμάνι τής Ανατολικής Θράκης, ανατολικά των εκβολών τού Έβρου στο Αιγαίο.

[←47]

Την 1η Μαΐου έφτασε από τον Χάνδακα η γαλέρα Μπαρούμπα, αναγγέλοντας μάλιστα τις προετοιμασίες τού σουλτάνου εναντίον τής Κωνσταντινούπολης. Οι φήμες πρέπει να ήσαν επίμονες, γιατί οι Ενετοί έμποροι αποφάσισαν να αποσυρθούν στο Πέρα (Laurent 1971: 272 σημ. 1).

[←48]

Όπως σημειώνει ο Laurent 1971: 273 σημ. 2, ο αριθμός είναι προφανώς φανταστικός. Σύμφωνα με την αναφορά τού Φραντσέσκο Φιλέλφο τον Μάρτιο τού 1451 προς τον βασιλιά τής Γαλλίας Κάρολο Ζ΄, ο σουλτάνος δεν μπόρεσε να παρατάξει περισσότερους από 60.000 άνδρες. Το 1453, κατά τη διάρκεια τής τελευταίας πολιορκίας που καθόριζε την τύχη τής Κωνσταντινούπολης, ο τουρκικός στρατός θα ήταν ακόμη λιγότερο πολυάριθμος, ανεξάρτητα από το τι λένε οι πηγές τής εποχής.

[←49]

Ο Σφραντζής, που πρέπει να είναι καλά πληροφορημένος, επιβεβαιώνει την επιθυμία τού Μουράτ να πορευτεί εναντίον τής Κωνσταντινούπολης. Προσθέτει όμως, ότι ο σουλτάνος είχε λιγότερο πρόθεση να πάρει την πόλη, από το να αναγκάσει τον Ιωάννη Η΄ να επιστρέψει. Βλέπε Σφραντζή, Χρονικόν, Patrologia Graeca 156, στήλη 1047C:
«Ενώ ο αυτοκράτορας [Ιωάννης] είχε βγει από την Πόλη και έφευγε, ο σουλτάνος [Μουράτ] αποφάσισε να επιτεθεί και να στείλει στρατό εναντίον τής Πόλης. Όχι τόσο για να την πάρει, όσο για να κάνει τον αυτοκράτορα να επιστρέψει»
(Ἐξελθόντος οὖν τοῦ βασιλέως ἀπό τῆς πόλεως καί ἀπερχομένου, ἐβουλεύσατο ὁ ἀμηρᾶς, ὅτι νά ποιήσῃ μάχην τήν Πόλιν καί νά πέμψῃ φωσάτον κατ΄ αὐτῆς· οὐ τοσοῦτον, ὅτι νά ἐπάρῃ αὐτήν, ὅσον ἵνα ποιήσῃ τόν βασιλέα νά ἐπιστρέψῃ).

Σύμφωνα με τον ίδιο ιστορικό, εξετράπη από το σχέδιό του από έναν από τούς συμβούλους του, τον Χαλίλ πασά: «Συμφώνησαν όλοι με το σχέδιο [τού σουλτάνου] εκτός από τον Χαλίλ πασά, ο οποίος διαφωνούσε λέγοντας τα εξής:
«Αν επιτεθείς στην Πόλη, μάλλον θα δώσεις στον αυτοκράτορα την ευκαιρία να αναγκαστεί να πει στους Φράγκους ότι θα υιοθετήσει ό,τι τού λένε να κάνει. Κι έτσι θα γινόταν αυτό που φοβόμαστε. Άφησε λοιπόν αυτή την ιδέα και παρακολούθησε τις ενέργειες τού αυτοκράτορα. Αν [ο αυτοκράτορας και οι Φράγκοι] συμφωνήσουν, εσύ θα εξακολουθείς να έχεις μαζί τους συνθήκες ειρήνης και φιλικές σχέσεις. Στο μέλλον πάλι, θα κάνεις εκείνο που θα κρίνεις κατάλληλο. Αν, από την άλλη πλευρά, δεν συμφωνήσουν [σε αυτή τη σύνοδο], τότε το σχέδιο θα έχει λειτουργήσει και θα κάνεις εκείνο που θελεις με μεγαλύτερο θάρρος». Και αυτή η σκέψη [τού Χαλίλ] απέτρεψε τον σουλτάνο από τον σκοπό του [να επιτεθεί στην Πόλη]»
(Καί τοῦτο ἐβεβαιώθη καί ἐστάθη παρά πάντων τῶν αὐτοῦ ἄνευ μόνου τοῦ Χαλίλ πασία, ὅστις ἀντέστη λέγων, ὅτι μᾶλλον μέν οὖν αἴτιον θέλει εἶσθεν, ἐάν ποιήσῃς μάχην τήν Πόλιν, ἵνα ὁ βασιλεύς εἴπῃ τούς Φράγκους ἀπό ἀνάγκης, ὅτι ὅπερ λέγετε, στέργω το. Καί ἰδού ἐγένετο, ὅπερ φοβούμεθα· ἀμή ἄφες το καί ἰδέ τό τί θέλει πράξειν. Καί εἰ μέν ὁμονοήσουν, σύ ἀγάπην ἔχεις μετ΄ ἐκείνους καί ὅρκους· εἰς τό ἔμπροσθεν πάλιν, ὡς ἂν βλέπῃς, θέλεις πράττειν. Εἰ δέ μᾶλλον οὐδέν ὁμονοήσουν, τότε μᾶλλον ἐξέβη ὁ λογισμός καί μέ πλέον θάῤῥος ποίησον τό θέλεις. Καί αὕτη ἡ βουλή τόν μέν ἀμηρᾶν τοῦ σκοποῦ ἐκώλυσεν).

[←50]

Η συμφωνία τού 1434, που είχε επικυρωθεί από τον πάπα, προέβλεπε δύο ελαφρές γαλέρες και 300 βαλλιστές κατά τη διάρκεια τής απουσίας τού αυτοκράτορα, καθώς και προσφορά χρημάτων που θα επαρκούσαν για τον εξοπλισμό δύο μεγάλων γαλερών (Laurent 1971: 274 σημ. 1).

[←51]

Συρόπουλος 5.20: Καί παρέδραμεν ἐπί τοῖς τοιούτοις καιρός ἔγγιστα μηνιαῖος· ἡμεῖς δ΄ ἐδυσχεραίνομεν ἐπί τῇ τοσαύτῃ πλημμελείᾳ, καί παρεκαλοῦμεν πρός τοῦτο, οὕς ἄν ἐξ ἐκείνων ἔσχομεν φίλους· ὅτε καί τινες τῶν ἡμετέρων καθικετέυοντες τόν φρά Ἀμβρόσιον, ἤκουσαν παρ΄ ἐκείνου· μή λυπεῖσθε, ἀλλα σπουδάσατε πρῶτον ἵνα γένηται ἡ ἕνωσις, καί τότε μέλλομεν ποιήσειν κάτεργα πολλά καί μεγάλην βοήθειαν εἰς τήν Κωνσταντινούπολιν. εἰπόντος δέ τινος αὐτῷ· καί τί ὠφελήσει ἡμῖν τότε ἡ μεγάλη βοήθεια, ἐάν ἁλῷ νῦν ἡ Πόλις καί αἰχμαλωτισθῶσιν αἱ γυναῖκες καί τά παιδία ἡμῶν παρά τῶν ἀσεβῶν καί τά ἱερά καί οἱ βίοι πάντων καί ἡμῶν τῶν ἐνθάδε καί τῶν ἐκεῖσε ὄντων προνομή καί λεία ἐκείνοις γένωνται; ἀνθυπήνεγκεν ὁ Ἀμβρόσιος· ἀλλά ἐξολοθρεύσομεν καί ἀφανίσομεν τότε τούς ἀσεβεῖς; καί ληϊσάμενοι τά ἐκείνων, εὑρήσομεν καί τάς γυναίκας καί τά παιδία καί τούς βίους ὑμῶν καί δώσομεν ἑκάστῳ τά ἴδια καί μετά προτιμήσεως. τοιαύτην ἀμβροσίαν ὁ Ἀμβρόσιος παρετίθει τῇ Πόλει καί οὕτω παρεμυθήσατο τούς λυπωμένους φίλους αὐτοῦ.

[←52]

Κατά τον Laurent 1971: 274 σημ. 2, ο Συρόπουλος θα υπέθετε εδώ ότι κατά τη διάρκεια αυτής τής περιόδου ο πάπας δεν έκανε τίποτε, πράγμα που είναι λάθος. Γιατί λιγότερο από ένα δεκαπενθήμερο αργότερα η Βενετία έδωσε αρκετά ευνοϊκή απάντηση. βλέπε σημ. 39 αυτού τού κεφαλαίου. Αυτό δείχνει ότι ο Ευγένιος Δ΄ ανέλαβε αμέσως το θέμα.

[←53]

O Ἀμπρότζιο Τραβερσάρι γεννήθηκε στις 16 Σεπτεμβρίου 1386. Ξεκίνησε ως Καμαλντολέζε μοναχός στο μοναστήρι τής Σάντα Μαρία ντέλι Άντζελι τής Φλωρεντίας στις 8 Οκτωβρίου 1400, έγινε ηγούμενος το 1430, εκλέχτηκε γενικός ηγούμενος τού τάγματός του στις 26 Οκτωβρίου 1431 και συμμετείχε με την ιδιότητα αυτή μέχρι τον θάνατό του (στις 21 Οκτωβρίου 1439) στα πολυάριθμα και δύσκολα βήματα που αποσκοπούσαν στην αποκατάσταση τής ενότητας τής Εκκλησίας με την επιστροφή των Γραικών και την διάλυση τής Συνόδου τής Βασιλείας. Ήταν μεγάλος κυνηγός χειρογράφων και μανιώδης συλλέκτης αντικών. Πάνω απ΄ όλα ήταν πολύγλωσσος και βιβλιοφίλος. Η εκ μέρους του σε βάθος γνώση των δύο γλωσσών τής Συνόδου τού έδωσε το βαρύ φορτίο ‒τού οποίου ένιωθε όλο το βάρος‒ να μεταφράζει από τα ελληνικά στα λατινικά ή από τα λατινικά στα ελληνικά όλα όσα λέγονταν ή γράφονταν κατά τη διάρκεια των συνεδριάσεων. Επίσης μερικές φορές χρειαζόταν να αντικαθιστά τον απουσιάζοντα Σεκουνδινό, επειδή
«δεν υπήρχαν άλλοι που να ήξεραν πώς να το κάνουν, εκτός από εκείνους τούς δύο, που είχαν ικανότητα και στις δύο γλώσσες»
(non v΄era altri che lo sapessino fare se non questi duo per la perizia dell΄una lingua e dell΄altra).
Ετοίμαζε επίσης τα απαραίτητα κείμενα και έγγραφα για τούς Λατίνους ομιλητές (Laurent 1971: 274 σημ. 3).

[←54]

Κατά τον Laurent 1971: 275 σημ. 4, «η λέξη φίλοι μετριάζει την κακία τής φράσης. Στην πλευρά των Λατίνων, οι Γραικοί σίγουρα δεν είχαν καλύτερο συνήγορο, τόσο ελεύθερο ώστε να δίνει στόν σκληρό και εκδικητικό Ευγένιο Δ΄ συμβουλή για ευγένεια και υπομονή στις δύσκολες διαπραγματεύσεις που άνοιγαν. Τα αναγραφόμενα δεν ανταποκρίνονται σε καμία περίπτωση στον χαρακτήρα τού ανθρώπου και δεν μπορούν να είναι χειρότερα από αστείο, αμφίβολης πραγματικά ποιότητας».

[←55]

Συρόπουλος 5.21: Ἐν ὅσῳ δέ τοῦ πάπα ἐδέοντο ὑπέρ βοηθείας τῆς Πόλεως, εἶπόν τινες τῶν ἡμετέρων, ὅτι εἰ γενήσεται εἰς τούς ἀρχιερεῖς ἔρανος, πρόθυμοί εἰσιν ἵνα δώσωσιν ἅπαντες ἕκαστος κατά τήν οἰκείαν δύναμιν. Ὡς οὖν ἤκουσε τοῦτο ὁ βασιλεύς, εὐθύς ἦλθεν εἰς τόν πατριάρχην καί συνῆξεν ἡμᾶς πάντας καί ἐδημηγόρησε περί συνεισφορᾶς, προϋποθέμενος ὅτι καί αὐτός δανείζεται ἵνα ἐτοιμάσῃ καί στείλῃ τό ἴδιον κάτεργον, ἐπεί θαρρεῖ ὅτι πέμψει καί ὁ πάπας κάτεργα· διό χρή ἵνα καί οἱ εὐποροῦντες δώσωσι νῦν ὑπέρ βοηθείας τῆς πατρίδος· εἶπον οὖν οἱ πρῶτοι τῶν ἀρχιερέων, ὅτι· εἰ εὑρισκόμεθα νῦν ἐν τῇ Κωνσταντινουπόλει, παρείχομεν ἄν σχεδόν καί τό ὑπέρ δύναμιν· ἐπεί δ΄ ἐν ἀλλοδαπῇ ἐσμέν καί οὐδέ ἔχομεν γνῶναι ἀκριβῶς ὁποῖον ἔσται τό ἀποβησόμενον εἰς ἡμᾶς, διά τοῦτο καί εἰ ἔχουσί τί τινές ἐξ ἡμῶν, χρεία ἐστίν ἵνα κατέχωμεν αὐτό διά τό τῆς ἐκβάσεως ἄδηλον καί διά καιρόν ἀνάγκης τῆς ἐν ἀλλοδαπῇ· διά δέ τήν κατεπείγουσαν νῦν ἀνάγκην δώσομέν τι καί ἡμεῖς μερικόν. οἱ τέσσαρες οὖν ἐξ αὐτῶν εἶπον ἵνα δώσωσιν ἀνά πεντήκοντα ὑπέρπυρα. ὁ δέ Νικαίας εἶπεν, ὅτι· ὁ Ἰακώβ ἐδούλευσε τῷ Λαβάν χρόνους ἑπτά καί ἔδωκεν αὐτῷ ὁ Λαβάν τήν θυγατέρα καί τά πρόβατα αὐτοῦ· ἐγώ δέ ἐδούλεύσα τῷ καλογήρῳ μου χρόνους τρίς ἑπτά, καί ἔδωκέ μοι φλωρία τεσσαράκοντα. ἔδωκα οὖν τά εἴκοσι ὀκτώ εἰς ναῦλον καί διατροφήν ἐν τῷ κατέργῳ, ὅτε κατά τόν ὁρισμόν τῆς ἁγίας βασιλείας σου ἐπανηρχόμην εἰς τήν Κωνσταντινούπολιν ἐκ τῆς Πελοποννήσου· ἐξωδίασα δ΄ ἐκεῖσε καί τά ἐναπολειφθέντα καί οὐκ ἔχω δουκάτα· ἔχω δέ κοῦπας τρεῖς καί διδωμι ἐξ αὐτῶν τάς δύο. εἶπε καί ὁ μετ΄ ἐκεῖνον, ὅτι· ἐγώ δουκάτα οὐκ ἔχω, ἔχω δέ μανδύας δύο, καί δίδωμι τόν ἕνα. ὡς οὖν μέχρι τούτων ἤκουσεν ὁ βασιλεύς, ἀφῆκε τό περί τούτου, εἰδώς ὡς ἐπί κεναῖς ἐλπίσι τό τοιοῦτον διεπράξατο· ἤλπισε γάρ ὅτι ἑνός κατέργου ἔξοδος συναχθήσεται σχεδόν ἀπό τῶν ἀρχιερέων.

