Σημειώσεις Κεφαλαίου 10

[←1]

Συρόπουλος 10: Τμῆμα Ιον. Ἐν ᾧ περί τῆς τελειώσεως τῶν θείων μυστηρίων καί περί τῶν λοιπῶν τῶν παρά τῶν Λατίνων ζητηθέντων κεφαλαίων, καί περί τῆς συνθήκης τοῦ ὅρου, καί ὅπως ὑπεγράφη καί τῇ ἑξῆς ἐγένετο ἑνωτική λειτουργία παρά τῶν Λατίνων, καί ὅπως διεμηνύσατο ὁ βασιλεύς ἵνα λειτουργήσωμεν οἱ τῆς ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας, ὁ δέ πάπας οὐκ ἠθέλησε. καί ὅτι ἐζήτησεν ὁ πάπας ἵνα κρίνῃ τόν Ἐφέσου καί νά λάβωμεν ὡς πατριάρχην τόν Λατινοκωνσταντινουπόλεως, ἤ ἵνα ποιήσῃ ὁ βασιλεύς ἔτι ὤν ἐκεῖσε πατριάρχην ἕτερον ἐκ τῶν ἡμετέρων. ἀπομνημονευμάτων ι.

[←2]

Συρόπουλος 10.1: Ἐκδημήσαντος τοίνυν τοῦ πατριάρχου, μόνος καταλειφθείς ὁ βασιλεύς διεπραγματεύετο γραφῆναι τόν ὅρον καί τήν ἕνωσιν τελεσθῆναι, ἔχων συμβούλους πρός τοῦτο καί συνεργούς τόν τε Ῥωσίας, τόν Νικαίας καί τόν μέγαν πρωτοσύγκελλον, ἤ τό γε ἀληθέστερον εἰπεῖν δεξιούς περισκελιστάς· οὗτοι γάρ ὤθησαν τόν βασιλέα τεχνηέντως εἰς πολλά ὧν οὐκ ἀπεδέχετο. παρεγίνοντο δέ καί οἱ καρδηνάλιοι καθ΄ ἑκάστην εἰς τόν βασιλέα καί ἀπῄτουν διορθώσεις εἰς ἅπερ ἤθελον ζητήματα, καί ὁ βασιλεύς ἠγωνίζετο ἀποσοβεῖν αὐτούς· οἱ δέ ἐπετίθεντο καί ἐφιλονείκουν, καί ἐφ΄ ἑκάστῳ κεφαλαίῳ ἕξ ἤ πέντε ἡμέραι παρήρχοντο, μέχρις ἄν ἤ παραιτήσωνται τό ζητούμενον ἤ περιστήσωσιν αὐτοί, τῶν Λατίνων ἀγωνιζομένων καί τοῦ βασιλέως ἀνταγωνιζομένου. μετά δέ τάς πολλάς ἐνστάσεις καί λύσεις καί ἀντιθέσεις συνεφώνησαν εἰς τά τέσσαρα κεφάλαια, ἅ διαλαμβάνονται ἐν τῷ ὅρῳ μετά τήν περί τῆς δόξης ἀπόφασιν· ὧν τό μέν ἐστι περί τῆς προσθήκης, ὅτι θεμιτῶς καί εὐλόγως προσετέθη ἐν τῷ συμβόλῳ· τό δέ περί τοῦ ἐνζύμου καί ἀζύμου, ἴνα ἑκάστη δηλαδή τῶν ἀνατολικῶν καί δυτικῶν Ἐκκλησιῶν κατά τήν ἰδίαν συνήθειαν, ἤ μέν ἱερουργῇ τό ἄζυμον, ἤ δέ τό ἔνζυμον· τό δέ περί τοῦ πουργατορίου, καί τό λοιπόν περί τῆς ἀρχῆς τοῦ πάπα. ταῦτα οὖν ἐζητήθησαν καί ἐστέρχθησαν παρά τοῦ βασιλέως, μηδέν τι περί τούτων εἰδυίας τῆς ἡμετέρας συνόδου, ἀλλά μόνων τῶν προειρημένων συμβούλων.

[←3]

Στο κείμενο δεξιοί περισκελισταί. Περισκελίζω: μπερδεύομαι στα πόδια κάποιου, επιβουλεύομαι. Στη Σούδα (Suidae Lexicon, II, Οξφόρδη 1834, σελ. 2954): Περισκέλια: «Αυτά που φορούσαν οι Ρωμιοί γύρω από τα μπούτια. Ήσαν μωβ με βαφή κρόκου» (Ἅ ἐφόρουν οἱ Ῥωμαῖοι περί τά σκέλη. Ἦσαν δέ κροκοβαφῆ). Στη λατινική μετάφραση τού 1660 «Οι πιο έμπειροι τού αυτοκράτορα και δολιοφθορείς όλων των υποθέσεων» (peritissimis imperatoris, et negotiorum omnium eversoribus).

[←4]

Συρόπουλος 10.2: Εἶτα ἐζήτησαν διορθῶσαι ἡμᾶς καί ἀργῆσαι τήν ἐπί τῇ τελειώσει τῆς ἀναιμάκτου θυσίας τριττήν εὐλογίαν καί ἐπίκλησιν τοῦ ἁγίου Πνεύματος τήν γενομένην παρά τοῦ ἱερέως· ἔφασκον γάρ ὅτι αἱ δεσποτικαί φωναί ἁγιάζουσι ταύτην ἤγουν τό· λάβετε φάγετε· τοῦτο ἐστι τό σῶμά μου, καί τό· πίετε ἐξ αὐτοῦ πάντες. διό καί ἐμέφοντο οἱ Λατῖνοι τούς ἡμετέρους, ὡς ἐσφαλμένως ποιοῦντας μετά τό ἐκφωνῆσαι τά δεσποτικά ταῦτα ῥήματα ἐπευχομένους καί εὐλογοῦντας τά ἅγια, καί ἐζήτουν ἵνα κωλύσωσι τούς ἡμετέρους ἱερεῖς τοῦ ἐπεύχεσθαι καί εὐλογεῖν μετά τό εἰπεῖν τά δεσποτικά ταῦτα ῥήματα, καί ἐγένετο ἔνστασις καί ἀπό τοῦ βασιλέως καί ἀπό τῶν Λατίνων μεγάλη ἐν πολλαῖς συνελεύσεσιν, ὅτε ὁ βασιλεύς μετά καί ἄλλων πολλῶν λόγων ἔφη καί τοῦτο, ὅτι· εἰ θέλετε πιστωθῆναι πῶς καί ὁ μέγας Βασίλειος καί ὁ μέγας Χρυσόστομος οὕτω παρέδωκαν ἁγιάζειν τά θεῖα δῶρα καί τελειοῦν, εὑρήσετε ἐν πάσαις ταῖς ἐν τῇ Ἀνατολῇ Ἐκκλησίαις τάς γεγραμμένας λειτουργίας πάσας οὕτω διαλαμβανούσας ὑπέρ τάς δισχιλίας οὔσας. ἔφη δέ πρός τοῦτο ὁ Ἰουλιανός· δύναται ἡ ἁγία βασιλεία σου μεθ΄ ὅρκου διαβεβαιῶσαι, ὅτι τά βιβλία ἅπερ ὁρίζεις οὕτως ἐξεδόθησαν τήν ἀρχήν παρά τῶν ἁγίων ἐκείνων, καθώς εὑρίσκονται νῦν, καί οὐδόλως μετεποιήθησαν ἐν τούτοις χρόνοις; εἰ δέ τοῦτο οὐ γενήσεται, πῶς ἡμεῖς τοῖς βιβλίοις πιστεύσομεν;

[←5]