[←56]

Παλαιά Διαθήκη, Γένεσις, 29-31:
«Κι εργάστηκε ο Ιακώβ επτά χρόνια για να πάρει ως σύζυγο τη Ραχήλ. Τού φάνηκαν μάλιστα λίγα αυτά τα χρόνια, γιατί αγαπούσε τη Ραχήλ. Ύστερα από την παρέλευση αυτών των ετών είπε ο Ιακώβ στον Λάβαν: «Συμπληρώθηκαν τα επτά χρόνια τής εργασίας μου. Δώσε μου λοιπόν τη Ραχήλ, για να τη νυμφευθώ και να την έχω ως σύζυγο». Ο Λάβαν συγκέντρωσε όλους τούς άνδρες τού τόπου και έκανε τον γάμο. Όταν νύχτωσε, πήρε ο Λάβαν τη Λεία, την κόρη του, και την οδήγησε στον Ιακώβ στον νυφικό θάλαμο»
(…καί ἐδούλευσεν Ἰακώβ περί Ραχήλ ἑπτά ἔτη, καί ἦσαν ἐναντίον αὐτοῦ ὡς ἡμέραι ὀλίγαι, παρά τό ἀγαπᾷν αὐτόν αὐτήν. εἶπε δέ Ἰακώβ τῷ Λάβαν· δός μοι τήν γυναῖκά μου, πεπλήρωνται γάρ αἱ ἡμέραι, ὅπως εἰσέλθω πρός αὐτήν. συνήγαγε δέ Λάβαν πάντας τούς ἄνδρας τοῦ τόπου καί ἐποίησε γάμον. καί ἐγένετο ἑσπέρα, καί λαβών Λείαν τήν θυγατέρα αὐτοῦ εἰσήγαγε πρός Ἰακώβ καί εἰσῆλθε πρός αὐτήν Ἰακώβ).

[←57]

Το θαλάσσιο λοιπόν ταξίδι από τη Μονεμβασιά στην Κωνσταντινούπολη είχε κοστίσει στον Βησσαρίωνα 28 ὑπέρπυρα και όχι 28 φλωρία, που αντιστοιχούσαν σε 84 ὑπέρπυρα. Το δεύτερο ποσό είναι υπερβολικό και δείχνει ότι ο Συρόπουλος θεωρούσε τα δύο αυτά νομίσματα ισοδύναμα (Laurent 1971: 277 σημ. 2).

[←58]

Συρόπουλος 5.22: Ὅμως οἱ δηλωθέντες ἄρχοντες οὐ διέλιπον εἰς τόν πάπαν παραγενόμενοι καί ζητοῦντες τήν βοήθειαν καί αὐτός δέ ὁ βασιλεύς διά τήν ἀνάγκην ταύτην παρεγένετο εἰς τόν πάπαν καί οἰκείοις λόγοις ἠξίωσεν αὐτόν ὑπέρ βοηθείας τῆς Πόλεως, προσθείς ὡς· ἐγώ συνισταμένης τῆς Πόλεως ἐν τῇ τάξει αὐτῆς, οὕτως ἀποδέχομαι καί τήν τῶν Ἐκκλησιῶν ἕνωσιν· εἴ δ΄ ἕτερόν τι συμβῇ εἰς αὐτήν, περισσόν ἡγήσομαι γενέσθαι ἤ μή. Μετά γοῦν τήν μηνιαίαν δέησιν καί ἀξίωσιν μόλις κατένευσεν ὁ πάπας στεῖλαι κάτεργα δύο, καί ἔταξεν ἵνα στείλῃ εἰς τούς Βενετίκους καί ἐξοικονομήσῃ αὐτά. οἱ δέ περί τόν πάπαν εἶπον, ὡς· ὁ μέν μακαριώτατος πατήρ πρόθυμός ἐστι πρός τήν βοήθειαν τῆς Πόλεως· τίς δέ οἶδεν εἰ δώσουσι καί οἱ Βενέτικοι κάτεργα; ἐκεῖνοι γάρ εἰσιν ἄνθρωποι πραγματευταί καί ἔχουσι καί πράγματα πολλά καί ἀνθρώπους εἰς τήν δύσιν καί εἰς τήν ἀνατολήν, καί δειλιάσουσι πάντως δοῦναι κάτεργα, μήποτε ἀκουσθέντος τούτου τῷ Ἀμηρᾷ κινήσουσι τοῦτον καθ΄ ἑαυτῶν καί μεγάλην βλάβην εὕρωσι παρ΄ αὐτοῦ. ὅμως δ΄ οὖν ἔστειλεν ὁ πάπας πρέσβιν εἰς τήν Βενετίαν, ἔστειλε δέ καί ὁ βασιλεύς μετ΄ αὐτοῦ τόν Δισύπατον καί τόν Ἰάγαριν, δούς αὐτοῖς καί ἐνέχυρα ἵνα δανείσωνται καί ἁρματώσωσι τό βασιλικόν κάτεργον.

[←59]

Ή μάλλον νούντσιο, τον αρχιεπίσκοπο τής Κάπουα Νικολό ντε Ατσαπάτσο, στον οποίο δόθηκε απάντηση στις 24 Μαΐου. Αυτός ο ιεράρχης (πεθ. 3 Απριλίου 1447) έγινε καρδινάλιος τού Αγίου Μαρκέλου μετά τη Σύνοδο τής Φλωρεντίας (Laurent 1971: 277 σημ. 3).

[←60]

Τον Μανουήλ Δισύπατο και τον Μάρκο Ιάγαρι τον Μάιο τού 1438. Παρουσιάστηκαν στη Σινιορία στις 23 Μαΐου (Laurent 1971: 277 σημ. 4).

[←61]

Στην πραγματικότητα ο αυτοκράτορας θα ζητούσε και θα εξασφάλιζε στις 26 Μαΐου, ότι η δική του γαλέρα θα παρέμενε στη Βενετία στη διάθεσή του, ενώ το πλήρωμα θα μεταφερόταν σε μία από τις τρεις μονάδες, των οποίων η μίσθωση είχε ζητηθεί και χορηγηθεί (Laurent 1971: 277 σημ. 5).

[←62]

Συρόπουλος 5.23: Ἀπῆλθον οὖν εἰς τήν Βενετίαν ὁμοῦ καί ἐζήτησαν κάτεργα· οἱ δέ Βενέτικοι ἀνεβάλοντο τήν περί τούτου ἀπολογίαν, μέχρις ἄν βουλεύσωνται, καί ἔδωκαν αὐτοῖς κατοῦναν εἰς ἀνάπαυσιν. ὁ δέ τοῦ πάπα πρέσβις ἀπολειφθείς εἶδεν ἰδίως τόν δούκα καί εἶπεν αὐτῷ, ὅτι· ὁ πάπας ζητεῖ ἀφ΄ ὑμῶν ἵνα δανείσητε αὐτῷ τήν ἔξοδον τῶν κατέργων. εἶπε δέ ὁ δούξ· εἰ θαρρεῖ ὁ πάπας δανεισθῆναι παρ΄ ἡμῶν, πληροφορηθήτω, οὐ μή δώσωμεν αὐτῷ φλωρίον ἕν. καί ὡς ἤκουσε τοῦτο ὁ τοῦ πάπα πρέσβις, ἐξελθών λάθρα τῆς Βενετίας, ᾤχετο εἰς τά ἴδια. ὁ δέ Δισύπατος καί ὁ Ἰάγαρις μετά τό ἄριστον ζητήσαντες τόν πρέσβιν οὐχ εὗρον· ἐπεί δέ καί τῇ ἐπιούσῃ ζητοῦντες αὐτόν οὐχ εὕρισκον, μόλις δέ ἔμαθον, ὅπως ἀπεδήμησεν ἐκεῖθεν, ἔγραψαν τοῦτο τῷ βασιλεῖ, καί βασιλεύς ἐδήλωσε τῷ πάπᾳ, καί ὁ πάπας εἶπεν, ὅτι· ἐκεῖ ἐστιν ὁ ἐμός πρέσβις καί πράττει ἅπερ αὐτῷ ἀνέθηκα. ἔγραψεν οὖν ὁ βασιλεύς τοῖς δηλωθεῖσιν ἄρχουσιν, ὅτι· ὁ πάπας λέγει, ὡς αὐτόθι ἐστίν ὁ πρέσβυς αὐτοῦ. ἐπιμελήθητε τοίνυν καί εὑρήσετε αὐτόν. οἱ δέ πάλιν πολλά ζητήσαντες οὐχ εὗρον, καί πάλιν ἔγραψαν τῷ βασιλεῖ, ὅτι· οὔτε ὁ πρέσβυς ἐκεῖνος οὔτε ἕτερός τις ἄνθρωπος τοῦ πάπα εὑρίσκεται ἐνταῦθα. καί ὁ βασιλεύς αὖθις διεμηνύσατο τῷ πάπᾳ ὡς οὐδόλως εὑρίσκεται ὁ πρέσβυς αὐτοῦ ἐν τῇ Βενετίᾳ· ὁ δέ πάπας ἀπελογήσατο ὅτι ἔχει ἐκεῖσε ἐπίτροπον τόν φροντίζοντα ἑτοιμασθῆναι τά κάτεργα. ἔγραψεν οὖν πάλιν ὁ βασιλεύς τοῖς ἄρχουσι καί περιέμενον ἐν τῇ Βενετίᾳ ἐκδεχόμενοι ἰδεῖν τήν ἑτοιμασίαν τῶν κατέργων· ὡς δέ παρῆλθον ἡμέραι ἐπέκεινα τῶν τεσσαράκοντα, καί οὐχ εὑρέθη τις ὁ περί τῶν κατέργων φροντίζων, ὑπέστρεψαν καί οἱ ἄρχοντες ἄπρακτοι, ἐξ ἀνάγκης ἐν τῇ Φεραρίᾳ.

[←63]

Η οποία δόθηκε κατά τον Laurent 1971: 278 σημ. 1 και έρχεται κάπως σε αντίθεση με αυτό που υποθέτει ο Συρόπουλος εδώ. Μάλιστα το αίτημα τού αυτοκράτορα έγινε αποδεκτό και οι τρεις γαλέρες χορηγήθηκαν με δύο προϋποθέσεις: (α) Οι εμπλεκόμενες δαπάνες έπρεπε να βαρύνουν τον πάπα και τον αυτοκράτορα. (β) Οι διοικητές έπρεπε να είναι Ενετοί, αλλά τα πλοία να φέρουν αυτοκρατορικά διακριτικά.

[←64]

Δεν υπάρχει καμία απόδειξη ότι η απόφαση τής Eνετικής Γερουσίας τέθηκε σε εφαρμογή. Ο Laurent 1971: 279 σημ. 4, αναρωτιέται, μήπως στο μεταξύ είχαν φτάσει στη Φερράρα πιο καθησυχαστικά νέα.

[←65]

Συρόπουλος 5.24: Τοιαύτη γέγονεν ἡ πρός τήν Πόλιν πρώτη βοήθεια τοῦ μακαριωτάτου ὑπέρ ἧς καί αὐτός ἀξίαν εὕρατο τήν ἀντιμισθίαν· ἡ μέν γάρ Πόλις ἡμῶν ἀδιαλώβητος περιεσώθη τοῦ Θεοῦ τρέψαντος ἐφ΄ ἕτερα τόν τοῦ Ἀμηρᾶ λογισμόν καί ἀβλαβῆ ταύτην φυλάξαντος, ὡς καί πάντοτε διά τῆς αὐτοῦ συνίσταται βοηθείας, πόλεις δέ εὐθύς ἑάλωσαν δύο παρά τοῦ Νικολώ Πιτζινῆ τῆς Ἐκκλησίας οὖσαι τοῦ μακαριωτάτου, ἥ τε Βονόνια καί τό Φριούλιν, καί εἰς μεγάλην στενοχωρίαν κατέστη ὁ πάπας ἐκ τούτου. ἐλέγετο δέ ὅτι κατ΄ αὐτοῦ τοῦ πάπα καί τῆς Φεραρίας ἔρχεται ὁ εἰρημένος Νικολώς· διό καί δειλία καί φόβος ὅτι μέγιστος κατέσχεν ἡμᾶς, δεδιότας τήν παρ΄ ἐκείνου αἰχμαλωσίαν, ὅτε καί οἱ πλείους τῶν ἡμετέρων ἐστειλαν ὅσα εἶχον τιμιώτερα καί περισσά εἴδη εἰς τήν Βενετίαν· ἔστειλε δέ καί ὁ βασιλεύς τό πλέον τοῦ βίου αὐτοῦ· ὡσαύτως δ΄ ἐστάλησαν καί τά ἱερά τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας καί ὁ βίος τοῦ πατριάρχου.

[←66]

Κατά τον Laurent 1971: 279 σημ. 5, μπορούμε επίσης να αναρωτηθούμε μήπως αυτές οι φήμες για τα όπλα που στόχευαν την Κωνσταντινούπολη διαδίδονταν με σκοπό την εκτροπή, επειδή πραγματική πρόθεση τού σουλτάνου στα τέλη τής άνοιξης τού 1438 ήταν να επωφεληθεί μάλλον από την κατάσταση που είχε δημιουργηθεί στην Ευρώπη από την εκλογή τού Αλβέρτου Β΄, για να επιτεθεί αιφνιδιαστικά στην Ουγγαρία και τη Σερβία.

[←67]

Στο κείμενο, Νικολώ Πιτζινῆς. Ο Ιταλός οπλαρχηγός (κοντοττιέρο) Νικολό Πιτζινίνο (1386-1444) γεννήθηκε στην Περούτζια και ήταν γιος χασάπη. Ξεκίνησε τη στρατιωτική του σταδιοδρομία στην υπηρεσία τού Μπράτζο ντα Μοντόνε, ο οποίος την εποχή εκείνη πολεμούσε εναντίον τής Περούτζια για δικό του λογαριασμό. Με τον θάνατο τού αρχηγού του, τον οποίο ακολούθησε σύντομα ο θάνατος τού μεγάλου γιου τού αρχηγού, ο Πιτζινίνο έγινε αρχηγός τής στρατιάς τού Μπράτζο. Αφού πρόσφερε για σύντομη περίοδο τις υπηρεσίες του στη Φλωρεντινή Δημοκρατία, πέρασε το 1425 στο πλευρό τού Φίλιππο Μαρία Βισκόντι, δούκα τού Μιλάνου, στην υπηρεσία τού οποίου, μαζί με τον Νικολό Φορτεμπράτζο, πολέμησε στους Λομβαρδικούς Πολέμους εναντίον τού συνασπισμού τού πάπα Ευγενίου Δ΄, τής Βενετίας και τής Φλωρεντίας.

[←68]

Στο κείμενο, Βονόνια (λατ. Bononia), η οποία μάλιστα καταλήφθηκε στις 22 Μαΐου για λογαριασμό τού δούκα τού Μιλάνου, ενώ η Γερουσία τής Βενετίας συζητούσε το αίτημα τού πάπα για διάσωση τής Πόλης! (Laurent 1971: 279 σημ. 6).

[←69]

Στο κείμενο, Φριούλιν, αλλά καμία σχέση με το σημερινό Τσιβιντάλε (Cividale) βορειοανατολικά τής Βενετίας, παλαιότερα Φόρουμ Ιούλιι (Forum Iulii), από το οποίο πήρε το όνομά τής η περιφέρεια Φριούλι (Friuli). Εδώ ο Συρόπουλος εννοεί το Φορλί, 65 χλμ νοτιοανατολικά τής Μπολώνια, στην κατεύθυνση τής Αδριατικής Θάλασσας. Μια τρίτη παπική πόλη, η Ίμολα, επρόκειτο επίσης να καταληφθεί μαζί με το Φορλί τον ίδιο μήνα. Κατά τον Laurent 1971: 279 σημ. 6, αυτή η τριπλή απώλεια είχε ως αποτέλεσμα: (α) Να τεθούν σε δοκιμασία τα οικονομικά τού πάπα. (β) Να τεθεί σε άμεσο κίνδυνο η Φερράρα και συνεπώς να τεθεί έτσι σε κίνδυνο η ασφάλεια τής συνόδου και των μελών της. Ο Συρόπουλος σημειώνει μόνο τη δυσφορία, απολύτως κατανοητή, που κατέλαβε την ελληνική αποικία, καθώς και τα μέτρα διασφάλισης που έλαβε, στέλνοντας στη Βενετία όσα πολύτιμα είχε.

[←70]

Συρόπουλος 5.25: Ταῦτα μέν οὖν ὡς ἐν ἐκδρομῇ διεξῆλθεν ὁ λόγος, εἰ μή παρέργως, ἀλλ΄ ἀναγκαίως δεῖν ἔγνω τούτων μνησθῆναι, ἵν΄ ἔκδηλον γένηται τοῖς ἐκεῖθεν τάς ἐλπίδας τῆς βοηθείας ἔχουσιν, ὁποίαν εὗρον βοήθειαν ἐν τοιαύτῃ ἀνάγκῃ, ὄντος βασιλέως καί πατριάρχου ἐκεῖσε μετά καί τῶν ἐν τῇ Πόλει κρειττόνων καί πάντων ὁμοῦ τήν βοήθειαν ζητούντων δεητικῶς, ὅτε καί οἱ Λατῖνοι ἑλκῦσαι τούς ἡμετέρους πρός τήν σφετέραν Ἐκκλησίαν διεπραγματεύοντο. αὖθις δέ ἐπανελθών ὁ λόγος βούλεται καί τῶν συνοδικῶν ἀντέχεσθαι διηγήσεων.

[←71]

Η ανικανότητα με την οποία φαινόταν ο πάπας να εκπληρώνει τις δεσμεύσεις του σημάδεψε βαθιά τη βυζαντινή νοοτροπία, σε σημείο που οι Γραικοί, επιστρέφοντας στην πατρίδα τους, να έχουν χάσει κάθε εμπιστοσύνη σε δυτική βοήθεια. Η βοήθεια αυτή φαινόταν άχρηστη σε εκείνους που πίστευαν σταθερά ότι το τέλος τού κόσμου θα ερχόταν το έτος 7000 από κτίσεως, δηλαδή το 1491-1492 μ.Χ. Επίσης φαινόταν πολύ καθυστερημένη και πολύ αδύναμη για τούς πολιτικούς και απατηλή για πολλούς. Βλέπε, μεταξύ άλλων μαρτυριών, εκείνες τού Σχολάριου, Œuvres, III, σελ. 85, 94, 97, 139, 147, 149 και εδώ τού Ιωσήφ Πλουσιαδηνού στην Patrologia Graeca 159, στήλη 1321D (Laurent 1971: 280 σημ. 1):
«Και την τρίτη αυτή απάντηση ομοίως θα παράσχουμε, ότι είχαν προβλέψει εκείνοι οι πρώτοι θαυμαστοί ανώτατοι αρχιερείς, και ιδιαίτερα ο μακάριος Σίλβεστρος, ότι τις τελευταίες ημέρες η πίστη θα ελαττωθεί στους ανθρώπους. Και δεν θα έχει την ίδια θέρμη και ευλάβεια, την οποία είχε τότε στην αρχή, που ήταν φτωχή η Εκκλησία τού Χριστού. Και θα υπερισχύσουν οι έχοντες, ενώ οι μη έχοντες θα θεωρούνται ως μηδέν. Γι’ αυτό θέλησαν να είναι εφοδιασμένη και αυτάρκης η Εκκλησία, για να μην περιφρονείται από κανέναν»
(Τρίτην δέ ἀπολογίαν ταύτην εἰκότως παρέξομεν, ὅτι προεῖδον οἱ θαυμαστοί ἄκροι ἀρχιερεῖς ἐκεῖνοι οἱ πρῶτοι, καί πρό πάντων ὁ μακάριος Σίλβεστρος, ὡς ἐν ταῖς ἐσχάταις ἡμέραις, ἡ πίστις έλαττωθήσεται παρά τοῖς ἀνθρώποις· καί οὐχ ἕξει τήν αὐτήν ζέσιν τε καί εὐλάβειαν ἥν εἶχε τότε κατ΄ ἀρχάς πτωχή οὖσα ἡ τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησία· καί ὑπερισχύσουσι μέν οἱ ἔχοντες, οἱ δέ μή ἔχοντες ὡς οὐδέν λογισθήσονται. Διά τοῦτο ἔχουσαν καί ἀρκοῦσαν τήν Ἐκκλησίαν ἠβουλήθησαν εἶναι, πρός τό μή καταφρονεῖσθαι παρά τινος).

[←72]

Συρόπουλος 5.26: Μετά τήν δηλωθεῖσαν τοίνυν συνέλευσιν προσήλθομεν τῷ βασιλεῖ καί ἀνηγγείλαμεν ὅπως ἔστησαν ἵνα διαλέγωνται περί τοῦ πουργατορίου· ὁ δέ ὥρισε· λοιπόν ἀκούετε ἅπερ ἄν λέγωσι περί τούτου, καί ἀπολογεῖσθε καθώς προσήκει. ἠρώτησεν οὖν ὁ Ἐφέσου· πῶς ὁρίζεις ἵνα λέγωμεν πρός ἐκείνους, ἀγωνιστικώτερον καί ἐνστατικῶς, ἤ οἰκονομικῶς; δεῖ γάρ ἡμᾶς εἰδέναι, ὁποίαν ἀποδέχεσθε εἶναι τήν τῶν λόγων μεταχείρησιν. εἶπεν οὖν ὁ βασιλεύς, ὅτι· ἀγωνιστικῶς λέγετε πάντα τά ἡμέτερα δίκαια. τότε εἶπεν ὁ Νικαίας, ὅτι· εγώ οὐκ ἔχω τι λέγειν περί αὐτοῦ· εἰς μέν γάρ τά περί τῆς δόξης ἔχω λέγειν ἴσως, εἰς τοῦτο δ΄ οὐκ οἶδα τί λέξω· εἶπε δ΄ ὁ Ἐφέσου, ὅτι· ἀλλ΄ ἐγώ ἔχω λέγειν καί εἰς αὐτό.

[←73]

Συρόπουλος 5.27: Συνελθόντων οὖν ἡμῶν ἐν ἑτέρᾳ συνελεύσει, ἤρξατο ὁ Ἰουλιανός λέγειν περί τοῦ πουργατορίου, καί εἶπεν, ὅτι· ἡ Ῥωμαΐκή Ἐκκλησία ἄνωθεν καί ἐξ ἀρχῆς παρέλαβε καί δοξάζει ταύτην τήν δόξαν ἀπό τοῦ χρόνου τῶν ἁγίων Ἀποστόλων παραλαβοῦσα ταύτην από τε τοῦ ἁγίου Πέτρου καί τοῦ ἁγίου Παύλου, ὡς διά τῶν ἐφεξῆς δηλωθήσεται, ἀλλά καί ἀπό τῶν μετ΄ ἐκείνους διδασκάλων τῆς Ἐκκλησίας. δοξάζει δέ περί τῆς δόξης αὐτῆς οὕτως. ὁτι· μετά τήν ἐνθένδε ἀποβίωσιν αἱ τῶν ἀποιχομένων ψυχαί, αἱ μέν καθαραί καί πάσης κηλίδος ἐλεύθεραι, ὡς αἱ τῶν ἁγίων ψυχαί, εὐθύς ἀπέρχονται εἰς τήν ἀπόλαυσιν· αἱ δέ ψυχαί τῶν μετά τό βάπτισμα περιπεσόντων ἐν ἁμαρτίαις, εἶτα μετανοησάντων γνησίως καί ἐξομολογησαμένων, μήπω δέ φθασάντων ἐκτελέσθαι τόν κανόνα, ὅν παρά τοῦ πνευματικοῦ αὐτῶν ἐκανονίσθησαν, μηδέ καρπούς μετανοίας ἱκανούς ἀποδοῦναι πρός ἐξιλέωσιν τῶν ἰδίων ἁμαρτημάτων, αἱ τοιαῦται ψυχαί καθαίρονται διά τοῦ πουργατορίου πυρός, αἱ μέν θᾶττον, αἱ δέ βραδύτερον, κατ΄ ἀναλογίαν τῶν ἡμαρτημένων, καί μετά τό καθαρθῆναι ἀπέρχονται εἰς τήν ἀπόλαυσιν· αἱ δέ ψυχαί τῶν ἐν θανασίμῳ ἁμαρτίᾳ, ἤ καί ἐν τῇ προπατορικῇ τελευτησάντων, εὐθύς ἀπέρχονται εἰς τήν κόλασιν. οὕτως ἔφη ὁ Ἰουλιανός δοξάζειν τήν Ῥωμαϊκήν Ἐκκλησίαν περί τοῦ πουργατορίου· ἅ καί διεξελθών πεπλατυσμένως καί λογικῶς μετά τε προοιμίου καί κατασκευῶν, ἐν τῷ τέλει προσέθηκεν, ὅτι· μέχρι μέν τοῦ παρόντος εἶπον ἐγώ ὅσα δῆτα καί εἴρηκα, ὡς προκαταστάσεις τῶν λόγων καί εἰσαγωγάς, τούς δέ ἐφεξῆς ἀναδέξεται λόγους ὁ τοῦ ἱεροῦ παλατίου διδάσκαλος. (ἦν δέ οὗτος Ἰωάννης ὁ Ἱσπανός) καί ἐρεῖ καί ἀποδώσει τούτους ἀρκούντως τε καί καλῶς κατά τήν ἐνοῦσαν αὐτῷ σύνεσιν καί σοφίαν καί ἀγωνιεῖται ἱκανῶς τόν περί τούτου ἀγῶνα· ἐγώ γάρ οὐκ εἰμί ἱκανός κατ΄ αὐτόν. καί ἐπαύσατο.

[←74]

Ο Τσεζαρίνι εξέθεσε το Καθολικό δόγμα για το καθαρτήριον πῦρ κατά τη συνεδρίαση τής 4^ης Ιουνίου (Laurent 1971: 281 σημ. 2).

[←75]

Για τις συνθήκες στις οποίες άρχισε η διαμάχη για το καθαρτήριον πῦρ, βλέπε Gill, Acta, σελ. 19-26 (Laurent 1971: 281 σημ. 3).

[←76]

Συρόπουλος 5.28: Ὁ Ἐφέσου δέ πρός ταῦτ΄ ἀπολογησάμενος τά προσήκοντα, προσέθηκε καί τόδε οἰκονομικώτερον οἷον εἰπεῖν ἤ φιλικώτερον εἰρηκώς, ὅτι· καλῶς ἔφη ἡ αἰδεσιμότης σου, ὡς ὅτε διΐστανταί τινές ἀλλήλων καί οὐ χωροῦσι πρός λόγους, δοκεῖ μείζων εἶναι καί ἡ μεταξύ τούτων διαφορά· ὅτε δ΄ εἰς λόγους συνέλθωσι καί ἑκάτερον μέρος νουνεχῶς ἀκροάσηται τα παρ΄ ἑκατέρου λεγόμενα, εὑρίσκεται πολλάκις ὀλίγη ἡ τούτων διαφορά. τοῦτο οὖν μοι δοκεῖ συμβῆναι καί ἐπί τοῦ παρόντος· ἡμεῖς γάρ ἄλλως ἠκούομεν ὅτι δοξάζει τό περί τοῦ πουργατορίου ἡ ὑμετέρα Ἐκκλησία, καί ἑτέρως νῦν ἠκούσαμεν τοῦτο· ἀπό γάρ τῆς ἀφηγήσεως τῆς σῆς αἰδεσιμότητος ὀλίγην εὑρίσκω τήν μεταξύ ἡμῶν διαφοράν ἐν τῷ κεφαλαίῳ τούτῳ, καί ἐλπίζω διορθωθῆναι κἀκείνην, ἤν ὁ Θεός εὐδοκήσῃ· λέγετε τοίνυν καθώς ἄν ἐθέλητε περί τούτου. καί ἀρξάμενος ὁ δηλωθείς Ἰωάννης καί εἶπεν ὀλίγα τινά περί τούτου· τοῦ δέ Ἐφέσου ὑπερθεμένου τήν πρός ταῦτα ἀπολογίαν ἐν ἑτέρᾳ συνελεύσει, διελύθημεν ἀναστάντες.