Συρόπουλος 10.3: Ὡς οὖν καί εἰς τοῦτο παράτασις ἡμερῶν ἐγένετο, διεμηνύσατο ὁ πάπας καί ἐγένετο συνέλευσις τοῦ βασιλέως καί ἡμῶν εἰς τόν πάπαν, μόνου τοῦ Ἐφέσου ἀπόντος, καί λόγοι πολλοί περί τοῦδε κεκίνηνται τοῦ ζητήματος, τῶν μέν Λατίνων ἀγωνιζομένων παντί τρόπῳ συστῆσαι ἥν ἔχουσι δόξαν περί τούτου καί καταστῆσαι καί τούς ἡμετέρους οὕτως ἱερουργεῖν, τοῦ Ῥωσίας δέ καί τοῦ Νικαίας ἀντιλεγόντων μέν ἐκ μέρους, κατά τι δέ καί συμφωνούντων· ἔφασκον γάρ μετά τῶν ἄλλων καί τοῦτο, ὅτι· καθάπερ τό θεῖον ἐκεῖνο πρόσταγμα ἅπαξ παρά τοῦ Θεοῦ εἰρημένον, τό· βλαστησάτω ἡ γῆ βοτάνην χόρτου σπεῖρον σπέρμα κατά γένος, ἐξ ἀρχῆς καί ἐς δεῦρο ἐνεργεῖ καί ἕως τῆς συντελείας δέ ἐνεργήσει, καί πεπείσμεθα μέν ὡς τό θεῖον πρόσταγμά ἐστι τό ἐμποιοῦν τῇ γῇ δύναμιν ἀναφύειν καί καρποφορεῖν, χρεία δέ ὅμως καί ἐνεργείας γεωργικῆς (ὁρῶμεν γάρ αὐτήν πλεῖστα συνεργοῦσαν τῇ γῇ πρός καρποφορίαν), οὕτω καί ἐπί τῆς ἱερᾶς ταύτης θυσίας φαμέν, ὅτι τά μέν θεῖα ἐκεῖνα ῥήματά εἰσι τά ἁγιάζοντα ταύτην, συμβάλλονται δέ πρός αὐτό καί αἱ εὐχαί καί αἱ ἐπικλήσεις τοῦ ἱερέως πρός τήν τελείωσιν, ὥσπερ ἡ ἐπιμέλεια τοῦ γεωργοῦ πρός τήν φοράν τῆς γῆς. ταῦτ΄ εἰπόντων, οὔθ΄ οἱ ἡμέτεροι πάντες ἠρκέσθησαν, πρός τόν σκοπόν ἀφορῶντες τῶν ἐν ταῖς θείαις λειτουργίαις γεγραμμένων, οὔτε πολλῷ μᾶλλον οἱ Λατῖνοι, πρός τήν ἰδίαν ἀφορῶντες πρόληψιν. διό καί οὐ συνεφώνησαν. τότε ὁ πάπας ὠνείδισε τούς ἡμετέρους, μάλιστα τούς ἀρχιερεῖς, εἰπών· θαυμάζω πῶς ἐλθόντες ἐνταῦθα, κατετρίψατε τοσοῦτον καιρόν ἀργοί καί ἄπρακτοι καί οὐκ ἐπιμελεῖσθε συμπερᾶναι ὅ προέθεσθε καί οὗ χάριν ἐνταῦθα ἐπεδημήσατε, καί οὔτε περί τῆς ἐν ἀλλοδαπῇ διατριβῆς ὑμῖν μέλλει, οὔτε περί τῶν οἰκείων ὑμῶν φροντίζετε, οὔτε ὑποστροφῆς μέμνησθε, ἀλλ΄ οὐδέ περί τῶν ἐν ταῖς Ἐκκλησίαις ὑμῶν γινομένων μέλει ὑμῖν, οὐδέ ἀναλογίζεσθε πόσα ἄτοπα καί παρείσπρακτα καί δεινά ἁμαρτήματα γίνονται παρά τῶν ἐν αὐταῖς κατοικούντων ἐπί τῇ παραδρομῇ τοῦ τοσούτου καιροῦ, καί ὅπως ὀφείλετε ὑμεῖς ἀπολογεῖσθαι τῷ Θεῷ ὑπέρ τῶν ἐκεῖσε ἁμαρτανομένων. οὐ συνορῶ οὖν τί ἐστι τό κωλῦον ὑμᾶς, καί οὐ σπουδάζετε ἐπανελθεῖν εἰς τά ἴδια. καί ἄλλα τοιαῦτα σκώμματα εἰπών, διέλυσε τόν σύλλογον. ὁ δέ βασιλεύς μετακαλεσάμενος τόν Ἐφέσου ήξίωσεν ἵνα γράψῃ τι περί τοῦδε τοῦ ζητήματος· ὁ δέ ἐπείσθη καί ἔγραψε καί ἀπέδειξεν, ὅτι οὕτω παρέδωκαν οἱ ἅγιοι τῆς Ἐκκλησίας διδάσκαλοι, τελειοῦσθαι τά θεῖα δῶρα, καθώς ἁγιάζουσι ταῦτα οἱ ἡμέτεροι ἱερεῖς.

[←6]

Σύμφωνα με τα Ελληνικά Πρακτικά (Gill, Acta, σελ. 448), η συνάντηση έλαβε χώρα την Τρίτη 16 Ιουνίου με πρωτοβουλία όχι τού πάπα αλλά τού αυτοκράτορα και τού δεσπότη, που συνοδεύονταν σχεδόν τυχαία από μερικούς μητροπολίτες:
ἀλλ΄ ὅμως συνεφώνησαν ἰδεῖν τῇ γ΄ τόν πάπαν ὁ βασιλεύς καί ὁ δεσπότης, αλλά καί μητροπολῖταί τινες καί ἀπήλθομεν.
Τα Λατινικά Πρακτικά συμφωνούν εδώ με τον Συρόπουλο: οι Γραικοί ηγεμόνες είχαν κληθεί σε συνάντηση και οι μητροπολίτες παρευρίσκονταν. Στη συνέχεια ο Ευγένιος Δ΄ απεύθυνε στους επισκέπτες του πρώτα έναν αληθινό φιλιππικό, τού οποίου υπάρχουν ίχνη εδώ, ενώ στη συνέχεια όρισε δύο ομιλητές, τον Τζιοβάννι ντι Μοντενέρο και τον Χουάν Τορκεμάδα (όχι τον Τραβερσάρι, όπως γράφουν τα Ελληνικά Πρακτικά). Ο πρώτος μίλησε εκτενώς για την παπική υπεροχή, ο δεύτερος για την Ευχαριστία, αλλά πουθενά δεν υπάρχει αναφορά στην ήπια παρέμβαση τού Βησσαρίωνα και τού Ισίδωρου τού Κιέβου στο ζήτημα τής επίκλησης. Βλέπε Gill, Council, σελ. 248-250 (Laurent 1971: 477 σημ. 1).

[←7]

Το παπικό ξέσπασμα τοποθετείται από τον Συρόπουλο στο τέλος τής συνάντησης. Είναι πιθανό ότι πριν αποσυρθεί, ο Ευγένιος Δ΄ επανέλαβε κάποιες από τις παρατηρήσεις του. Ο αφηγητής έχει καταγράψει τα πάντα εδώ (Laurent 1971: 477 σημ. 2).

[←8]

Ο Mάρκος τής Εφέσου είχε μάλιστα απουσιάσει από την προηγούμενη συνάντηση, χωρίς αμφιβολία σκόπιμα (Laurent 1971: 478 σημ. 1).

[←9]

Πιθανώς η Καθαγιαστική Εὐχαριστία (Libellus de consecratione eucharistica, Patrologia Graeca 160, στήλ. 1079-1090 και Petit, Documents, XVII, σελ. 426-434), όπου ο συγγραφέας προσπαθεί να αποδείξει ότι τα θεία δώρα δεν αγιάζονται μόνο από τα λόγια τού Κυρίου, αλλά και μέσα από την προσευχή που απαγγέλλει ο ιερέας και την ευλογία που δίνει αργότερα. Βλέπε Gill, Council, σελ. 248, σύμφωνα με το οποίο ο αυτοκράτορας παράγγειλε αυτή την περιγραφή για αποκλειστική του χρήση (Laurent 1971: 478 σημ. 2).

[←10]

Συρόπουλος 10.4: Ἐάσαντες δέ τό δοκεῖν τούς περί τοῦ ζητήματος τοῦδε λόγους, ἐσκέπτοντο πῶς ἄν τόν ὅρον ἐκθήσωσιν. ἔλεγεν οὖν ὁ βασιλεύς καί οἱ ἡμέτεροι, ὅτι δεῖ προτάττεσθαι τό βασιλικόν ὄνομα κατά τήν τάξιν καί τούς ὅρους τῶν οἰκουμενικῶν συνόδων, καί ἐφεξῆς τό τοῦ πάπα· οἱ δέ Λατῖνοι οὐδέ ἄκροις ὠσίν ἀκοῦσαι τοῦτο ἠνείχοντο· ἔλεγον γάρ ὅτι τό τοῦ πάπα ἀξίωμα πολλῷ τῷ μέτρῳ ὑπερέχει τοῦ βασιλικοῦ ἀξιώματος. πῶς οὖν ὑποβιβασθήσεται νῦν; ὁ δέ βασιλεύς καί οἱ ἡμέτεροι ἔλεγον, ὅτι· τοῦ βασιλεως ἐστί προνόμιον τό συναθροίζειν τήν σύνοδον, διό καί προτάττεται τό ὄνομα αὐτοῦ, ὡς ἐκ τῶν πρακτικῶν ἐστι δῆλον. οἱ δέ Λατῖνοι ἔλεγον, ὡς· ἡ παροῦσα σύνοδος παρά τοῦ πάπα συνήχθη· δι΄ ὁρισμοῦ γάρ καί ἐξόδου αὐτοῦ συνηθροίσθη, καί δεῖ καί κατά τοῦτο προηγεῖσθαι αὐτόν, μᾶλλον δέ γράφειν ἐν τῷ ὅρῳ, ὅτι ὁ πάπας συνῆξε καί τήν σύνοδον καί δι΄ αὐτοῦ ἐγένετο καί ἡ ἕνωσις. πρός τοῦτο οὖν ἔφη ὁ βασιλεύς· εἰ καί ἔδωκεν ἐξόδους ὁ πάπας, ἀλλ΄ εἰ μή ἐστέλλοντο πρέσβεις καί ὁρισμοί ἡμέτεροι, οὔτε οἱ τῆς Ἀνατολῆς πατριάρχαι ἐποίουν ἄν τοποτηρητάς, οὔτε τις τῶν τῇ ἡμετέρᾳ Ἐκκλησίᾳ προσκειμένων ἀρχιερέων τε καί γενῶν ἤρχετο ἤ ἔστελλέ τινα εἰς τήν σύνοδον διά θέλημα ἤ ὁρισμόν τοῦ πάπα· ὥστε καί οὕτως ἐγώ συνῆξα τήν σύνοδον καί δεῖ με προτάττεσθαι, καί ἄνευ δέ τούτων ἀρκεῖ μοι τό ἐν πάσαις ταῖς οἰκουμενικαῖς συνόδοις τά τῶν βασιλέων προηγεῖσθαι ὀνόματα, καί δεῖ καί ταύτην ὡς οἰκουμενικήν ἀκολουθεῖν ἐκείναις. εἶπον δέ πρός τοῦθ΄ οἱ Λατῖνοι· ἐν ἐκείναις οὐ παρῆν ὁ πάπας σωματικῶς καί διά τοῦτο ἐγράφοντο καί οἱ ὅροι, ὡς λέγετε· ἐν δέ τῇ παρούσῃ προὐκάθητο σωματικῶς καί δεῖ προηγεῖσθαι καί ἐν τῷ ὅρῳ. ὡς οὖν εἶδεν ὁ βασιλεύς εἰς τοῦτο πολλήν ἔνστασιν, εἶπε· λοιπόν γραφήτωσαν ὅροι δύο ταῖς αὐταῖς λέξεσι, πλήν ἐν μέν τῷ ἑνί γραφέσθω τό τοῦ πάπα ὄνομα, ἐν δέ τῷ ἑτέρῳ τό τοῦ βασιλέως. ἀλλ΄ οὐδ΄ εἰς τοῦτο ἠρκέσθησαν· κατέφυγον δέ τελευταῖον εἰς τό γράμμα τῆς ἀνακηρύξεως καί εἶπον, ὅτι· ἐν ἐκείνῳ τῷ γράμματι οὕτω προετάχθη τό ὄνομα τοῦ πάπα καί διεδόθη εἰς ὅλα τά γένη τῶν Λατίνων. τότε οὖν μή εἰπόντων ὑμῶν τι περί τούτου, νῦν μετά τό διαδοθῆναι καί πλατυνθῆναι οὕτω πανταχοῦ, πῶς ἀμείψομεν τήν τάξιν ἐκείνην; ἀδύνατόν ἐστι τοῦτο. πολλῶν οὖν ἐνστάσεων καί λόγων γενομένων, ἰδών ὁ βασιλεύς ὅτι οὐ παραιτήσονται ὅ προέθεντο, ἐξ ἀνάγκης ἐνέδωκε καί ἄκων, καί συνέθηκαν ἐκεῖνοι τόν ὅρον, καθώς ἤθελον.