[←77]

Το κείμενο αυτής τής σύντομης ομιλίας δεν φαίνεται να διασώζεται. (Laurent 1971: 282 σημ. 1).

[←78]

Συρόπουλος 5.29: Κατά δέ τήν ἀποτεταγμενην ἡμέραν πάλιν συνήλθομεν, καί ἀπελογήσατο ὁ Ἐφέσου πρός τά παρά τοῦ Ἰωάννου εἰρημένα ἀπολογίαν ἀρίστην, συνιστῶντα τά παρ΄ αὐτοῦ λεγόμενα ἀπό τε τῆς θείας γραφῆς καί ἀπό μαρτυριῶν τῶν ἁγίων τῆς ἐκκλησίας διδασκάλων. οὕτως οὖν συνηρχόμεθα καί εἰς τό ἑξῆς καί ἱκαναί διαλέξεις ἐγένοντο παρά τε τοῦ Ἐφέσου καί τοῦ Ἰωάννου, ἅς εὑρήσουσιν οἱ εἰδέναι βουλόμενοι ἐν τοῖς περί τοῦ πουργατορίου ὑπομνήμασι. μέχρι μέν οὖν τινος συνεφήπτετο τῷ Ἐφέσου ἀπό μέρους καί ὁ Νικαίας ἐν τοῖς ἀγῶσιν, εἰ καί ἀμυδρῶς, καί ἦν ἰδεῖν τό τῆς θείας γραφῆς τό· ἀδελφός ὑπ΄ ἀδελφοῦ βοηθούμενος ὡς πόλις ὀχυρά. μετά δέ τό γενέσθαι τινάς διαλέξεις, ἔδοξε καλόν τοῖς Λατίνοις, ἵνα καί ἐγγράφως συστήσωσιν ἅπερ ἐβούλοντο καί λόγον ἐκδεδώκασι συνιστῶντα τήν περί τοῦ πουργατορίου δόξαν αὐτῶν· ὅν καί λαβόντες ἡμεῖς εἴδομέν τε καί εἰς τόν βασιλέα διεκομίσαμεν καί ἀνέγνωμεν ἐνώπιον αὐτοῦ. ὁ δέ ὥρισε· χρεία ἐστίν ἵνα γράψητε καί ὑμεῖς, καί δή γράψατε. εἶπε δέ ταῦτα πρός τόν Ἐφέσου ἀποτεινόμενος. ἔφη δέ ὁ Ἐφέσου· ἐπειδή ὁρίζεις, γράψωμεν· οὐ θέλω δέ ἵνα τυχόν γράψαντος καί ἑτέρου τινός, δοθῇ τό ἐκείνου καί τό ἡμέτερον καταλειφθῇ, καί εὑρεθῶ ἐπί κενῷ κεκοπιακώς. ἔφη δ΄ εἰς τοῦτο ὁ βασιλεύς, ὅτι· τό σόν δοθήσεται καί οὐκ ἄλλο.

[←79]

Παλαιά Διαθήκη, Παροιμιῶν 18.19: ἀδελφός ὑπ΄ ἀδελφοῦ βοηθούμενος ὡς πόλις ὀχυρά.

[←80]

Σύμφωνα με τα Ελληνικά Πρακτικά (βλέπε Gill, Acta, σελ. 23), οι Λατίνοι είχαν ήδη ζητήσει από τούς Γραικούς να τούς δώσουν γραπτώς το κείμενο τής ομιλίας τού Μάρκου Ευγενικού:
Καί ἀκούσαντες οἱ Ἰταλοί ἐζήτησαν τήν γραφήν τῶν Γραικῶν τοῦ ἀπολογηθῆναι αὐτοῖς ἐγγράφως, καί ἐδόθη αὐτοῖς.
Πιθανώς η απόφαση να επικοινωνούν με τον ίδιο τρόπο για τις παρεμβάσεις κάθε ομιλητή πάρθηκε τότε και όχι αργότερα, όπως θέλει ο Συρόπουλος (Laurent 1971: 283 σημ. 2).

[←81]

Συρόπουλος 5.30: Ἐφάνη οὖν καλόν, ἵνα καί τινες ἐξ ἡμῶν παραγένωνται εἰς τόν Ἐφέσου καί γράφηται τό γενησόμενον, παρόντων καί ἡμῶν καί ἀκροωμένων, καί εἴ τί που δεήσει, συνεισφερόντων. συνήλθομεν οὖν ὁ Νικαίας, ὁ μέγας ἐκκλησιάρχης, ὁ πνευματικός κῦρ Γρηγόριος, καί γραμματικός, ὁ ἐπί τῆς ἱερᾶς καταστάσεως. ἤρξατο οὖν ὁ Νικαίας ὁμιλεῖν ἁπλῶς καί ἐπλατύνθη εἰς περισσά· εἶτα διεδέξατο τήν ὁμιλίαν ὁ πνευματικός καί ἐφιλοτιμήθη πλατύνεσθαι πέρα τοῦ δέοντος. διεδέχετο οὖν τήν ὁμιλίαν ἑκάτερος παρ΄ ἑκατέρου καί ἀντεφιλοτιμοῦντο χρονοτριβοῦντες εἰς λόγους κενούς, μηδόλως τῷ προκειμένῳ προσήκοντας· ἐγώ δ΄ ἐκ διαλειμμάτων ἠξίουν παραιτεῖσθαι τούς λόγους καί περί τό γράφειν ἰέναι, οἱ δέ τῶν περισσῶν οὐκ ἀφίσταντο λόγων. τοῦ δέ ἁρμοδίου μέρους τῆς ἡμέρας ἐπί τοῖς κενοῖς λόγοις παραδραμόντος, εἶπεν ὁ Ἐφέσου, ὅτι· μετά τοιούτου τρόπου οὐ δυνησόμεθα γράψαι τι· ἀλλ΄ ἐγώ μόνος ἐναπολειφθείς μετά τοῦ γραμματικοῦ γράψω, ὕστερον δέ ὄψεσθε τοῦτο καί ὑμεῖς καί διορθώσετε, εἴ τι δέοιτο διορθώσεως. καί ἐπί τούτοις ἐξήλθομεν. ἔγραψεν οὖν ὁ Ἐφέσου, ἔγραψε δέ καί ὁ Νικαίας εἰσηγήσει τοῦ πνευματικοῦ. καί ἐπῄνει ὁ πνευματικός τό τοῦ Νικαίας σύγγραμμα καί παρεκίνει τόν βασιλέα, ἵνα ὁρίσῃ καί δοθῇ τοῖς Λατίνοις τό τοῦ Νικαίας ὡς φιλοτιμώτερον κατά τήν φράσιν καί ῥητορικώτερον. καί προστάξαντος τοῦ βασιλέως, διεκομίσθησαν πρός αὐτόν ἀμφότερα τά συγγράμματα καί ἀνεγνώσθησαν, παρόντων καί τῶν ἐκλελεγμένων. εἴρηκε δέ πρός τόν Ἐφέσου, ὅτι· καλόν ἐστί τό σόν σύγγραμμα· ἔχει γάρ κεφάλαια πολλά καί ἰσχυρά· ἔχει δέ καί τινα ἅπερ παρέξουσι τοῖς Λατίνοις χῶρον ἀντιλογίας, οἷόν ἐστι τό τοῦ ἁγίου Μακαρίου, ὅπως ἠρώτησε τό ξηρόν κρανίον καί ἀπεκρίνατο. πρός αὐτό γάρ οὐκ ἔχεις ἀναντίρρητον μαρτυρίαν, ἵνα τοῦτο συστήσῃς, καί διά τοῦτο εὐθύς παρεκτραπήσεται παρ΄ ἐκείνων· ὡσαύτως τε καί ἕτερά τινα κεφάλαια. βέλτιον οὖν ἐστι καταλειφθῆναι τά εὐάλωτα καί δοθῆναι τά ἰσχυρότερα, εἰ καί ὁλιγώτερά εἰσιν, ἤ φιλοτιμηθῆναι πολλά κεφάλαια καί ἐπιχειρήματα ἐκδοῦναι, εἶναι δ΄ ἐξ αὐτῶν τινα ῥαδίαν ἔχοντα τήν ἀνασκευήν· ὁ γάρ ἀντιλέγων, οὐ τά ἰσχυρά, ἀλλά τά ὑπόσαθρα ἐκλεξάμενος ἀνασκευάζειν ἐπιχειρήσει, καί εἰ δύο τῶν ἐπιχειρημάτων ἀνατρέψει ἤ καί τρία, δόξει τοῖς πολλοῖς, μᾶλλον δέ κηρυχθήσεται, ὅτι ἀνέτρεψε τά καθόλου. δι΄ ὅ κρεῖττόν ἐστιν ἐκβληθῆναι τά τοιαῦτα. ταῦτα μέν ἔφη πρός τόν Ἐφέσου ὁ βασιλεύς· πρός δέ τόν Νικαίας ὥρισεν, ὅτι· ἔχει καί τό σόν τά ἴδια ἁμαρτήματα· εὐθύς γάρ ἐν προοιμίοις λέγεις· ὦ ἄνδρες Λατῖνοι, καί ἐστίν ἀνοίκειον· εὐσχημονέστερον γάρ εἰπεῖν ἔδει, πατέρες αἰδέσιμοι, ἤ ἄλλο τι τίμιον καί ἀκοαῖς εὐαπόδεκτον. ἔχει δέ μεταξύ καί ἄλλα τινά δεόμενα διορθώσεως. τελευταῖον εἶπεν, ὅτι· τό μέν προοίμιον καί αἱ προκαταστάσεις εἰσί καλλίους αἱ τοῦ Νικαίας, τά δέ ἐπιχειρήματα καί αἱ κατασκευαί καί αἱ παραστάσεις εἰσί κρείττους αἱ τοῦ Ἐφέσου. φαίνεταί μοι οὖν καλόν, ἔφη, ἵνα λάβητε τό προοίμιον τοῦ Νικαίας, ἐκλέξησθε δέ καί εἴ τι ἄλλο φανῇ χρησιμώτερον ἐξ αὐτοῦ, λάβητε δέ καί ἐκ τῶν τοῦ Ἐφέσου τά πλείω καί κρείττονα καί οὕτω συνθήσετε καλῶς τό δοθησόμενον σύγγραμμα. ὥρισεν οὖν τόν Ἐφέσου, τόν Νικαίας, τόν σοφόν Γεμιστόν, ὅς ποτε καί διδάσκαλος αὐτοῖς ἐχρημάτισε, καί τόν Ἀμηροῦτζιν, ἵνα καθίσωσιν ἰδίᾳ καί ἐκλέξωνται καί συνθήσωσιν αὐτό· ὅ καί πεποιήκασιν.

[←82]

Το σύγγραμμα τού Μάρκου τής Εφέσου είναι το μόνο που διασώζεται στο Petit, Documents, XV, σελ. 39-60, με λατινική μετάφραση που έγινε στη Φερράρα (από τον Τραβερσάρι;). Από το κείμενο τού Βησσαρίωνος διασώζεται μόνο εκείνο που εισήχθη στην κοινή απάντηση (Laurent 1971: 285 σημ. 1).

[←83]