[←11]

Σύμφωνα με τα Ελληνικά Πρακτικά (Gill, Acta, σελ. 418), οι Γραικοί που δεν είχαν πολύ σαφείς ιδέες επί τού θέματος, ήθελαν να μην προχωρήσει η εξέτασή του (Laurent 1971: 478 σημ. 3):
«Απάντησε ο αυτοκράτορας και είπε σε αυτόν [τον Ιουλιανό]: «Εγώ δεν είμαι απόλυτος άρχοντας τής [ανατολικής] συνόδου, ούτε θέλω να ενωθούμε εμείς με τυραννικό τρόπο, αλλά η δική μας σύνοδος συγκατατέθηκε με τη θέλησή της και έστειλε αυτή την ομολογία πίστεως, για την οποία λέτε ότι χρειάζεται να δοθούν εξηγήσεις. Αυτή είναι επαρκής και δεν χρειάζεται εξήγηση, επειδή οι λέξεις «αναβλύζει», «προχέεται», «πηγάζει» μίαν αιτία δίνουν στον Υιό, αν και δεν το λένε καθαρά λόγω τής άγνοιας των συντακτών. Δεν καταλαβαίνω τι άλλο θέλετε. Εσείς ομολογείτε ότι και ο Υιός είναι αιτία τού Αγίου Πνεύματος. Δεν διαφωνούμε, αλλά με τα ρητά αυτά ενωνόμαστε με εσάς. Και επειδή ενωνόμαστε, δεν διαφωνούμε».
(Ἀπεκρίθη ὁ βασιλεύς καί εἶπεν αὐτῷ [τῷ Ἰουλιανῷ]. Ο βασιλ. Ἐγώ οὐκ εἰμί αὐθέντης τῆς συνόδου, οὐδέ τυραννικῶς θέλω ἑνωθῆναι ἡμᾶς. ἀλλ΄ ἡ σύνοδος ἡ ἡμετέρα οἰκειοθελῶς συνεκατέβη καί ἔστειλε τήν ὁμολογίαν ταύτην, ἥν λέγετε ὅτι νά ἐξηγηθῶσι. καί ἔστι ἀρκετή, καί οὐ δέεται ἐξηγήσεως. ἐπεί τό ἀναβλύζειν, τό προχεῖσθαι, τό πηγάζειν, μίαν αἰτίαν δίδωσι τῷ Υἱῷ, εἰ καί οὐ λέγωσι καθαρῶς διά τήν ἀμαθίαν τῶν ἰδιωτῶν. τί δέ ἄλλο θέλετε, ἀγνοῶ. αἰτίαν ὁμολογεῖτε τοῦ Πνεύματος τόν Υἱόν. οὐδέν ἀντιλέγομεν, ἀλλά μετά τῶν ῥητῶν τούτων ἑνούμεθα ὑμᾶς· καί ἐπειδή ἑνούμεθα, οὐκ ἀντιλέγομεν).

[←12]

Τα πρακτικά των επτά πρώτων συνόδων φέρουν στην επικεφαλίδα τού αρχικού πρωτοκόλλου αναφορά στους εν ενεργεία αυτοκράτορες. Πρέπει επίσης να επισημανθεί ότι ήταν στη δική τους διακριτική ευχέρεια να εγκρίνουν με ειδική πράξη τις αποφάσεις των συνόδων και των συνεδριάσεων. Συνέβη επίσης να υπογράψουν, όπως στη Φλωρεντία, το διάταγμα πιο επίσημης συνέλευσης. Παράδειγμα: ο Ανδρόνικος Β΄ το 1285 (Laurent 1971: 479 σημ. 4).

[←13]

Η βούλλα τής 9^ης Απριλίου που εκδόθηκε στη Φερράρα. Βλέπε πιο πάνω, κεφ. δ’, παρ. 41 (Laurent 1971: 479 σημ. 5).

[←14]

Σύμφωνα με τα Ελληνικά Πρακτικά (Gill, Acta, σελ. 455-457), οι διαπραγματεύσεις στο σημείο αυτό πήραν εντελώς διαφορετική τροπή, με τον πάπα να δίνει στον αυτοκράτορα διπλή ικανοποίηση. Κατ’ αρχάς συμφώνησε να εισαγάγει μετά τις πρώτες λέξεις τη διατύπωση
«με τη συγκατάθεση τού πολύ αγαπητού μας υπογράφοντα γιου Ιωάννη, επιφανούς αυτοκράτορα των Ρωμαίων»
(συναινοῦντος τοῖς ὑπογεγραμμένοις τοῦ ποθεινοτάτου υἱοῦ ἡμῶν Ἰωάννου Παλαιολόγου τοῦ περιφανοῦς βασιλέως τῶν Ῥωμαίων),
αλλά πάνω απ΄ όλα δέχτηκε να γραφεί το διάταγμα με τη μορφή διπτύχου, φέροντας στα αριστερά το λατινικό κείμενο με την υπογραφή τού πάπα και εκείνες των πατέρων τής Δυτικής Εκκλησίας και στα δεξιά το ελληνικό κείμενο με τις υπογραφές τού αυτοκράτορα και των πατέρων τής Βυζαντινής Εκκλησίας (Laurent 1971: 479 σημ. 6).

[←15]

Συρόπουλος 10.5: Ἔγραψε δέ αὐτόν ὁ μοναχός Ἀμβρόσιος ὁ Λατῖνος· ἐκεῖνος γάρ ἦν τῆς ἑλληνικῆς παιδείας εἰδημονέστερος. ἠθέλησε δέ ὁ Νικαίας μεταποιῆσαι λέξεις τινάς πρός ἑλληνικωτέραν καλλιέπειαν. συνήγοντο οὖν οἱ λογιώτεροι τῶν Λατίνων, καί ἥν ἄν λέξιν ἔλεγεν ὁ Νικαίας, ἐξήταζον καί ἐσαφήνιζον αὐτήν ὥραν πολλήν, ἐνίοτε καί μέχρι δύο ὡρῶν· καί εἰ μέν ἠρέσκοντο ἐπί τῇ λέξει οἱ πρός τοῦτο ἐκλεγμένοι Λατῖνοι, ἐτίθετο· εἰ δέ τινι αὐτῶν ἀπήρεσκεν, ἠφίετο. ἐγίνετο δέ τοῦτο ἐπί δέκα ἡμέρας, καί ἔγραψαν αὐτόν καθώς ὁρᾶται. ἔξεστι δέ τοῖς βουλομένοις κατανοεῖν κατά τίνα σκοπόν συνέθηκαν αὐτόν καί μετά τίνων συντάττουσι τό τοῦ βασιλέως ὄνομα.

[←16]

Θεωρητικά το έργο τού Tραβερσάρι περιοριζόταν στη διαμόρφωση και συγκέντρωση σε ένα δογματικό σώμα των διαφόρων κειμένων που πρότειναν τα δύο μέρη. Στην πραγματικότητα ο ίδιος πήρε πολύ μεγάλο μέρος σε καθαυτή την επεξεργασία τού κειμένου, όπως αποδεικνύεται από τη σύγκριση των ιδεών που εκφράζονται στο διάταγμα με εκείνες τής αποτυχημένης ομιλίας στη Βενετία (Laurent 1971: 480 σημ. 1).