Ο Ἅγιος Μακάριος ὁ Αἰγύπτιος (301-391), μαθητής τού ερημίτη Αγίου Αντωνίου (251-356), βαδίζοντας στην έρημο, βρήκε το κρανίο κάποιου που είχε διατελέσει ιερέας των ειδώλων. Το ρώτησε λοιπόν αν αισθάνονταν καμιά φορά στον Άδη κάποια παρηγοριά. Τού αποκρίθηκε το κρανίο, ότι με τις προσευχές τού Μακάριου υπέρ αυτών, ένιωθαν κάποια μικρή ανακούφιση εκείνοι που βρίσκονταν στην κόλαση (Patrologia Graeca, τόμος 34, σελ. 257-260):
«Είπε ο αββάς Μακάριος: «Βαδίζοντας κάποτε στην έρημο, βρήκα ριγμένο στο έδαφος ένα κρανίο νεκρού. Το κούνησα με το ραβδί από φοινικόδεντρο και το κρανίο μού μίλησε». «Ποιος είσαι;» το ρώτησα. Το κρανίο μού απάντησε: «Ήμουν αρχιερέας των ειδώλων και των Ελλήνων [ειδωλολατρών] που είχαν απομείνει σε αυτόν τον τόπο. Κι εσύ είσαι ο Μακάριος ο θεόπνευστος. Την ώρα που αισθάνεσαι οίκτο για εκείνους που βρίσκονται στην κόλαση και προσεύχεσαι υπέρ αυτών, νιώθουν κάποια μικρή παρηγοριά». Το ρώτησε ο γέροντας: «Ποια είναι η παρηγοριά και ποια η κόλαση;» Και τού απάντησε: «Όση είναι η απόσταση από τον ουρανό μέχρι τη γη, τόση είναι η φωτιά που υπάρχει από κάτω μας, με εμάς να στεκόμαστε από τα πόδια μέχρι το κεφάλι μέσα στη φωτιά. Και κανένας δεν μπορεί να δει άλλον κατά πρόσωπο, καθώς το πρόσωπο καθενός είναι κολλημένο στην πλάτη άλλου. Όταν λοιπόν προσεύχεσαι για εμάς, βλέπει λίγο κανείς το πρόσωπο τού άλλου. Αυτή είναι η παρηγοριά». Και αφού έκλαψε ο γέροντας, είπε: «Αλίμονο τη μέρα που γεννήθηκε ο άνθρωπος». Ρωτάει πάλι ο γέροντας: «Υπάρχει άλλο χειρότερο βασανιστήριο;» Και τού απαντάει το κρανίο: «Μεγαλύτερο βασανιστήριο υπάρχει κάτω από εμάς». Το ρωτάει ο γέροντας: «Και ποιοι βρίσκονται εκεί;» Τού απαντάει το κρανίο: «Για εμάς, καθώς δεν γνωρίσαμε τον Θεό, υπάρχει λίγο έλεος. Εκείνοι όμως που γνώρισαν τον Θεό και τον αρνήθηκαν, βρίσκονται από κάτω μας». Και πιάνοντας ο γέροντας το κρανίο, το έθαψε στο χώμα»
(Εἶπεν ὁ ἀββᾶς Μακάριος, ὅτι περιπατῶν ποτε εἰς τήν ἔρημον, εὗρον κρανίον εἰς τό ἔδαφος νεκροῦ ἐῥῤιμμένον· καί σαλεύσας αὐτό τῇ βαΐνῃ ράβδῳ, ἐλάλησέ μοι τό κρανίον· καί λέγω αὐτῷ· σύ τίς εἶ; ἀπεκρίθη μοι τό κρανίον· ἐγώ ἤμην ἀρχιερεύς τῶν εἰδώλων, καί τῶν μεινάντων Ἑλλήνων ἐν τῷ τόπῳ τούτῳ· σύ δέ εἶ Μακάριος ὁ πνευματοφόρος· οἵαν ὥραν σπλαγχνισθείς τούς ἐν τῇ κολάσει, καί εὔχῃ περί αὐτῶν, παραμυθοῦνται ὀλίγον. λέγει αὐτῷ ὁ γέρων· ποία ἐστίν ἡ παραμυθία, καί τίς ἡ κόλασις; λέγει αὐτῷ· ὅσον ἀπέχει ὁ οὐρανός ἀπό τῆς γῆς, τοσοῦτόν ἐστιν πῦρ ὑποκάτωθεν ἡμῶν, ἀπό ποδῶν ἕως κεφαλῆς ἑστηκότων ἡμῶν μέσον τοῦ πυρός· καί οὐκ ἔστι πρόσωπον πρός πρόσωπον θεάσασθαί τινα, ἀλλά τό πρόσωπον ἑκάστου πρός τόν ἑτέρου νῶτον κεκόλληται. ὡς οὖν εὔχῃ ὑπέρ ἡμῶν, ἐκ μέρους τις θεωρεῖ τό πρόσωπον τοῦ ἑτέρου· αὕτη ἐστίν ἡ παραμυθία. καί κλαύσας ὁ γέρων εἶπεν· οὐαί τῇ ἡμέρᾳ ἐν ᾗ ἐγεννήθη ὁ ἄνθρωπος· λέγει αὐτῷ ὁ γέρων· ἔστιν ἄλλη χείρων βάσανος; λέγει αὐτῷ τό κρανίον· μειζοτέρα βάσανός ἐστιν ὑποκάτωθεν ἡμῶν. λέγει αὐτῷ ὁ γέρων· καί τίνες εἰσίν ἐκεῖ; λέγει αὐτῷ τό κρανίον· ἡμεῖς ὡς μή εἰδότες τόν Θεόν, κἄν ὀλίγον ἐλεούμεθα· οἱ δέ ἐπιγνόντες τόν Θεόν, καί ἀρνησάμενοι αὐτόν, ὑποκάτωθεν ἡμῶν εἰσι. καί λαβών ὁ γέρων τό κρανίον, ἔχωσεν αὐτό).

[←84]

Κατά τον Laurent 1971: 285 σημ. 2, η παρατήρηση τού αυτοκράτορα δεν πρέπει να εφαρμόστηκε, επειδή ο Μάρκος Ευγενικός, χωρίς να τη στηρίζει και με άλλον τρόπο, διατήρησε στην επιχειρηματολογία τoυ την αναφορά σε αυτό το μακάβριο επεισόδιο.

[←85]

Συρόπουλος 5.31: Ἀπό δέ τῆς τοιαύτης αἰτίας ἤρξατο τό σκάνδαλον μεταξύ τοῦ Ἐφέσου καί τοῦ Νικαίας· προϋπῆρχε δέ καί τό τοῦ πνευματικοῦ μετά τοῦ Ἐφέσου σκάνδαλον διά τήν τῶν πατριαρχῶν τοποτήρησιν. τό γοῦν τοῦ πνευματικοῦ ἀνερρίπιζε καί ἀνῆπτε τό τοῦ Νικαίας καί ἐπί τό χεῖρον αὐξάνεσθαι παρεσκεύαζεν· ὁ γάρ πνευματικός ἐδόκει μέν μήδ΄ ἐν λόγῳ ποιεῖσθαι τήν τοῦ Ἀλεξανδρείας τοποτήρησιν καί ὑποχωρεῖν τῷ Ἐφέσου καί διά τιμῆς αὐτόν ἄγειν, τῇ δ΄ ἀληθείᾳ ὕφαλος ἦν καί λαθραίως ἐφέρετο κατ΄ αὐτοῦ, ἐναντιούμενος ἀεί τοῖς παρ΄ αὐτοῦ λεγομένοις. ὅτε μέν γάρ ἤκουσεν ὡς ὁ Ἐφέσου λόγοις ἁπλῶς χαριζόμενος τῷ Ἰουλιανῷ, ἔφη πρός αὐτόν, ὅτι· κατά τήν διήγησιν τῆς αἰδεσιμότητός σου, ὀλίγη μοι δοκεῖ ἡ μεταξύ ἡμῶν ἐν τῷ κεφαλαίῳ τοῦ πουργατορίου διαφορά ἐλπίζω διορθωθῆναι καί ταύτην, ἤν ὁ Θεός εὐδοκήσῃ, ἔλεγεν· ὀλίγην ἔχει ὁ Ἐφέσου τήν καί περί τοῦ πουργατορίου διαφοράν; καί λίαν ἐστί πολλή, καί πῶς λέγει διορθωθῆναι αὐτήν; ἀνάγκη ἐστί ἵνα γινώσκωμεν πῶς λέγει ταῦτα. καί ἐκωμῴδησεν εἰς πολλούς τούς τοιούτους λόγους. πάλιν δ΄ αὖ ὅτε τόν ἀγῶνα εἰσέδυ ὁ Ἐφέσου καί μεγίστην ἀπεδείκνυ τήν διαφοράν καί παραστάσεις προεκόμιζε τῶν ἁγίων, δι΄ ὧν ἀριδήλως ἐφαίνετο ἡ δόξα αὕτη ἐναντία τῇ τῆς ἡμετέρας Ἐκκλησίας καί ἐπῃνεῖτο παρά πάντων ὁ Ἐφέσου καί ἐθαυμάζετο ὡς εὐσεβῶς καί ἀρίστως διαγωνιζόμενος, μεταβαλών αὐτός ἔλεγε· τί ἔνι ταῦτα, ἅ προφέρει ὁ Ἐφέσου; οὐδέν εἰσι ταῦτα. καλή γάρ ἐστιν ἡ δόξα ἥν ἔχουσιν οἱ Λατῖνοι περί τοῦ πουργατορίου. οὐκ αἰδεῖται τοιαῦτα λέγων; βούλεσθε ἵνα ἀνατρέψω ὅσα λέγει διά τῶν ῥητῶν τῶν ἁγίων; καί παρεδείκνυ ὅσον πρός τό θεαθῆναι καί μόνον ἐκ τοῦ προκολπίου σχεδάριον λέγων· ἰδού καί τά ῥητά τά ἐναντιούμενα τοῖς παρά τοῦ Ἐφέσου προφερομένοις. οὔτε δέ ἀνεγίνωσκεν, οὔτε τινί ἐνεχείριζε ταῦτα, καίτοι γε ἐδόκει ἔτι ὑγιαίνειν περί τήν πίστιν καί ὑπέρ τῆς Ἐκκλησίας ἡμῶν θερμῶς ἀνθίστασθαι. ἀλλά καί κατ΄ ἀρχάς, ὅτε εἰς Φεραρίαν ἀφίγμεθα, ἐπεί μετά τήν ὀγδόην ἡμέραν ἔμαθεν ἐπιδεδημηκέναι τόν τοῦ Ἐφέσου αὐτάδελφον τόν νομοφύλακα εἰς τό παλάτιον τοῦ πάπα, ἔλεγε· τί βούλεται ἡ τοῦ νομοφύλακος ἐπιδημία πρός τήν τοῦ πάπα οἰκίαν; τίνας πράττει δουλείας; ἀνάγκη ἐστίν, ἵν΄ εἰδῶμεν τίνος χάριν ἐκεῖσε παρεγένετο· ἰδού γάρ ὁ Ἐφέσου μέλλει ἀναδέξασθαι τόν καθόλου ἁγῶνα, καί δεῖ καί ἡμᾶς προσέχειν τί ἄρα καί ὁ ἀδελφός αὐτοῦ ἐργάζεται. τοιαῦτά τινα ἔλεγεν ἀεί κατά τοῦ Ἐφέσου φερόμενος καί τόν Νικαίας ἐπαίρων, πρός διχόνοιάν τε αὐτούς διεγείρων.

[←86]

Συρόπουλος 5.32: Ἡμεῖς μέντοι συνήλθομεν καί τόν συντεθέντα λόγον ἀνέγνωμέν τε πρός Λατίνους καί ἐκδεδώκαμεν· κἀκεῖνοι πάλιν ἕτερον ἔγραψαν, πρός ὅν αὖθις ἔγραψεν ὁ Ἐφέσου ἀνασκευαστικόν, μεθ΄ ὅν καί ἑτέρους δύο λόγους περί τῆς τοιαύτης δόξης ἐκδέδωκεν, ἀναγκαιοτάτους καί ἀρίστους πάντας τυγχάνοντας. ἐν δέ τῷ συνέρχεσθαι καί τούς τοιούτους διδόναι λόγους καί τούς παρ΄ ἐκείνων ἀντιλαμβάνειν, ἐγένοντο καί τινες μερικαί διαλέξεις ἐν τῷ μεταξύ καί ἀπῄτουν τόν Ἐφέσου εἰπεῖν καί ἐκθέσθαι τήν δόξαν, ἥν ἔχει ἡ ἡμέτερα Ἐκκλησία περί τῶν ἐντεῦθεν ἐκδημούντων. ὁ δέ οὐκ ἔλεγεν αὐτήν κωλυόμενος εἰς τοῦτο παρά τοῦ βασιλέως· ἐφ΄ ὅσον δ΄ ἑώρων αὐτόν οἱ Λατῖνοι ἀνθιστάμενον καί μή βουλόμενον ἀνακαλύψαι τήν περί τούτου δόξαν τῆς Ἐκκλησίας ἡμῶν, ἐπί τοσοῦτο ἠνάγκαζον καί ἀπῄτουν ταύτην ἐκθεῖναι καί ὠνείδιζον καί τήν αἰτίαν ἠρεύνων φάσκοντες· πᾶς ὁστισοῦν ἐκκλησίας τινός κανονικός ἐρωτώμενος ὁποίαν δόξαν ἔχει ἡ Ἐκκλησία αὐτοῦ περί τινος προτεινομένου ζητήματος, εὐθύς ὀφείλει ἀνενδοιάστως καί ἀριδήλως λέγειν αὐτήν. σύ γοῦν οὐ δίς τε καί τρίς, ἀλλά πολλάκις καί διά πολλῶν λόγων ἀπαιτηθείς παρ΄ ἡμῶν ἐκδοῦναι ἤ εἰπεῖν ὅπως δοξάζει ἡ ὑμετέρα Ἐκκλησία περί τοῦδε τοῦ ζητήματος, οὐδόλως ἠθέλησας. ἀποροῦμεν οὖν, τί ἐστι τό κωλύον, δι΄ ὅ καί ποιεῖς τήν τοσαύτην ἔνστασιν. ὁ δ΄ Ἐφέσου ὅσον μέν τό ἀφ΄ ἑαυτοῦ Λυδός ἦν εἰς πεδίον· ἤγχετο δέ τῷ βασιλικῷ κελεύσματι κωλυόμενος ὡσπερεί χαλινῷ τινι καί ἐδυσχέραινεν.

[←87]

Η παρουσίαση που αναπτύχθηκε από την επιτροπή αυτή περιλαμβάνεται στο Petit, Documents, XV, σελ. 61-79 (ελληνικό κείμενο και λατινική εκδοχή). Παραδόθηκε στους Λατίνους κατά τη συνάντηση τής 14^ης Ιουνίου 1438 (Laurent 1971: 287 σημ. 1).

[←88]

Παραδόθηκε στους Γραικούς στη συνάντηση τής 27^ης Ιουνίου και μάλλον την είχε συντάξει ο Χουάν ντε Τορκεμάδα. Υπάρχει στο Petit, Documents, XV, σ. 80-107 (η ελληνική απόδοση είναι μάλλον τού Τραβερσάρι) (Laurent 1971: 287 σημ. 2).

[←89]

Κατά τον Laurent 1971: 287 σημ. 3, πιθανώς η Δεύτερη Πραγματεία για το Καθαρτήριο Πυρ, δημοσιευμένη στο Petit, Documents, II, σελ. 101-151 (ελληνικό κείμενο και λατινική εκδοχή). Μάλιστα αυτό το φυλλάδιο περιέχει εκείνο που οι Λατίνοι διεκδικούσαν επιμελώς: την έκθεση τού δόγματος τής Ελληνικής Εκκλησίας για το θέμα αυτό. Κατά τον Συρόπουλο συντάχθηκε πριν από τις 30 Ιουνίου. Η προθεσμία φαίνεται υπερβολικά μικρή στον P. Gill, Council, σελ. 112, που θα ανέβαλλε τη σύνταξή της για τις 17 Ιουλίου.

[←90]

Κατά τον Laurent 1971: 287 σημ. 4, πρέπει να έχουν χαθεί, εκτός αν ο Συρόπουλος τις μπερδεύει με τις προηγούμενες. Μάλιστα υπήρξαν κι άλλες συναντήσεις, για παράδειγμα στις 25 Ιουνίου, των οποίων δεν υπάρχει γραπτή καταγραφή.