[←17]

Υπερβολική διατύπωση επειδή, σύμφωνα με τα Ελληνικά Πρακτικά (Gill, Acta, σελ. 456-457), φαίνεται ότι η πραγματική εργασία ανάπτυξης δεν απαίτησε περισσότερο από μία μέρα. Ο Συρόπουλος πρέπει επίσης να αναφέρεται στον χρόνο που απαιτούνταν για τη σύνταξη τού κειμένου, η οποία ήταν αναπόφευκτα λεπτή και αργή επειδή, όπως παρατηρεί ο Gill, Council, σελ. 261, τα διάφορα σχέδια που είχαν συνταχθεί από δωδεκαμελή επιτροπή έπρεπε να διαμορφωθούν τόσο στα ελληνικά όσο και στα λατινικά από τον Τραβερσάρι (Laurent 1971: 481 σημ. 2).

[←18]

Παραμένει το ερώτημα τού αν ο Συρόπουλος εξέτασε προσεκτικά το έγγραφο, το οποίο μπορούν να δουν όλοι ακόμη και σήμερα, στο οποίο το όνομα τού αυτοκράτορα ξεχωρίζει με πολύ επιδεικτικά γράμματα που έχουν γραφεί με κόκκινο μελάνι ( κιννάβαρι) στην κορυφή τής δεξιάς στήλης, όπου εμφανίζονται μόνο οι υπογραφές των Γραικών αρχιερέων, όπως ακριβώς στα χρυσόβουλλα και σε άλλες πράξεις τού αυτοκρατορικού γραφείου (Laurent 1971: 481 σημ. 3).

[←19]

Συρόπουλος 10.6: Μεταξύ δέ τούτων τῶν ἡμερῶν ἐζητοῦντο ἔτι καί τινα κεφάλαια εἴς τε τό περί τοῦ πουργατορίου καί εἰς τό περί τῆς ἀρχῆς τοῦ πάπα, εἰς ὅ καί μᾶλλον ἐδυσχέραινεν ὁ βασιλεύς· ἔλεγε γάρ ὁ Ῥωσίας καί ὁ Νικαίας, ὅτι· ἡ ἔκκλητός ἐστι τοῦ πάπα καί αὐτός ὀφείλει διορθοῦσθαι, εἰ ποιήσει τι παρείσπρακτον ὁ πατριάρχης ἤ ὁ βασιλεύς, καί ζητοῦσιν οἱ Λατῖνοι, ἵνα προσκέηται καί τό περί τούτου εἰς τόν ὅρον. ἔπασχεν οὖν ἐπί τοῖς τοιούτοις ὁ βασιλεύς καί ἐν μιᾷ τῇ περί τούτων ζητήσει ἔφη· εἰ οὐκ εἶχον οἱ Λατῖνοι τάς εἰσηγήσεις παρά τῶν ἡμετέρων, οὐκ ἄν ἔλεγον οὐδέ ἐζήτουν τά τοιαῦτα. ἐγώ δέ οἶδα καί τίνες εἰσίν οἱ ἐρεθίζοντες ἐκείνους. καί ἐν ἑτέρᾳ ὁμιλίᾳ διηγούμενος ὁ βασιλεύς τάς πρός αὐτόν ἐπιθέσεις καί ἐνστάσεις τῶν Λατίνων ἔφη· ὁρῶ ἀνθρώπους ἀπειθεῖς καί φιλονεικοῦντας ἀεί συνιστᾶν τό ἑαυτῶν θέλημα καί ἐπί τοσοῦτον ἀγωνιζομένους ἀναιρεῖν ὅπερ ἄν εἰπεῖν φθάσειέ τις, ὥστε ἐάν εἴπῃ τις ἐξ ἡμῶν ὅτι ὁ Χριστός ἐστιν ὁ ἀληθινός Θεός ἡμῶν, μέλλουσι φιλονεικεῖν καί μίαν ἡμέραν καί δύο καί παντί τρόπῳ σπουδάζειν ἀναιρεῖν αὐτό καί λέγειν ὅτι ὁ Χριστός οὐκ ἔστιν ὁ ἀληθινός Θεός ἡμῶν, καίτοι κατ΄ ἀρχάς λίαν εὐπειθεῖς αὐτούς ἔλεγε καί εὐγνώμονας ὁμιλῶν καί πεῖραν λαμβάνων αὐτῶν καί εὐκόλως ἔχειν διαλέξεσθαι καί ἑλκῦσαι τούς καρδηναλίους οἷς ὡμίλει πρός τά ἡμέτερα. ἦσαν δέ οὗτοι ὁ καμαρέριος, ὁ Ἰουλιανός καί ὁ Φιρμάνος.

[←20]

Ο Laurent 1971: 481 σημ. 4, γράφει ότι στις 26 Ιουνίου, εκείνη την ευαίσθητη στιγμή, οι Γραικοί ενεχείρισαν στον πάπα μια δήλωση, «την οποία παρέλαβε με ευχαρίστηση», προς μεγάλη τους ανακούφιση.

[←21]

Στο κείμενο ἔκκλητος. Η αρμοδιότητα εκδίκασης.

[←22]

Συρόπουλος 10.7: Ἐν ἑτέρᾳ δέ αὖθις ὁμιλίᾳ, τῶν αὐτῶν λόγων κινηθέντων, ἐσκληρύνθη ὁ βασιλεύς καί εἶπε· γινώσκω τίνες εἰσηγοῦνται τά τοιαῦτα, καί ἐγώ οὐκέτι ἐρῶ τι περί τούτων· ὁρῶ γάρ ἀνθρώπους οὐκ ἀποδεχομένους τήν ἕνωσιν καί διά τοῦτο προβαλλομένους ἄλλα ἐπ΄ ἄλλοις· ἡμεῖς γάρ συνεκατέβημεν καί ἐποιήσαμεν καί πλέον ἤ ἔδει. δέον οὖν ἀσμένως καί ἀπολυπραγμόνως δραμεῖν κἀκείνους πρός τήν ἕνωσιν· οἱ δέ προβάλλονται ὅσα καί λέγουσιν, ὡς ἔοικεν οὖν, οὐκ ἔστιν ἡ ἕνωσις αὕτη κατά τήν ἀποδοχήν τοῦ Θεοῦ, διό καί κωλύεται. ὅμως ἐγώ μηνύσω τῷ πάπᾳ μετά τῶν ἰδικῶν μου· καί εἰ μέν ἀρκεσθῇ εἰς ὅσα συνεφωνήσαμεν καί συγκατατεθῇ, γενήσεται καί ἡ ἕνωσις· εἰ δέ μή, μηνύσω τοῖς Φλωρεντίνοις, καί οὗτοι ἐξοικονομήσουσιν ἡμᾶς καί ἀπελευσόμεθα οἴκαδε. τά αὐτά δέ εἶπε, καί ἐν ἑτέρᾳ πάλιν ὁμιλίᾳ, ἀχθόμενος καί δυσχεραίνων ὡς ἔοικεν ἐφ΄ οἷς συνέθετο. καί μετά τό σιωπῆσαι τόν βασιλέα, ἱκανῆς ὥρας παρελθούσης, εἶπεν ὁ Νικαίας μετά στυγνότητος· καί ἔσται τοῦτο καλόν καί τίμιον, ἵνα συγκαταβῶμεν τό μέγα καί πολύ ἐκεῖνο δι΄ ὅπερ ἐσχίσθημεν ἐξ ἀρχῆς, εἰς δέ μικρόν τι καί μερικόν ἵνα ἐνστῶμεν ἐπί τοσοῦτον, ὥστε ἀποτελέσαι καί τό μέγα, ὅ συγκατατέβημεν; καί τίς ἡμᾶς ἐπαινήσεται; καί ἐπί τούτοις ἦγχε τόν βασιλέα. ἐν ὅσῳ δέ τά τοιαῦτα ἐλέγοντό τε καί ἐπράττοντο, οὐκ ἦν λόγος περί τοῦ σιτηρεσίου· μετά γάρ τήν κατά τόν μάϊον δόσιν, οὐδόλως ἐδόθη τινί σιτηρέσιον, εἰ μή ὅτε ἐξερχόμενοι ὑπεστρέφομεν εἰς τήν Βενετίαν, μετά τό ποιῆσαι δηλονότι πάντα, ὅσαπερ οἱ Λατῖνοι ἐβούλοντο.

[←23]

Στο κείμενο ἀποτελέσαι, αλλά ἀπωλέσαι στον Creyghton 1660.

[←24]

Συρόπουλος 10.8: Ἀλλ΄ ὁ Μιτυλήνης ὑπέρ τῆς ἑνώσεως δῆθεν σπουδάζων, εἶπεν, ὅτι· εἰ θέλει ὁ πάπας, δότω μοι φλωρία, ἵνα δώσω ἐγώ εἰς πρόσωπα, ἅπερ οἶδα, ὡς εὐεργεσίαν τοῦ πάπα καί κατασκευάσω αὐτά εὐκόλως ἔχειν καί πρός τήν ὑπογραφήν τοῦ ὅρου καί πρός τήν ἕνωσιν. ἔμαθεν οὖν τοῦτο ὁ πάπας καί ὥρισε καί δεδώκασιν αὐτῷ φλωρία, οὐκ οἶδα πόσα, ὡς δέ τινες εἶπον διακόσια, καί ἔδωκε πρός τινας τῶν ὑποδεεστέρων ἀρχιερέων· ἔδωκε δέ καί τῷ μεγάλῳ σκευοφύλακι φλωρία ἐννέα, ἄλλῳ δέ τινι τῶν ἐκκλησιαστικῶν ἀρχόντων οὐδενί δέδωκεν. ὡσαύτως ἔδωκε καί ὁ Χριστόφορος καί ὁ Ἀμβρόσιος μετά τήν ἕνωσιν πρός τινας τῶν ἐνδεεστέρων ἐκκλησιαστικῶν φλωρία ὡς εὐεργεσίαν τοῦ πάπα. μαθών δέ τοῦτο καί ὁ μέγας σκευοφύλαξ προσῆλθεν τῷ Χριστοφόρῳ, καί ζητήσας ἔλαβεν ἐξ αὐτοῦ φλωρία δώδεκα· εἶτα προσῆλθε καί ἐπετέθη τῷ Ἀμβροσίῳ ὡς μηδόλως λαβών τι ἀπό τάς εὐεργεσίας τοῦ πάπα, καί ἔλαβε καί ἐξ αὐτοῦ ἕτερα δώδεκα, ὅπερ μαθών ὕστερον ὁ Χριστόφορος, κατέγνω καί ἐμέμψατο καί ἐβουλήθη ἀναλαβεῖν ἐξ αὐτοῦ τήν μίαν δωδεκάδα, εἶτα παρῃτήσατο. ταῦτα οὖν λαθραίως ἐδίδοντο καί ὕστερον ἐκηρύχθησαν. ἀλλά καί ὁ Νικομηδείας διά τινων ἐδήλωσε τῷ πάπᾳ ὅτι οὐκ ἔχει φαινόλιον ἵνα φορέσῃ ἐν τῇ ἑνώσει, καί ἐζήτησεν ἵνα εὐεργετηθῇ, εἰ δέ μή οὐδέ φορέσει· καί ἔλαβε φλωρία ὀκτωκαίδεκα διά τό φαινόλιον, καί οὕτως εὑρέθη ἐν τῇ ἑνώσει ἔχων ἀλλαγήν ἀπηρτισμένην· οὐκ οἶδα δέ πόσα ἔλαβε καί ἐκ τῶν προειρημένων δόσεων. τά τοιαῦτα οὖν λάθρα πρός τινας ἀδιαφόρους καί ἀναιδεῖς διδόμενα, τινά μέν πρό τῆς ἑνώσεως, τά δέ πλείω μετά τήν ἕνωσιν, ἔδωκαν ἀφορμάς τοῖς βουλομένοις σκώπτειν καί λέγειν, ὅτι ἐλάμβανον φλωρία καί ὑπέγραφον· αἱ γάρ ὑπογραφαί καί τοῦ πρῶτον γραφέντος ὅρου καί τῶν μετ΄ ἐκεῖνον τεσσάρων ἐν τῷ παλατίῳ ἐγένοντο, παρόντων πολλῶν καί λατινεπισκόπων καί πρωτονοταρίων. οὐδείς δέ τῶν ἁπάντων εἶδεν ἐκεῖσε φλωρία διδόμενα τοῖς ὑπογράφουσιν ἤ ἤκουσεν ἀπαιτούμενα ἤ ὑποσχόμενα. εἰ δέ καί τινες λυμεῶνες καί ἀναιδεῖς ἔλαβον λάθρα φλωρία, ὧν οἱ πλείους οὐδέ ὑπέγραψαν, οὐδέ γάρ ἦσαν τῆς τάξεως τῶν ὑπογραφόντων, τοῦτο οὐκ ἐλυμήνατο τούς καθόλου, ἐπεί ἔτι ἠγνοεῖτο.

[←25]

Φαινόλιον: Κατά τον Κοραή (Άτακτα, τόμος 1, Παρίσι, 1828, σελ. 55) τό ἔνδυμα τοῦ ἀναγνώστου, ἀντίστοιχον μέ τό ὑποκάμισον.

[←26]

Συρόπουλος 10.9: Ὁ δέ γε Ἐφέσου ἐκάθητο μέν σιωπῶν καί ἀλγῶν ἐπί τοῖς γενομένοις· ὡς δέ ἔγνω γράφεσθαι καί τόν ὅρον, δείσας μήποτε ἀπαιτηθείη ὑπογράψαι ἤ κακωθείη ὡς ἀπειθής, ἠξίωσε τόν πανευτυχέστατον δεσπότην, καί χρησάμενος αὐτῷ μεσάζοντι πρός τόν βασιλέα, ἀνέφερε δι΄ αὐτοῦ, ὅτι· οἶδεν ἡ ἁγία βασιλεία σου, ὡς ἐγώ οὔτε ἀρχιερεύς ἐβουλόμην γενέσθαι, οὔτε εἰς τήν σύνοδον ἀφικέσθαι· εἱλόμην γάρ ἐξ ἀρχῆς τόν μοναδικόν καί ἡσύχιον κατά τό ἐνόν μοι διαζῆν βίον· ἡ δέ ἁγία βασιλεία σου ὥρισας καί ἀπῄτησάς με καί τά δύο. καί μή βουλόμενος οὖν ἠναγκάσθην τηρῆσαι τήν ὀφειλομένην ὑπακοήν πρός τήν ἁγίαν βασιλείαν σου· ἀνεδεξάμην δέ καί κόπον ὑπέρ τήν ἐμήν δύναμιν καί ἀγῶνα μέγαν τόν τῆς διαλέξεως, καί οὐ παρεῖδον οὐδέ ἠμέλησά τι ἀφ΄ ὧν εἰς τήν ἐμήν ἦν δύναμιν. νῦν δ΄ ἐπεί τό πρᾶγμα ἄλλως προβαίνει καί οὐ καθώς αἱ διαλέξεις ἀπῄτουν, ἦν δ΄ ἐγώ ὁ λέγων ἐν ταῖς διαλέξεσιν, αἰτῶ καί αὐτός ἕνεκεν τῶν πολλῶν μου ἀγώνων καί κόπων ταύτην τήν ἀμοιβήν παρά τῆς ἁγίας βασιλείας σου, τό μήτε ἀναγκασθῆναι με ὑπογράψαι ἐν τῷ ὅρῳ· οὐ γάρ ποιήσω τοῦτο ποτέ, κἄν εἴ τι καί γένηται, καί τό ἐπανασωθῆναί με οἴκαδε πεφυλαγμένως. ταῦτ΄ οὖν αἰτῶ καί ἱκετεύω εὐεργετηθῆναι. πρεσβεύσαντος οὖν τοῦ δεσπότου εἰς τόν βασιλέα καί δεηθέντος ἱκανῶς ὑπέρ τοῦ Ἐφέσου, ἐπείσθη ὁ βασιλεύς καί εὐεργέτησεν αὐτῷ πληροφορίαν, ὅτι οὔτε ἀναγκασθήσεται ὑπογράψαι καί ἐπανελεύσεται ἀσφαλῶς εἰς τήν πατρίδα ἐπιμελείᾳ καί φροντίδι βασιλικῇ.

[←27]