[←91]

Στο κείμενο ο Εφέσου χαρακτηρίζεται Λυδός εἰς πεδίον. Ο Μιχαήλ Αποστόλης (1420-1478), Έλληνας συγγραφέας, παροιμιογράφος, αντιγραφέας και διδάσκαλος, καταγράφει την παροιμία
Λυδόν εἰς πεδίον ἴσθι προκαλούμενος
(να έχεις τον νου σου, όταν προκαλείς Λυδό στην πεδιάδα)
και σημειώνει ότι αναφέρεται σε εκείνους, που θέλουν να δράσουν γρήγορα και πρόθυμα
(ἐπί τῶν θᾶττον βουλομένων τι δρᾶσαι καί προθύμως).
Μιχαήλ Αποστολίου, Παροιμίαι, Ελσεβιέρ, Λούγδουνον (Λυών) 1653, σελ. 145.
Η παροιμία πηγάζει από την αρχαία γραμματεία. Ο Ηρόδοτος (Ἱστορίαι, 1.27) δείχνει ότι οι Λυδοί ήσαν ειδικευμένοι ιππείς:
«Όταν οι Έλληνες στη Μικρά Ασία είχαν κατακτηθεί και υποχρεωθεί να πληρώνουν φόρο υποτέλειας, ο βασιλιάς τής Λυδίας Κροίσος σχεδίαζε να φτιάξει πλοία και να επιχειρήσει εναντίον των νησιωτών. Ενώ ήσαν όλα έτοιμα για τη ναυπήγηση των πλοίων, λένε ότι ο Βίας ο Πριηνεύς (ή, σύμφωνα με άλλη περιγραφή, ο Πιττακός ο Μυτιληναίος) πήγε στις Σάρδεις. Όταν τον ρώτησε ο Κροίσος αν υπήρχαν νέα από την Ελλάδα, τού είπε τα εξής που οδήγησαν στη ματαίωση τής ναυπήγησης: “Βασιλιά, οι νησιώτες οργανώνουν στρατό δέκα χιλιάδων ιππέων και σκοπεύουν να εκστρατεύσουν στις Σάρδεις και να πολεμήσουν εναντίον σου”. Ο Κροίσος, υποθέτοντας ότι αυτό που τού αναφέρθηκε ήταν αληθινό, είπε: “Μακάρι οι Θεοί να βάλουν στο μυαλό των νησιωτών να έρθουν με άλογα ενάντια στους γιους των Λυδών!” Τού απάντησε όμως και τού είπε: “Βασιλιά, μού φαίνεται ότι θέλεις πολύ ν΄ αντιμετωπίσεις τούς νησιώτες στη στεριά, πάνω σε άλογα κι αυτό δεν είναι παράλογο. Ωστόσο, από τη στιγμή που άκουσαν ότι σκέφτεσαι να ναυπηγήσεις πλοία εναντίον τους, τι άλλο άραγε νομιζεις ότι θέλουν οι νησιώτες και προσεύχονται γι΄ αυτό, εκτός από το ν΄ αντιμετωπίσουν τούς Λυδούς στη θάλασσα, ώστε να πάρουν εκδίκηση από σένα για τούς Έλληνες που κατοικούν στην ηπειρωτική χώρα, τούς οποίους έχεις υποδουλώσει;” Λένε ότι ο Κροίσος ικανοποιήθηκε πολύ από αυτό το συμπέρασμα και υπακούοντας στην πρότασή του, κρίνοντας ότι είχε μιλήσει σωστά, σταμάτησε τη ναυπήγηση των πλοίων κι έκανε συνθήκη φιλίας με τούς Ίωνες που κατοικούσαν στα νησιά»
(ὡς δέ ἄρα οἱ ἐν τῇ Ἀσίῃ Ἕλληνες κατεστράφατο ἐς φόρου ἀπαγωγήν, τό ἐνθεῦτεν ἐπενόεε νέας ποιησάμενος ἐπιχειρέειν τοῖσι νησιώτῃσι. ἐόντων δέ οἱ πάντων ἑτοίμων ἐς τήν ναυπηγίην, οἱ μέν Βίαντα λέγουσι τόν Πριηνέα ἀπικόμενον ἐς Σάρδις, οἱ δέ Πιττακόν τόν Μυτιληναῖον, εἰρομένου Κροίσου εἴ τι εἴη νεώτερον περί τήν Ἑλλάδα, εἰπόντα τάδε καταπαῦσαι τήν ναυπηγίην· Ὦ βασιλεῦ, νησιῶται ἵππον συνωνέονται μυρίην, ἐς Σάρδις τε καί ἐπί σέ ἐν νόῳ ἔχοντες στρατεύεσθαι. Κροῖσον δέ ἐλπίσαντα λέγειν ἐκεῖνον ἀληθέα, εἰπεῖν· Αἲ γάρ τοῦτο θεοί ποιήσειαν ἐπί νόον νησιώτῃσι, ἐλθεῖν ἐπί Λυδῶν παῖδας σύν ἵπποισι. τόν δέ ὑπολαβόντα φάναι· Ὦ βασιλεῦ, προθύμως μοι φαίνεαι εὔξασθαι νησιώτας ἱππευομένους λαβεῖν ἐν ἠπείρῳ, οἰκότα ἐλπίζων· νησιώτας δέ τί δοκέεις εὔχεσθαι ἄλλο ἤ, ἐπείτε τάχιστα ἐπύθοντό σε μέλλοντα ἐπί σφίσι ναυπηγέεσθαι νέας, λαβεῖν ἀρώμενοι Λυδούς ἐν θαλάσσῃ, ἵνα ὑπέρ τῶν ἐν τῇ ἠπείρῳ οἰκημένων Ἑλλήνων τείσωνταί σε, τούς σύ δουλώσας ἔχεις; κάρτα τε ἡσθῆναι Κροῖσον τῷ ἐπιλόγῳ καί οἱ, προσφυέως γάρ δόξαι λέγειν, πειθόμενον παύσασθαι τῆς ναυπηγίης. καί οὕτω τοῖσι τάς νήσους οἰκημένοισι Ἴωσι ξεινίην συνεθήκατο).

[←92]

Συρόπουλος 5.33: Ὁ μέντοιγε Νικαίας οὐκ ἀποδεχόμενος τήν τοσαύτην ἔνστασιν καί ἀποφυγήν τοῦ λόγου, μηδέ τῷ Ἐφέσου συμφωνεῖν ἀνεχόμενος, εἶπεν. ὡς· ἐγώ ἐπ΄ ἐξουσίας ἔχω τήν ἰδίαν μου γνώμην ἐμφανῆ καταστῆσαι. λέγω τοίνυν καί δοξάζω, ὅτι καί αἱ ψυχαί τῶν ἁγίων ἀπέλαβον ἅ ἀπέκειντο αὐταῖς ἀγαθά, καί αἱ τῶν ἁμαρτωλῶν τάς κολάσεις· τοῦτο δέ λείπεται μόνον, ἵνα προσλάβωνται καί τά σώματα μεθ΄ ὧν ἐν τῷδε τῷ βίῳ ἐπολιτεύσαντο, καί οἱ μέν δίκαιοι ὦσιν ἐν τῇ ἀπολαύσει καί τότε μετά τῶν σωμάτων, οἱ δέ ἁμαρτωλοί ὑπάρχωσι σύν τοῖς σώμασιν ἐν τῇ κολάσει, καί τοῦτο γενήσεται ἐν τῇ δευτέρᾳ τοῦ Χριστοῦ παρουσίᾳ. μετά τό εἰπεῖν δέ ταῦτα ὀλίγον προσμείνας ἀνεχώρησεν ἀπό τοῦ μέρους τοῦ Ἐφέσου καί εἰς ἴδιον ἐκάθισε τόπον, ἔνθα καί οἱ ἄρχοντες οἱ προειρημένοι συγκλητικοί.

[←93]

Συρόπουλος 5.34: Ὁ δέ Ἱσπανός Ἰωάννης φιλονεικώτερον διελέγετο τῷ Ἐφέσου, καί ἀπό τῆς προκειμένης ὕλης τῶν λόγων ἐφ΄ ἕτερα μετέβαινε καί προβλήματα προέτεινε, μήδόλως τῷ προκειμένῳ σκοπῷ συμβαλλόμενα, ὅτε μετά τῶν ἄλλων ἠρώτησε τό ποῦ καί πῶς πέτανται οἱ άγγελοι, καί ὅτι· τό πῦρ ὅ λέγεις διαδέξεσθαι τούς ἁμαρτωλούς, εἰπέ ἡμῖν ἐκ ποίας ὕλης μέλλει ἀνάπτεσθαι, καί πῶς μέλλει φλέγειν τούς εἰς αὐτό παραπεμπομένους, ἐφ΄ οἷς καί τόν Ἰάγαριν ἀγανακτήσαντα εἰπεῖν, ὅτι·γνώσεται τοῦτο ὁ ἐρωτῶν, ὅταν ἐκεῖσε παραγένηται, καί πρός τοῦτο ἀποκριθῆναι τόν Ῥόδου Ἀνδρέαν, ὅτι· οὐκ εἶπες τοῦτο ὡς εὐγενής ἄρχων· οὐ γάρ ἔδει σε τοιαύτην δοῦναι ἀπόκρισιν. τοιαῦτά τινα ἔλεγεν ὁ Ἰωάννης ἐπηρεαστικῶς μᾶλλον ἤ διαλεκτικῶς· ἦν γάρ πολύς τήν ἔξω σοφίαν καί δεινός ἐν τῷ διαλέγεσθαι, ποικίλος τε καί πανοῦργος τόν νοῦν καί εἰς τήν τῶν λόγων μεταχείρησιν εὔστροφος. ἡμεῖς δέ ἐθαυμάζομεν πῶς ὁ Ἐφέσου εὐθύς ἐδίδου τάς λύσεις μετά παραστάσεων γραφικῶν, μή προειδώς ἅ προέθετο προτείνειν ὁ Ἰωάννης· πλήν γάρ δύο ἤ τριῶν προβλημάτων εἰς τἄλλα πάντα δέδωκεν ἀπολογίας καί λύσεις ἱκανάς.

[←94]

Κατά τον Laurent 1971: 288 σημ. 1, ο έπαινος εδώ τού Συρόπουλου για τον Χουάν ντε Τορκεμάδα αξίζει να υπογραμμιστεί. Ο Tραβερσάρι, ο οποίος είχε προσέξει τον μοναχό το 1437, κατά τη διάρκεια τής αποστολής που τού είχε αναθέσει ο Ευγένιος Δ΄ στη Σύνοδο τής Βασιλείας, έλεγε γι΄ αυτόν, συνιστώντας τον στον πάπα:
«Προτείνω στην ευσεβειά σας τον Χουάν ντε Τορκεμάδα, άνθρωπο ξεχωριστό και πληρέστατο»
(Commendavi tuae pietati Iohannem de Turre Cremata hominem singularem et integerrimum).

[←95]

Συρόπουλος 5.35: Μετά γοῦν τούς πολλούς λόγους μόλις ἐξήλθομεν, δεινόν ἡγησάμενοι πάντες τήν διχόνοιαν, ἥν ἔδειξεν ὁ Νικαίας μηδέ λόγοις βραχέσι συμμαχῆσαι τῷ Ἐφέσου θελήσας, ἀλλά κἀκ τῆς καθέδρας ἀναχωρήσας <άπῄει τήν κεφαλήν ἀνασείων>. ἐγώ δέ καί πλέον τῶν ἄλλων δυσχεραίνων, ὡς ὀλέθριον κακόν ἐκ τῆς τοιαύτης διαιρέσεως στοχαζομενος προβήσεσθαι, δεῖν ἔγνων πρός διόρθωσιν, ὡς οἷόν τε τοῦ τοιούτου καί ἐμαυτόν ἐπιτρέψαι καί ἄλλους παρακινῆσαι. ὅθεν καί τόν Λακεδαιμονίας διεγείρας πρός τοῦτο, εἰς τόν πατριάρχην ἀπήλθομεν καί ἀνηνέγκαμεν, ὅπως· ὁ Νικαίας πρό τινων ἡμερῶν ἐφαίνετο ἀηδῶς διακείμενος πρός τόν Ἐφέσου, μήτε συνηγορῶν, μήτε ῥοπήν τινα βοηθείας συνεισφέρων αὐτῷ· νῦν δ΄ ἔδειξε τοῦτο καί φανερώτερον, ὑπ΄ ὀδόντα μεμφόμενος τά παρά τοῦ Ἐφέσου λεγόμενα, καί μήτ΄ ἐξ οἰκείου τῇ πρός αὐτήν ἐμμείνας ὁμονοίᾳ, μήτε τῇ βασιλικῇ προστάξει ἐπισχεθείς, ἀλλά τήν ἰδίαν δόξαν εἰπών, ὡς ἠθέλησε, τόν Ἐφέσου μόνον κατέλιπεν ἐνίστασθαι διά τήν τοῦ βασιλέως ἀποδοχήν. ὁρῶμεν οὖν μεγάλην διαίρεσιν προβαίνουσαν παρά τοῦ Νικαίας καί δειλιῶμεν μή ἐπί τό χεῖρον αὐξήσῃ καί μέγιστον ὄλεθρον προξενήσῃ· τί γάρ χεῖρον ἤ ἀτιμώτερον ἤ ὀδυνηρότερον τοῦ σχισθῆναι τούς ἡμετέρους ἐνταῦθα; πόση καταστροφή ἐκ τούτου παρακολουθήσει; διά τοῦτο ἐφάνη καλόν ἡμῖν ἵνα δηλώσωμεν τῇ μεγάλῃ ἁγιωσύνῃ σου τό γεγονός, ὡς ἄν ὁρίσῃς καί ἔλθωσιν ἐνταῦθα καί λόγοις συμβουλευτικοῖς πατρικοῖς τε ἅμα καί παραινητικοῖς ἀπελάσῃς αὐτῶν τήν διχόνοιαν καί εἰρηνεύσῃς καί ἑνώσῃς αὐτούς. παρακαλοῦμεν οὖν καί ἡμεῖς, ἵνα σπουδάσῃ ἡ μεγάλη ἁγιωσύνη σου πρός καταλλαγήν καί ὁμόνοιαν αὐτῶν, ὅτι, εἰ ἀμεληθῇ νῦν, δυσκολώτερον ἔσται.

[←96]

Συρόπουλος 5.36: Τούτων ἀκροασάμενος ὁ πατριάρχης ἀπέσκωψεν ἡμᾶς εἰρηκώς, ὅτι· δεινότερον ἡγοῦμαι τό ὅτι ἤλθετε καί εἴπετέ μοι ταῦτα ἤ τό γεγονός ἐκεῖσε· τά γάρ ἐκεῖσε λεχθέντα οὐδενί ἄν ἐγνωρίζοντο, ἐπεί καί ἰδίᾳ γεγόνασι. νῦν δ΄ ὅτι ἀνηγγείλατέ μοι ταῦτα ἀκουσθήσονται καί εἰς ἄλλους καί πλατυνθέντα ἀκουσθήσονται καί εἰς τούς Λατίνους, καί ἔσται τοῦτο εἰς αἰδώ καί κατάγνωσιν ἡμῶν. ἦν ἄν οὖν κάλλιον εἰ σεσιωπημένον εἴχετε τοῦτο. ἔφημεν δέ ἡμεῖς πρός ταῦτα, ὅτι· ἡμεῖς ἰδίως σοι ἀνηνέγκαμεν ταῦτα καί ἄλλοις οὐκ εἰρήσεται παρ΄ ἡμῶν. πλήν οἱ Λατῖνοι καί λόγοις καί ἔργοις ἐγνώρισαν ταῦτα· ὁ γάρ Νικαίας, οὐ λόγοις μόνον εἶπεν ὅσα ἠθέλησεν εἰς ἐπήκοον τῶν προσδιαλεγομένων, ἀλλά καί ἐκ τῆς ἰδίας καθέδρας ἀναστάς, μετά τῶν ἀρχόντων ἐκάθισε τῶν συγκλητικῶν, καταλιπών τόν Ἐφέσου ἐν τῷ σταδίῳ ἀγωνιζόμενον. αὐτός οὖν ἐγνώρισε τοῖς παρατυχοῦσι τήν ἰδίαν διχόνοιαν. τί οὖν δεινόν ἐποιήσαμεν ἡμεῖς, εἰ τά τοῖς πολλοῖς γνωσθέντα ἀνηνέγκαμεν τῇ μεγάλῃ ἁγιωσύνῃ σου; καί τίνι τῶν ἄλλων ἦν οἰκειότερον ἀναγγεῖλαι ταῦτα; διά τοῦτο προανέφερον ἐγώ καί τῇ μεγάλῃ ἁγιωσύνῃ σου καί τῷ βασιλεῖ, ὅτι οὐ γίνονται καλῶς αἱ διασκέψεις τῶν διαλέξεων. ὁρίσατε οὖν ἵνα συνέρχωνται καί σκέπτωνται κοινῶς εἰ καί μή πάντες, ἀλλ΄ οὖν οί ἐκλελεγμένοι· ἰδού γάρ ἐκ τούτου παρηκολούθησε καί ἡ διαίρεσις. πρό πάντων δέ παρακαλοῦμεν ἵνα γένηται ἐπιμελεία πρός εἰρήνην καί ὁμόνοιαν αὐτῶν. και ἀπεκρίθη ὁ πατριάρχης, ὅτι· ἐγώ βουλόμενος μή γενέσθαι ἀκουστά τά γεγονότα, εἶπον ὅσα εἴρηκα, ἀλλά ποιήσω καί ὅπερ μοι λέγετε· συνάξω γάρ ἐκείνους καί εἰσηγήσομαι καί εἰρηνεύσω αὐτούς. ταῦτα μέν ἔφη πρός ἡμᾶς· πρός δ΄ ἐκείνους οὔτε λόγος, οὔτ΄ ἔργον ἐγεγόνει, ἀλλ΄ ἔκτοτε ἦσαν διῃρημένοι, καί συνήρχοντο μέν τό δοκεῖν καί πρός λόγους ἐχώρουν, τῇ δ΄ ἀληθείᾳ καί πάνυ διίσταντο.

[←97]

Συρόπουλος 5.37: Περί δέ τῶν διαλέξεων, ἐπεί ἀνήνεγκάν τινες τῷ βασιλεῖ, ὅτι· πολλάκις ἐζήτησαν οἱ Λατῖνοι τήν δόξαν, ἥν ἔχει ἡ ἡμετέρα Ἐκκλησία περί τοῦ κινηθέντος τούτου ζητήματος, καί οὔκ ἐστι δίκαιον οὐδέ εὐπρεπές, μή ἐκδοῦναι τούς ἡμετέρους καί ταύτην, καί δέον ἐστίν ἵνα ὁρίσῃ ἡ ἁγία βασιλεία σου καί γένηται ὅ ζητοῦσι, μόλις ἐνέδωκε καί ἐξέθετο ταύτην ὁ Ἐφέσου ἐν τῷ ὑστέρῳ τῶν δηλωθέντων αὐτοῦ τριῶν λόγων καί διεκομίσθη πρός ἐκείνους. Ἐπεί δέ καί τό σιτηρέσιον κατηναλώθη καί πολλάκις ζητηθέν οὐκ ἐδίδοτο, ὅτε κατά τήν ἐκείνων ζήτησιν ἐξεδόθη ἡ περί τοῦ ζητουμένου δόξα τῆς ἡμετέρας Ἐκκλησίας, τότε πάλιν ἐδόθη καί τό τρίτον μηνιαῖον σιτηρέσιον τῇ τριακοστῇ τοῦ Ἰουνίου φλωρία ἑξακόσια ὀγδοήκοντα ἐννέα.

[←98]

Κατά τον Laurent 1971: 290 σημ. 1, αυτή η τρίτη πραγματεία πρέπει να είναι το υπόμνημα με το οποίο ο Εφέσου Μάρκος απαντά με ισάριθμες απαντήσεις σε δεκατέσσερις ερωτήσεις που έθεσαν οι Λατίνοι.

[←99]

Συρόπουλος 5.38: Συνήλθομεν δ΄ αὖθις μετά τῶν προσδιαλεγομένων, καί τήν ἰδίαν συνιστᾶν δόξαν ἐσπούδαζον οἱ Λατῖνοι, καί ὁ Ῥόδου Ἀνδρέας πλείονα εἶπεν ἐπιχειρήματα ὑπέρ τούτου, καί τόν θεῖον Γρηγόριον τῆς Νύσσης παρῆγεν εἰς σύστασιν τῶν ἑαυτοῦ λόγων, ἕλκων πρός τοῦτο καί τόν μέγαν Βασίλειον, καί φάσκων, ὡς· ἐπεί ἀδελφός ἦν τοῦ Νύσσης, ὁ δέ Νύσσης πανθ΄ ὅσαπερ ἔγραφε, πρότερον ὑπεδείκνυ τῷ αὐταδέλφῳ, εἶθ΄ οὕτως ἐξεδίδου αὐτά, εὔδηλον ὅτι καί τά περί τοῦ καθαρσίου πυρός μετά γνώμης τοῦ ἀδελφοῦ ἐκδέδωκε· καί λοιπόν φαίνεται, ὅτι ταύτην τήν δόξαν ἐδόξαζε καί ὁ μέγας Βασίλειος. προεκόμιζε δέ καί τό ἀποστολικόν ῥητόν τό· εἴ τινος τό ἔργον κατακαήσεται, ζημιωθήσεται, αὐτός δέ σωθήσεται, οὕτως δέ ὡς διά πυρός, παρεξηγούμενος καί τοῦτο καί πρός παράστασιν τοῦ καθαρτικοῦ πυρός ἕλκων· εἰς ὅ καί πολλοί γεγόνασιν ἑκατέρωθεν λόγοι ἐν διαφόροις συνελεύσεσιν. εἶτα μεθ΄ ἕτερα πολλά, εἰς τό περί οὐσίας καί ἐνεργείας μετέβη ὁ Ῥόδου καί τήν ἡμῶν περί τούτου διεπυνθάνετο δόξαν καί τόν Ἐφέσου πρός ἀπόκρισιν παρεκίνει. καί τήν ἰδίαν δόξαν προέτεινεν εἰρηκώς, ὡς· ἡ ἡμετέρα Ῥωμαϊκή ἐκκλησία δοξάζει, ὅτι ὁ τρισυπόστατος Θεός, ἤγουν ὁ πατήρ καί ὁ υἱός καί τό ἅγιον Πνεῦμα, ἐνοικεῖ τοῖς ἀξίοις πρός ὑποδοχήν αὐτοῦ. εἴπατε οὖν καί ὑμεῖς τίνα δόξαν ἔχετε περί τούτου. ἦν δέ ἐξ ἀρχῆς προαναπεφωνημένον καί προστεταγμένον παρά τοῦ βασιλέως, ἵνα εἰ ζητηθῇ τό τοιοῦτον, μηδόλως ἀπολογήσεταί τις περί αὐτοῦ. διό καί εἶπεν ὁ Ἐφέσου, ὅτι· ἡμεῖς εὐκόλως ἔχομεν ἀποκριθῆναι περί ὧν ἀπαιτεῖς. ὅτι δέ οὐ συνήλθομεν ἀρτίως ἐπί τῷ λέγειν περί αὐτοῦ, διά τοῦτο οὐδέ ἀπολογούμεθα νῦν· ὅταν δέ φανῇ καί τοῖς ἡμετέροις ἔγκαιρον εἰπεῖν περί αὐτοῦ, ἐροῦμεν ἅπερ ἄν ὁ Θεός ἡμῖν χορηγήσῃ. καί ἐπί τούτοις διελύθη ὁ σύλλογος.

[←100]

Δεν υπάρχουν λεπτομέρειες για τον αριθμό αυτών των συνεδριάσεων. Γνωρίζουμε μόνο από τα Ελληνικά Πρακτικά (Gill, Acta, σελ. 25) ότι υπήρχαν ειδικές συνεδριάσεις στις 16 και 17 Ιουλίου, ότι διήρκεσαν από το πρωί μέχρι την έκτη ώρα και ότι οι συζητήσεις επικεντρώθηκαν στην κατάσταση των ψυχών των ευλογημένων (Laurent 1971: 291 σημ. 2):
«Στις 16 τού μηνός Ιουλίου, ημέρα Τετάρτη, πρόσταξε ο αυτοκράτορας και πήγαν όλοι οι αρχιερείς στην οικία τού πατριάρχη, καθώς και ο ίδιος ο αυτοκράτορας έφιππος. Κάθισαν οι αρχιερείς στο δάπεδο, ο αυτοκράτορας σε θρόνο και ο πατριάρχης σύμφωνα με το αξίωμά του. Ανταλλάσσοντας απόψεις, έσπευσαν να γνωστοποιήσουν τις γνώμες τους, αν [πεθαίνοντας] οι δίκαιοι λαμβάνουν πλήρως τα αγαθά που τούς ανήκουν ή δεν τα λαμβάνουν. Διάβασαν πολλά γραπτά των αγίων για αυτό το ζήτημα και πρόσταξε ο αυτοκράτορας να γράψει καθένας τη γνώμη του. … Και πήρε γραπτώς ο αυτοκράτορας την ομολογία και τη γνώμη καθενός. Εξετάζοντας πολλά, μιλούσαν για τα ίδια πράγματα από το πρωί μέχρι την έκτη ώρα τής ημέρας και υπήρχαν πολλές διαφωνίες σε αυτό το ζήτημα. Στο τέλος πρόσταξε ο αυτοκράτορας να συγκεντρωθούν και την επόμενη μέρα και να μιλήσουν για τα ίδια. Μάλιστα συγκεντρώθηκαν και πάλι στις 17 Ιουλίου και μίλησαν πολύ για τα ίδια ζητήματα»
(Ἐν δέ τῇ ιϚ' τοῦ Ἰουλίου μηνός, ἡμέρᾳ τετάρτῃ, ὥρισεν ὁ βασιλεύς καί ἀπῆλθον ἅπαντες οἱ ἀρχιερεῖς ἐν τοῖς οἴκοις τοῦ πατριάρχου καί αὐτός ὁ βασιλεύς ἔφιππος, καί ἐκάθισαν οἱ ἀρχιερεῖς ἐπί πέδου καί ὁ βασιλεύς ἐπί θρόνου καί ὁ πατριάρχης κατά τήν τάξιν αὐτοῦ, καί ὁμιλήσαντες συμβουλευτικῶς τάς δόξας αὐτῶν ἐσπούδασαν γνῶναι, εἴπερ οἱ ἅγιοι ἀπέλαβον τῶν ἀγαθῶν τελείως, ἤ οὐκ ἀπέλαβον· καί ἀνέγνωσαν πολλάς γραφάς τῶν ἁγίων περί τούτου· καί ὥρισεν ὁ βασιλεύς, ἵνα γράψῃ ὁ καθείς τήν δόξαν αὐτοῦ· … Ἔλαβε δέ ὁ βασιλεύς ἐγγράφως ἑκάστου τήν ὁμολογίαν καί τήν δόξαν, καί πολλά ἐξετάσαντες ὡμίλουν τά αὐτά ἀπό πρωΐ ἕως ἕκτην ὥραν τῆς ἡμέρας, καί πολλή ἐγένετο περί τούτου φιλονεικία. τέλος δέ πάντων ὥρισεν ὁ βασιλεύς ἐλθεῖν ἐπί τήν αὔριον πάλιν περί τῶν αὐτῶν εἰπεῖν. καί δή συνήχθησαν πάλιν ἰουλίου ιζ' καί περί τῶν αὐτῶν πολλά ὡμίλησαν).