Συρόπουλος 10.10: Ἀλλ΄ ἡ μέν συνθήκη καί ἡ φράσις τοῦ ὅρου ἤδη πρός πέρας ἦν. εἶπον οὖν ὅ τε Ῥωσίας καί ὁ Νικαίας ὅτι ἐν τῷ τέλει δεῖ προσθεῖναι καί ἀφορισμόν καί ἀνάθεμα κατά τῶν μή στερξόντων ἤ καί τῶν ἐναντιωθησομένων αὐτόν. ἀντέστη οὖν πρός τοῦτο ὁ Τραπεζοῦντος καί ὁ μέγας πρωτοσύγκελλος, συνεφώνει δέ αὐτοῖς καί ὁ βασιλεύς, καί γέγονε φιλονεικία μεγάλη. τότε εἶπεν ὁ μέγας πρωτοσύγκελλος πρός τόν βασιλέα· Πληροφόρησον, δέσποτά μου ἅγιε, τούς παρόντας, ὅτι ἐνταῦθα οὐ γενήσεταί τις πατριάρχης· ταράττονται γάρ λογισμοί τινων περί τούτου καί ὅρισον ὡς οὐ ποιήσεις ἐνθάδε πατριάρχην, ἵνα εἰρηνεύσωσιν οἱ λογισμοί τῶν ταραττομένων, αἰνιττόμενος δι΄ αὐτῶν καί εἰρωνευόμενος τόν Ῥωσίας. εἶπε δέ καί ὁ Τραπεζοῦντος· παρακαλῶ τήν ἁγίαν βασιλείαν σου, ἵνα μηδόλως προστεθῇ ἀφορισμός ἤ ἀνάθεμα ἐν τῷ ὅρῳ· ἀρκεῖ γάρ ὅτι ἐγένετο πρᾶγμα ὅπερ οὐδ΄ ἐν τῇ διανοίᾳ ἡμῶν ἔδει παραδεχθῆναι, ὡς οἶμαι· τό δέ καί ἐπί τούτῳ αφορισμόν προσγραφῆναι, ἀντιβολῶ πρός Θεοῦ μή γενέσθω. ἤρξατο δέ ὁ Ῥωσίας λέγειν φιλονεικώτερον· καί τί ἐποιήσαμεν, δέσποτα Τραπεζοῦντος; τί ἐστι τό κακόν ἐκεῖνο ὅπερ οὐδέ εἰς διάνοιαν ἔδει παραδεχθῆναι; ἡμεῖς ὅ λέγουσιν οἱ ἅγιοι πεποιήκαμεν. ἰδών δέ ὁ βασιλεύς ὅτι εἰς φιλονεικίαν καί σκάνδαλον προχωρήσουσιν, ἐκώλυσε τόν Ῥωσίας τοῦ λέγειν καί εἶπε πρός τόν Τραπεζοῦντος· οὐκ ἔδει, δέσποτα, εἰπεῖν τό· οὐδέ ἐν τῇ διανοίᾳ ἡμῶν ἔδει παραδεχθῆναι τό γεγονός· ἔστι γάρ τοῦτο μέμψις καί κατηγορία τῆς συνόδου, καί δόξει ὅτι ἐποίησέ τι παρείσπρακτον ἡ σύνοδος, καί ἀνατρέχει τοῦτο πάλιν πρός ὑμᾶς. οὐ χρή οὖν ὑμᾶς κατηγόρους ἑαυτῶν ἤ ἀλλήλων δείκνυσθαι. ἀλλα τοῦτο γίνεται ἀπό τῆς προλήψεως ἥν ἔχετε· φαίνεται γάρ ὅτι ἔθεσθε ἐστᾶναι ἀεί ἐν ἐκείνῃ τῇ προλήψει καί ἐξ ἐκείνης μή μεταβῆναι· διό καί δοκεῖ ὑμῖν τό γεγονός δυσχερές. ἀλλά διά τοῦτ΄ ἔφην πολλάκις, ὅτι χρή πάντας ὑμᾶς ἐκβαλεῖν ἀφ΄ ἑαυτῶν τάς προλήψεις καί μηδεμιᾷ τούτων προσκεῖσθαι, ἀλλ΄ ἐπίσης ἀμφιβόλους ἡγεῖσθαι τήν τε τῆς Ῥωμαϊκῆς Ἐκκλησίας δόξαν καί τήν ἡμετέραν, ἐπεί πρόκεινται εἰς ἐξέτασιν, μέχρις ἄν ἡ σύνοδος ἐξετάσῃ καί διευκρινήσῃ ταύτας καί ἀποφήνηται, καί τότε δεξόμεθα ἀπταίστως τό ἀποφανθέν. ἐγώ γάρ οὕτως ἐμαυτόν διέθηκα καθάπερ εἶπον, καίτοιγέ εἰμι βασιλεύς καί ἐγώ συνῆξα καί τήν σύνοδον, καί ἦν εἰκός ἵνα βουληθῶ προστεθῆναι τῇδε τῇ δόξῃ ἤ τῇδε. ἀλλ΄ οὕτως ἔστησα εἰς ἐμαυτόν, ἵνα μήτε τῆς δόξης τῆς ἡμετέρας Ἐκκλησίας ἀντέχωμαι ὡς ἀναμφιβόλου καί ἀσφαλοῦς, μήτε τῆς Ῥωμαϊκῆς καταφρονῶ ὡς ἐπισφαλοῦς, ἀλλ΄ ἵν΄ ἀμφιβολίαν ἔχω καί ἐν ταῖς δυσί, μέχρις ἄν ἐξετάσῃ τά περί τούτων ἡ σύνοδος, καί τότε στέργω ὅπερ ἄν ἀποφήνηται. οὕτως οὖν ἔδει καί ὑμᾶς ἐκβαλεῖν ἀφ΄ ἑαυτῶν τάς προλήψεις καί νῦν στέργειν ἀναμφιβόλως ὅπερ ἡ σύνοδος ἀπεφήνατο. παύσασθε οὖν τάς φιλονεικίας καί ἐάσατε τούς λόγους τούς ἐναντιουμένους τῇ συνοδικῇ ἀποφάσει ὡς ἀναξίους ὄντας τῷ σχήματι ὑμῶν καί τῇ ἀρχιερατικῇ τάξει, καί στέργετε μετά τῆς προσηκούσης εὐλαβείας ὅπερ διωρίσατο ἡ σύνοδος. καί ὁ Ῥωσίας ἀναλαβών τούς λόγους εἶπεν· εἰ ποιήσουσι δύο τινές πρός ἀλλήλους γράμμα, μέχρι καί δέκα ὑπερπύρων προσγράφουσι καί πρόστιμον, ἵν΄ εἰ παραβαίη τις τήν συμφωνίαν, ἐνέχηται καί ὑποκέηται τῷ προστίμῳ· ἡμεῖς δέ συνοδικόν ἐκθέμενοι ὅρον, θαυμάζω πῶς οὐ προσγράψομεν τό συνοδικόν πρόστιμον. ἐξῆλθον οὖν τότε ὅ τε Ῥωσίας καί ὁ μέγας πρωτοσύγκελλος διενηνεγμένοι πρός ἀλλήλους· καί πρότερον γάρ ἀηδῶς διέκειντο ἀλλήλοις· ὅτε δέ ἐβουλεύοντο καί κατεσκεύαζον τήν ἕνωσιν, συνήφθησαν εἰς φιλίαν, καί μετά τό συστῆσαι αὐτήν αὖθις διηνέχθησαν. καί ἐν ἑτέρᾳ δέ συζητήσει τινῶν κεφαλαίων ἐνώπιον τοῦ βασιλέως ἐφιλονείκησαν ἀναίδην, καί εἶπεν ὁ μέγας πρωτοσύγκελλος· δέσποτα Ῥωσίας, οὐ γενήσῃ πατριάρχης· ἐάν δέ γένῃ, κάθελε πρῶτον ἐμέ. πρός ὅν ὁ Ῥωσίας ἀπεκρίνατο· θεωρῶ ὅτι ὑβρίζεις με· καί πρότριτα γάρ εἶπές τινα ἀνάξια ἐμοί, καί νῦν εἶπες πολλά. λέγω σοι οὖν μηδέν με παρακινήσῃς, ἵνα χωρήσω κἀγώ εἰς τοιούτους λόγους. ὁ δέ πάλιν ἔφη· λέγω σοι ὅταν γένῃ πατριάρχης σύ, κάθελε πρῶτον ἐμέ.

[←28]

Στις 2 Ιουλίου, μια επιτροπή 12 ή 24 αντιπροσώπων (μισοί Γραικοί, μισοί Λατίνοι) ήταν υπεύθυνη για την οριστικοποίηση τού διατάγματος και στις δύο γλώσσες και για τη μεταγραφή του, έτσι ώστε να είναι έτοιμο για υπογραφή (Laurent 1971: 485 σημ. 1).

[←29]

Συρόπουλος 10.11: Ὁ δέ ὅρος ἐγράφη καί ἀνεγνώσθη εἰς τόν βασιλέα, καί ἐτάχθη ἵνα ὑπογραφῇ, εἶτα, γενομένης λειτουργίας μεγάλης καί λειτουργήσαντος τοῦ πάπα, συμφορεσάντων αὐτῷ καί τῶν ἡμετέρων, ἀναγνωσθῇ, καί οὕτως ἵνα ὑπάρχωμεν ἡνωμένοι. ἔλεγεν οὖν ὁ βασιλεύς, ἵνα μηνύσῃ τῷ πάπα, ἵνα μετά τό λειτουργῆσαι τούς Λατίνους λειτουργήσωσιν εὐθύς καί οἱ ἡμέτεροι, παρόντος τοῦ πάπα καί πάντων Λατίνων τε καί Γραικῶν, ὡς ἄν ἴδωσι πάντες τό τῆς ἡμετέρας λειτουργίας μυστήριον. εἶπε δέ ὁ Ῥωσίας καί ὁ Νικαίας, ὅτι· οἱ Λατῖνοι βούλονται λιτανεῦσαι, εἶτα ὕμνον παρακλήσεως ᾇσαι καί ἐπί τούτοις λειτουργῆσαι, ἐν οἷς παρελεύσεται ἡ μεσημβρία, καί εἰκός ἐστι, μή δυνηθέντα τόν τοσοῦτον κόπον τόν πάπαν, κωλῦσαι τήν ἡμετέραν λειτουργίαν, καί βέλτιον ἄν εἴη, εἰ τῇ ἐπιούσῃ γενήσεται ἡ λειτουργία ἡμῶν. ὁ δέ βασιλεύς ἔφη· πολλῷ μοι δοκεῖ κρεῖττον, εἰ κατά τήν αὐτήν ἡμέραν τελεσθείη καί ἡ ἡμετέρα λειτουργία, ἵνα παρόντος καί τοῦ πάπα καί πάντων τῶν περί αὐτόν καί τοῦ λατινικοῦ πλήθους, ἀναγνωσθῇ τό ἅγιον σύμβολον ἄνευ τῆς προσθήκης καί ἴδωσι καί αὐτοί τήν ἡμετέραν λειτουργίαν καί ἔσται τοῦτο εἰς τιμήν ἡμῶν. ταῦτα μέν ἔλεγεν ὁ βασιλεύς· ἐκωλύθησαν δέ ὅμως τά ἐνθυμήματα αὐτοῦ. περιέστη δέ ἵνα ὑπογραφῇ ὁ ὅρος τῇ πέμπτῃ τοῦ ἰουλίου ἡμέρᾳ κυριακῇ καί τῇ δευτέρᾳ γένηται ἡ λειτουργία τῆς ἑνώσεως.

[←30]

Συρόπουλος 10.12: Ὅπως μέν οὖν ἔστερξαν τό γεγονός καί ἐπείσθησαν ὑπογράψαι οἱ ἀρχιερεῖς οἱ μή συνθέμενοι ἐν ταῖς γνώμαις καί οἱ εὑρεθέντες μή ἡγούμενοι ὡς ἀχειροτόνητοι, οὔτε οἶδα οὔτε ἔχω λέγειν· περί δέ ἐμαυτοῦ καί τῶν μετ΄ ἐμοῦ δηλώσω μηδέν τι προσθείς ἤ παραλιπών ἤ ἄλλο τι προτιμήσας τῆς ἀληθείας. ἡμεῖς ἠλπίζομεν, ὡς οὐδείς ἔσται λόγος πρός ἡμᾶς περί ὑπογραφῆς ἀποδοκιμασθέντας ὡς εἴρηται ἀπό τῶν πρακτικῶν τῶν συνόδων· κατά δέ τήν δηλωθεῖσαν κυριακήν, μετά τήν λειτουργίαν μετεκαλέσατο ἡμᾶς ὁ Φιλανθρωπινός εἰς τά βασίλεια, τόν τε μέγαν χαρτοφύλακα, ἐμέ <τε> καί τόν πρωτέκδικον καί εἶπεν ἡμῖν· ὁ βασιλεύς ὁρίζει· ἡ ἕνωσις ἐφάνη καλή καί ἐστέρχθη παρά πάντων, καί νῦν μετά δύο ἤ τρεῖς ὥρας ὑπογραφήσεται καί ὁ ὅρος. ὁριζει οὖν ἵνα ὑπογράψητε μετά τῶν ἄλλων καί ὑμεῖς καί φορέσητε αὔριον καί εἰς τήν ἕνωσιν. προλέγω δέ ὑμῖν τοῦτο, ἵνα ἦτε ἕτοιμοι καί εἰς τά δύο. ἀντέστημεν οὖν πρός ταῦτα εἰπόντες, ὅτι· ἡμεῖς ἀφ΄ οὗ ὥρισεν ὁ βασιλεύς καί ἔφερον τά πρακτικά καί εὑρέθη ὅτι ὑπογράφουσιν ἐπίσκοποι καί ἀρχιμανδρῖται μόνοι, καί ὥρισεν ἵνα γένηται οὕτω καί εἰς τήν παροῦσαν σύνοδον, ἐνομίσαμεν ὅτι οὐ γενήσεται ἄλλο παρό ὥρισεν παρρησίᾳ καί συνοδικῶς. νῦν οὖν θαυμάζομεν πῶς ὁρίζει ἄλλο· πῶς δέ ὑπογράψομεν, εἰς ὅ οὔτε ἐγνωμοδοτήσαμεν οὔτε στέργομεν ἀλλ΄ ἔχομεν αὐτό ἐναντίον τῶν δογμάτων τῆς Ἐκκλησίας; περί τούτου καί ὁ πατριάρχης πολλάκις εἶπεν ἡμῖν, ἀλλά οὐκ ἐστέρξαμεν, καί πάλιν μαθέτω ὁ βασιλεύς, ὅτι οὔτε ὑπογράψομεν οὔτε φορέσομεν. τούτων ἀνενεχθέντων, πάλιν ἔρχεται ὁ Φιλανθρωπινός καί λέγει· ὁ βασιλεύς ὁρίζει· οὐδέν ἔνι θαυμαστόν εἰ οὐκ εἴπομέν τι πρός ὑμᾶς μέχρι τοῦ νῦν· ἀλλ΄ ἐπεί ἐστέρχθη παρά πάσης τῆς συνόδου ἡ δόξα αὕτη καί ἀπό τοῦ νῦν μέλλει ἔχειν ταύτην ἡ Ἐκκλησία ἡμῶν ὡς ὑγιᾶ δόξαν, ἀνάγκη ἐστίν ἵνα στέρξητε ταύτην καί ὑμεῖς καί οὐκ ὀφείλετε ποιῆσαι ἄλλο παρά τήν ἀπόφασιν τῆς συνόδου καί τήν ἡμετέραν παρακέλευσιν. ὅτι δέ ἄλλο λέγω παρό πρότερον, οὐκ ἔστι παράδοξον· τότε γάρ ἐφάνη μοι καλόν καί εἶπον ἐκεῖνο, νῦν δέ τοῦτο μοι δοκεῖ κάλλιον καί ὁριζω ἵνα ὑπογράψητε. ἀπεκρίθημεν ἡμεῖς· ὁρίζει ὅτι ἡ δόξα ἔνι καλή καί ἡμεῖς οὐκ ἔχομεν αὐτήν καλήν· τούς ἁγίους στέργομεν καί ἡμεῖς καί τά ῥητά μετά τῆς ὑγιοῦς ἑρμηνείας· εἴδε ἐστέρχθη παρά τῶν ἄλλων, οὐδέν θαυμαστόν· ἕκαστος ὑπ΄ ἐξουσίας ἔχει τό ἴδιον θέλημα. εἶπεν οὖν ὁ Φιλανθρωπινός· και ὑμεῖς μόνοι παρά πάντας φρονεῖτε τά ἐναντία; ἰδού καί οἱ ἡμέτεροι σοφοί καί οἱ λογιώτεροι καί οἱ ἐνάρετοι καί πάντες λέγουσιν ὅτι καλή ἐστιν ἡ δόξα καί στέργουσι τήν δόξαν καί τήν ἕνωσιν, καί ὑμεῖς θαυμάζω πῶς οὐ στέργετε ταύτην. ἐγώ ἀξιῶ καί παρακαλῶ ὑμᾶς ὡς φίλος, ποιήσατε τόν ὁρισμόν τοῦ βασιλέως διά τό καλόν τῆς εἰρήνης, διά τό συμφέρον τῶν χριστιανῶν, εἰ μή δι΄ ἄλλο τι, κἄν διά τήν ἐξέλευσιν ἡμῶν· σκέψασθε γάρ, ὅτι ἀδύνατόν ἐστιν ἐξελθεῖν ἡμᾶς τῶν ὧδε, εἴπερ οὐ ποιήσομεν ἕνωσιν. τί οὖν γενήσονται οἱ χριστιανοί καί οἱ ὄντες ἐνταῦθα, καί οἱ ἐκεῖσε ἡμᾶς περιμένοντες; ἔφην δ΄ ἐγώ· οὐκ οἶδα πῶς οἱ σοφοί καί οἱ λογιώτεροι καί οἱ ἐνάρετοι κατέπεισαν τάς ἑαυτῶν συνειδήσεις· ἐκεῖνοι τοῦτο οἴδασιν. ὡς δ΄ ἐγώ νομίζω, οὐ κατέπεισαν, ἀλλά κατεπάτησαν μᾶλλον τάς σφῶν αὐτῶν συνειδήσεις. πλήν ἐγώ δι΄ ἐμαυτόν φροντίζω· οὐ γάρ δι΄ ἄλλον τινά ὀφείλω λόγον τῷ Θεῷ, ἀλλά δι΄ ἐμαυτόν, καί ἐπειδή οὔτε ἀπό τῆς μερικῆς μαθήσεώς μου, οὔτε ἀπό ἄλλων πολλῶν ὧν ἤκουσα καί εἶδον πληροφοροῦμαι εἶναι ὑγιᾶ ταύτην τήν δόξαν, διά τοῦτο οὐδέ στέργω αὐτήν. διά δέ τό καλόν τῆς εἰρήνης καί τό συμφέρον τῶν χριστιανῶν καί τ΄ ἄλλα ὅσα ὥρισας, ἰδού ή ἕνωσις ἐστάθη καί ἔνι ὡς τετελεσμένη καί οὐ γενήσεταί τις ἐμποδισμός πρός τό τελεσθῆναι καί τά ἐξ αὐτῆς ἐλπιζόμενα καλά, εἴτε ὑπογράψομεν ἡμεῖς, εἴτε μή ὑπογράψομεν. ἱκετεύομεν οὖν καί παρακαλοῦμεν τόν βασιλέα τόν ἅγιον, ἵνα συμπαθήσῃ ἡμῖν καί ὡς ἰδίαν αὐτοῦ εὐεργεσίαν εὐεργετήσῃ τό μηκέτι ἐπηρεάσῃ ἀναγκάζων ἡμᾶς εἰς τό ὑπογράψαι, ἐπεί δικαιούμεθα καί ἀπό τῶν πρακτικῶν καί ἀπό τοῦ ὁρισμοῦ, ὅν ὥρισε παρρησίᾳ· ἀξιοῦμεν δέ καί τήν ἀντίληψίν σου, ἵνα ἀναφέρῃς ὅσα προείπομεν καί παρακαλέσῃς ἀφ΄ ἡμῶν, ὡς οἶδεν ἡ θαυμαστή σου γνῶσις, καί ἐλευθερώσῃς ἡμᾶς τοῦ τοιούτου ζητήματος. ὁ δέ Φιλανθρωπινός ἔφη· οὐδέν δύναμαι ἵνα ἀναφέρω τοιούτους λόγους. ὁ βασιλεύς βαρεῖται. εἴπατέ μοί τι ἐσόμενον εἰς ἀποδοχήν ἐκείνου, καί ἀνοίσω αὐτό· ποιήσατε καί ὑμεῖς οἰκονομίαν τινά καί συγκατάβασιν. ἦσαν καί ἄλλοι οἵτινες οὐκ εἶχον τοῦτο καλόν, ἀλλά νῦν ἔστερξαν, καί πάντες ἤδη ὑπογράψουσιν. οὕτω ποιήσατε καί ὑμεῖς καί πάντες χρήσασθαι τῇ οἰκονομίᾳ. ἡμῶν