[←101]

Κατά τον Laurent 1971: 290 σημ. 1, δύο αποσπάσματα από τα γραπτά τού Αγίου Γρηγορίου Νύσσης χρησιμοποιήθηκαν ιδιαιτέρως από τούς Λατίνους, για να υποστηρίξουν την άποψή τους για το καθαρτήριον πῦρ. Το πρώτο ήταν από το Εἰς τούς κοιμηθέντας (De mortuis), Patrologia Graeca 46, στηλ. 524Β (βλέπε Petit, Documents, XV, σελ. 34-35):
«Επομένως, για να αφεθεί η ελευθερία τής βούλησης στη φύση αλλά και να εξαλειφθεί το κακό, η σοφία τού Θεού επινόησε το εξής σχέδιο: Να αφήσει τον άνθρωπο να κάνει ό,τι θέλει, ώστε, αφού γευτεί τα κακά τα οποία επιθυμεί και μαθαίνοντας από πείρα για ποια [άθλια] έχει ανταλλάξει εκείνα [τα ευλογημένα] που είχε, να μπορεί με τη δική του θέληση να επιστρέψει με επιθυμία στην προηγούμενη μακαριότητα, ξεφορτώνοντας σαν βάρος από τη φύση του οτιδήποτε εμπαθές και παράλογο, είτε καθαριζόμενος σε αυτή τη ζωή μέσω προσευχής και πειθαρχίας, είτε μετά την αναχώρησή του από εδώ, μέσω τού καμινιού τού καθαρτηρίου πυρός»
(Ὡς ἄν οὖν καί ἡ ἐξουσία μένοι τῇ φύσει καί τό κακόν ἀπογένοιτο, ταύτην εὗρεν ἡ σοφία τοῦ Θεοῦ τήν ἐπίνοιαν, τό ἐᾶσαι τόν ἄνθρωπον ἐν οἷς ἐβουλήθη γενέσθαι, ἵνα γευσάμενος τῶν κακῶν, ὧν ἐπεθύμησε, καί τῇ πείρᾳ μαθών, οἷα ἀνθ΄ οἵων ἠλλάξατο, παλινδρομήσῃ διά τῆς ἐπιθυμίας ἑκουσίως πρός τήν πρώτην μακαριότητα, ἅπαν τό ἐμπαθές τε καί ἄλογον ὥσπερ τι ἄχθος ἀποσκευάσας τῆς φύσεως, ἤτοι κατά τήν παροῦσαν ζωήν διά προσοχῆς τε καί φιλοσοφίας ἐκκαθαρθείς, ἤ μετά τήν ἐνθένδε μετανάστασιν διά τῆς τοῦ καθαρσίου πυρός χωνείας.)
Το δεύτερο ήταν δανεισμένο από το Περί ψυχῆς καί ἀναστάσεως (De consolatione et statu animarum post mortem), Patrologia Graeca 46, στηλ. 97-101, εδώ 100Α:
«Και όπως όσοι καθαρίζουν με φωτιά την ύλη που αναμίχθηκε με το χρυσάφι, δεν λιώνουν μόνο το νόθο στοιχείο, αλλά αναγκαστικά μαζί με το κίβδηλο λιώνουν και το καθαρό, κι όταν το κίβδηλο κατακαεί, μένει μόνο αυτό [το καθαρό], έτσι κι όταν η κακία λιώνει στην ακοίμητη φωτιά τής κάθαρσης, υποχρεωτικά βρίσκεται στη φωτιά και η ψυχή που είναι ενωμένη μαζί της, έως ότου η διεσπαρμένη απατηλή, υλιστική και κίβδηλη κατάσταση [τής κακίας] κατακαεί από την αιώνια φωτιά»
(Καί ὥσπερ τήν ἐμμιχθεῖσαν τῷ χρυσίῳ ὕλην οἱ διά πυρός ἐκκαθαροῦντες οὐ μόνον τό νόθον τῷ πυρί τήκουσιν, ἀλλά κατά πάσαν ἀνάγκην καί τό καθαρόν τῷ κιβδήλῳ συγκατατήκεται, κἀκείνου δέ δαπανωμένου τοῦτο μένει· οὕτω καί τῆς κακίας τῷ ἀκοιμήτῳ πυρί δαπανωμένης, ἀνάγκη πᾶσα καί τήν ἑνωθεῖσαν αὐτῇ ψυχήν ἐν τῷ πυρί εἶναι, ὡς ἄν τό κατεσπαρμένον νόθον καί ὑλῶδες, καί κίβδηλον ἀπαναλωθῇ τῷ αἰωνίῳ πυρί δαπανώμενον).
Κατά τον Laurent, ό.π., αυτά τα κείμενα είναι σαφή, αλλά οι Γραικοί τα απέρριψαν ως μολυσμένα από Ωριγενισμό.

[←102]

Κατά τον Laurent 1971: 292 σημ. 2, είναι απορίας άξιο γιατί ο Ρόδου Ανδρέας παρουσίασε το επιχείρημά του με τόσο απλοϊκή μορφή. Οι δύο άνδρες, ο Γρηγόριος και ο Βασίλειος, δεν είχαν απλώς το ίδιο αίμα, αλλά σε πολλά σημεία είχαν επίσης την ίδια θεολογική σκέψη. Η ταυτότητα των απόψεών τους είναι τέτοια, που οι κριτικοί διστάζουν ακόμη και σήμερα να αποδώσουν στον ένα και όχι στον άλλο την επιστολή για την Ουσία και την Υπόσταση, ενώ ένας ειδικός τού τριαδικού δόγματος δεν δίστασε να γράψει, ότι η διδασκαλία τού Αγίου Γρηγορίου Νύσσης μάς κάνει να διεισδύσουμε περαιτέρω στη σκέψη τού Αγίου Βασιλείου.

[←103]

Παύλος, Πρός Κορινθίους, Γ΄ 15:
εἴ τινος τό ἔργον κατακαήσεται ζημιωθήσεται, αὐτός δέ σωθήσεται, οὕτως δέ ὡς διά πυρός.
Ο Laurent 1971: 292 σημ. 3, σημειώνει ότι το κείμενο αυτό προτάθηκε για πρώτη φορά από τον Τσεζαρίνι στην εναρκτήρια παρουσίασή του στις 4 Ιουνίου. Βλέπε Petit, Documents, XV, σελ. 27-28:
«Tο έργο καθενός θα γίνει φανερό, γιατί η μέρα τού Κυρίου θα το φανερώσει, γιατί θα αποκαλυφθεί από τη φωτιά. Η φωτιά θα δοκιμάσει την ποιότητα τού έργου καθενός. Αν διασωθεί το έργο κάποιου, εκείνο που έφτιαξε, θα πάρει ανταμοιβή. Αν το έργο κάποιου καεί, τότε θα ζημιωθεί. Ο ίδιος θα σωθεί, αλλά θα σωθεί μέσα από τη φωτιά»
(Καί γάρ ἡ ἡμέρα τοῦ Κυρίου φανερώσει, ὅτι ἐν πυρί ἀποκαλυφθήσεται, καί ἑκάστου [τό] ἔργον οἷον ἐγένετο, δοκιμάσει τό πῦρ. Εἴ τινος [τό] ἔργον διαμένει, ὅπερ ἐπῳκοδόμησε, μισθόν λήψεται· εἴ τινος τό ἔργον καυθῇ, ζημιωθήσεται· αὐτός δέ σωθήσεται, οὕτω γε μήν, ὡς διά πυρός).
Ο Βησσαρίων αντέκρουσε στις 14 Ιουνίου την εξήγηση που είχε δοθεί. Βλέπε Gill, Acta, σελ. 20-21:
«Απάντησαν λοιπόν σε εκείνα τα κεφάλαια οι Γραικοί και ομιλητής ήταν ο Βησσαρίων, ο μητροπολίτης Νικαίας, που έλυνε και εξηγούσε γραπτώς κάθε κεφάλαιο, όπως εξηγούν οι δικοί μας διδάσκαλοι και εξηγητές των Γραικών. Ότι εκείνη η φωτιά, για την οποία μιλάει ο απόστολος, θα θέσει σε δοκιμασία το έργο καθενός, ξύλα, χόρτα, καλάμια, όποιο κι αν είναι αυτό. Εννοεί ότι η φωτιά θα θέσει σε δοκιμασία τις πράξεις, είτε πονηρές, είτε αγαθές, και τη ζωή που έζησε καθένας στον κόσμο. Και αν διασωθεί το έργο που έφτιαξε κάποιος, τότε αυτός θα πάρει ανταμοιβή. Αν το έργο καεί ολοσχερώς, τότε θα ζημιωθεί. Δηλαδή τα μεν αγαθά έργα μένουν και δεν κατακαίγονται ούτε αφανίζονται, ενώ τα πονηρά έργα θα κατακαούν, αντί τού θα αφανιστούν. Ο ίδιος θα σωθεί, αλλά θα σωθεί μέσα από τη φωτιά, δηλαδή δεν θα αφανιστεί, αλλά θα μείνει μέσα στη φωτιά βασανιζόμενος αιωνίως. Και ότι η φωτιά εκείνη για την οποία λέει ο απόστολος, τη λέει για την μελλοντική εποχή, όχι για την τωρινή, όπως λέει ο ευαγγελιστής: «Αυτοί λοιπόν θα πάνε στην αιώνια τιμωρία, ενώ οι δίκαιοι στην αιώνια ζωή» [Ματθ. 25.46]. Επίσης το «το σκουλήκι τους δεν θα πεθάνει και η φωτιά τους δεν θα σβηστεί» [Ησ. 66.24] οι Γραικοί το εννοούν μόνο για τη μελλοντική εποχή»
(καί δή ἀπελογήθησαν ἐν ἐκείνοις τοῖς κεφαλαίοις οἱ Γραικοί, καί ἦν ὁ λαλῶν Βησσαρίων ὁ μητροπολίτης Νικαίας, ἐγγράφως λύων καί ἑρμηνεύων τό καθ΄ ἕν κεφάλαιον, ὡς οἱ ἡμέτεροι διδάσκαλοι καί ἐξηγηταί τῶν Γραικῶν ἐξηγοῦνται. Ὅτι τό μέν πῦρ ἐκεῖνο, ὅπερ λέγει ὁ ἀπόστολος, ξύλα, χόρτον, καλάμην, ἑνός ἑκάστου τό ἔργον ὁποῖόν ἐστι, τό πῦρ δοκιμάσει, τάς πράξεις λέγει καί τόν βίον ὅν ἐβίωσεν ἕκαστος ἐν τῷ κόσμῳ, εἴτε πονηράς, εἴτε ἀγαθάς· καί εἴ τινος τό ἔργον μένει ὅ ἐπῳκοδόμησε, μισθόν λήψεται· εἴ τινος τό ἔργον κατακαήσεται, ζημιωθήσεται. ἤγουν, τά μέν ἀγαθά ἔργα μένουσι καί οὐ κατακαίονται οὔτε ἀφανίζονται, τά δέ πονηρά ἔργα κατακαήσονται, ἀντί τοῦ ἀφανισθήσονται· αὐτός δέ σωθήσεται, σωθήσεται δέ διά τοῦ πυρός, ἤγουν, οὐκ ἀφανισθήσεται, ἀλλά μενεῖ ἐν τῷ πυρί βασανιζόμενος αἰωνίως. καί ὅτι τό πῦρ ἐκεῖνο ὅ λέγει ὁ ἀπόστολος, διά τόν μέλλοντα αἰῶνα λέγει, οὐχί δέ διά τόν ἐνεστῶτα, καθώς ὁ εὐαγγελιστής λέγει· Καί ἀπελεύσονται οὗτοι εἰς κόλασιν αἰώνιον, οἱ δέ δίκαιοι εἰς ζωήν αἰώνιον· καί τό· Ὁ σκώληξ αὐτῶν οὐ τελευτᾷ καί τό πῦρ οὐ σβεσθήσεται, διά τόν μέλλοντα αἰῶνα μόνον νοοῦσιν οἱ Γραικοί).
Βλέπε και Petit, Documents, XV, σελ. 67). Βλέπε επίσης εκείνη τού Μάρκου Εφέσου, στο ίδιο, σελ. 49. Ωστόσο κατά τον Laurent ό.π.,
«ο Χουάν ντε Τορκεμάδα ήταν εκείνος που παρουσίασε τα καλύτερα επιχειρήματα, στην απάντησή του στις 27 Ιουνίου (κείμενο στο Petit, Documents, XV, σελ. 95-96). Επομένως ο Ρόδου Ανδρέας θα επέστρεφε εδώ σε ένα κείμενο που είχε ήδη χρησιμοποιηθεί ευρέως και αμφισβητηθεί, λίγο αργότερα από τις 30 Ιουνίου, αλλά καμία άλλη πηγή δεν επισημαίνει το γεγονός. Το παραπάνω ρητό τού Παύλου δεν χρησιμοποιείται πια ως σύγχρονη εξήγηση, εκτός από την έμμεση αξία του υπέρ τής ύπαρξης καθαρτηρίου πυρός».

[←104]

Κατά τον Laurent 1971: 293 σημ. 4, o Ρόδου Ανδρέας πρέπει να ένιωθε πιο άνετα εδώ, γιατί είχε την ευκαιρία να ασχοληθεί χωρίς πίεση με την ουσία και τη θεϊκή λειτουργία, σε επιστολή που είχε απευθύνει στον Βησσαρίωνα στις αρχές τού έτους. Αυτός είναι ίσως ο λόγος για τον οποίο ανέλαβε από τον Χουάν ντε Τορκεμάδα.

[←105]

Κατά τον Laurent 1971: 293 σημ. 5, ο αυτοκράτορας είχε ιδιαίτερους λόγους να απορρίψει τη συζήτηση γι΄ αυτό το ζήτημα, το οποίο ήταν δευτερεύον και αντί να ευνοήσει την ένωση των Λατίνων και των Γραικών, θα αναβίωνε μέσα στη βυζαντινή ομάδα την παλαιά διαμάχη μεταξύ Παλαμιτών και Αντιπαλαμιτών. Η αντίθεση μεταξύ Μάρκου Εφέσου και Βησσαρίωνος ήταν βέβαιο ότι θα επιδεινωνόταν.

[←106]

Συρόπουλος 5.39: Ὡς δέ ἀνηγγείλαμεν πάλιν ταῦτα τῷ βασιλεῖ, αὖθις ἐμβριθέστερον προσέταξεν, ἵνα μήδόλως ἀποκριθῇ τις περί αὐτοῦ. καί ἐν τούτοις ἔπαυσαν καί αἱ περί τοῦ πουργατορίου διαλέξεις· οὐκέτι γάρ συνήλθομεν, ἀλλ΄ οὐδέ συμπέρασμά τι γέγονε περί αὐτοῦ. διό χρή καί ἡμᾶς ἐνταῦθα τόν περί τούτου καταπαῦσαι λόγον καί μεταβαίνειν ἐφ΄ ἕτερα κατά τήν ἀκολουθίαν τῶν ἐκεῖσε πράξεών τε καί μεταβάσεων.

[←107]

Κατά τον Laurent 1971: 293 σημ. 6, δεν είναι γνωστό για πόσο διάστημα συνεχίστηκαν οι συζητήσεις για το καθαρτήριον πῦρ μετά τις 17 Ιουλίου. Αυτό που είναι βέβαιο, είναι ότι τελείωσαν με αδιέξοδο και ότι οι δύο παρατάξεις χωρίστηκαν χωρίς να έχουν καταλήξει σε τίποτε, σε ένα κλίμα που ευνοούσε την άποψη ότι δεν θα μπορούσαν ποτέ να συμφωνήσουν.