δέ παντελῶς ἀπαναινομένων καί τήν συγκατάθεσιν καί τήν οἰκονομίαν, ἔφη πάλιν ὁ Φιλανθρωπινός· προσέχετε· εἰς μέγα φορτίον ἐμβαλεῖν ἑαυτούς βούλεσθε, σκέψασθε μήποτε καί οὐ δυνηθῆτε τοῦτο. οὐκ οἴδατε ὅσα ὑπέστη ὁ βασιλεύς καί πρότερον καί νῦν δέ μάλιστα πρός τό κατορθῶσαι τό πρᾶγμα ὡς ἐγένετο; πόσους κόπους καί πειρασμούς καί λόγους καί ἀγώνας κατηνάλωσε πρός τούς Λατίνους, ἵνα στέρξωσιν ἑνωθῆναι μεθ΄ ἡμῶν, τηρουμένων πάντων τῶν τῆς ἡμετέρας ἐκκλησίας ἐθῶν ἀμετακινήτων; νῦν οὖν ἐπ΄ αὐτῆς τῆς ἀκμῆς γενήσεται σύγχυσις τοῦ πράγματος ἀφ΄ ὑμῶν; πῶς οὖν ἀνέξεται τοῦτο ὁ βασιλεύς; πῶς ἐξοικονομήσει τό πρᾶγμα; τί ἄν εἴποι νῦν τοῖς Λατίνοις προειπών αὐτοῖς ὅτι στέργεται καί ὑπογράφεται παρά πάντων ὁ ὅρος; οἵ καί μετά δύο ὥρας ἐλεύσονται ἰδεῖν οἰκείοις ὀφθαλμοῖς πῶς ὑπογράφετε. σκέψασθε ὡς φρόνιμοι καί ταῦτα καί ἄλλα ὅσα παρακολουθήσωσι καί ποιήσατε ὅσον πρέπει. εἴα, δότε μοι λόγον τετελεσμένον· κατεπείγει γάρ τό πρᾶγμα ἵνα ἀναφέρω. ἀκούσαντες δέ ἡμεῖς ταῦτα καί ἐννοήσαντες ὡς ἀδύνατόν ἐστιν ἐᾶσαι ἡμᾶς, σκεψάμενοι εἴπομεν ἕκαστος τό δόξαν αὐτῷ. ὁ οὖν μέγας χαρτοφύλαξ συνέθετο ὑπογράψαι μόνον, οὐ μήν δέ φορέσαι. ἐγώ δέ εἶπον, ὡς· ἐπεί ἀνάγκην ἐπάγουσιν ἡμῖν ποιῆσαί τι, ἵνα δείξομεν ὁμογνώμονες, φορέσω μόνον, οὐ μήν ὑπογράψω. καί λέγει ὁ μέγας χαρτοφύλαξ· οὐχί, τοὐναντίον λέγεις; ἐγώ δ΄ ἔφην· οὕτω θέλω ποιῆσαι ὡς εἶπον. καί λέγει μοι· τό μεῖζον δίδως; ἐγώ δ΄ εἶπον· στενά μοι πάντοθεν, καί τά δύο μέγιστά εἰσι. πλήν ἐγώ τό φορέσαι κατά τήν γενησομένην ἐνθάδε τάξιν ἡγοῦμαι κουφότερον· ἐρῶ δέ καί τόν λόγον δι΄ ὅν λέγω καλῶς ὡς νομίζω. ἐν τοῖς πρακτικοῖς οὐχ εὑρίσκονται ὑπογραφαί τινων κληρικῶν· ὅμως οἱ πατριάρχαι καί οἱ ἐπίσκοποι εἶχον κληρικούς. ὑπέγραφον οὖν οἱ ἐπίσκοποι, οἱ δέ κληρικοί συνεφόρουν τοῖς ἐπισκόποις καί οὕτως ἠκολούθουν ταῖς γνώμαις αὐτῶν. κατά τοῦτο οὖν λέγω καί αὐτός ἵνα συμφορέσω, καί μή ὑπογράψω, ἀκολουθῶν τοῖς πρακτικοῖς καί τῇ τάξει τῶν οἰκουμενικῶν συνόδων. εἶπον δέ πρός τόν Φιλανθρωπινόν· παρακαλῶ ἵνα ἀναφέρῃς ὅσα προείρηκα καί παρακαλέσῃς ὑπέρ ἐμοῦ, ἵνα ἐλευθερωθῶ παντελῶς· οὐδόλως γάρ συναινῶ τοῖς γινομένοις. ὅταν δέ ἴδῃς τοῦτο ἀδύνατον, τότε ἐξ ἀνάγκης εἰπέ, ἵνα συμφορέσω μόνον. ἠκολούθησε καί ὁ πρωτέκδικος τῇ ἐμῇ γνώμῃ καί ὁ μέγας χαρτοφύλαξ ὕστερον. ἀπελθόντος οὖν τοῦ Φιλανθρωπινοῦ καί ἀνενεγκόντος ταῦτα, οὐκ ἤρεσαν, ἀλλά πάλιν ἐλθών εἶπεν· ὁ βασιλεύς ὁριζει· ἤκουσα ὅσα λέγετε. ἐγώ οὐκ εἰμί ἀρκετός εἰς τό ἕν, ἀλλά θέλω ἵνα καί ὑπογράψητε καί συμφορέσητε. ὀφείλετε τοίνυν ποιῆσαι καί τά δύο ἀπαραιτήτως· οὕτω γάρ ἐστι συμφέρον κατά πολλούς τρόπους καί οὐκ ἐγχωρεῖ ἄλλως γενέσθαι. εἰ μέν οὖν ποιήσετε καθώς ὁρίζω, ἤδη καλόν· εἰ δέ τό ἕν μόνον λέγετε, ἐγώ τό γε νῦν λέγω ἵνα μηδέ φορέσητε· εἰς τό ἑξῆς δέ ποιήσω ὅσον προσήκει γενέσθαι εἰς ὑμᾶς ὡς τοσοῦτον καταφρονήσαντας καί τοσούτους ἐμποδισμούς πρός τό ἀγαθόν ἔργον τοῦτο πεποιηκότας. εἶτ΄ ἔφη πρός τούς ἄλλους· ὁρίζει καί τοῦτο. ἀπό μέν τοῦ μεγάλου ἐκκλησιάρχου οὐκ ἔχομεν λόγον τινά μέχρι τοῦ νῦν, ὡς ἡ ἀλήθεια ἔχει· ὅσον δέ ἀφ΄ ὑμῶν ἔχομεν. τί οὖν θέλετε πάλιν τούτους τούς λόγους, ἐπεί ἐστέρξατε τό γεγονός; δυσχεραινόντων οὖν πρός τοῦτο καί ἀρνουμένων κἀμέ μάρτυρα προβαλλομένων εἰ τοιοῦτόν τι σύνοιδα, πρός δέ καί αὐτόν τόν Φιλανθρωπινόν, καί ἐμοῦ μή εἰδέναι τοιοῦτόν τι διατεινομένου, εἶπε πάλιν αὐτοῖς ὁ Φιλανθρωπινός, ὅτι· οὐδέν ὥρισε, ποτέ καί εἰς τίνας ἐγνωμοδοτήσατε, πλήν οὕτως ὁρίζει. ἔχει τήν γνώμην ὑμῶν καί τῶν δύο. τί οὖν ἔχετε λέγειν πρός αὐτό; βούλεσθε μετά τῶν ἄλλων ἀντιλέγειν τῷ βασιλεῖ καί εἰς τοῦτο; σκέψασθε εἰς πόσα καί ποῖα ἐμπίπτετε. τότε οὖν στενοχωρηθέντες ἐνέδωκαν καί ἄκοντες ποιῆσαι τό προσταττόμενον. εἶτα ἐπετέθη ἐμοί ὁ Φιλανθρωπινός συμφωνῆσαι καί ἐμέ τούτοις ἐπί τούτῳ καί ἠνάγκαζεν ἀναβολήν μή διδούς. ὡς οὖν εἶδον τήν βίαν καί τό ἀπαραίτητον καί ὅτι ἐναπελείφθην μόνος καί ἀπό τῆς ἐμῆς ἐνστάσεως τῇ μέν Ἐκκλησίᾳ οὐδεμία βοήθεια προσγένηται, ἐμοί δέ βλάβη ἀνθρωπίνως ἐπακολουθήσει, εἶπον καί ἐγώ· ἐπειδή ὁρίζει ὁ αὐθέντης ἡμῶν ὁ βασιλεύς ὅσα ὁρίζει, νομίζουσι δέ καί πάντες ὅτι τοῦτό ἐστι συμφέρον τῆς Πόλεως καί σύστασις τῶν χριστιανῶν, ἵνα μή δόξω ὅτι οὐδέν ἀγαπῶ, οὐδέ ἐφίεμαι τῆς συστάσεως καί τῆς αὐξήσεως τῆς πατρίδος, ἀλλ΄ ἐναντιοῦμαι τό πολύ καλόν καί τήν βελτίωσιν ταύτης καί τήν ὠφέλειαν τῶν χριστιανῶν καί τ΄ ἄλλα ὅσα ἀριθμοῦσιν ὑπέρ τῆς Πόλεως, ἐξ ἀνάγκης ἕπομαι τοῖς πολλοῖς, ἵνα ἐκπληρώσω τόν ὁρισμόν καί τό θέλημα τό βασιλικόν, διαμαρτυρόμενος καί νῦν ὅτι οὔτε τῇ γνώμῃ οὔτε τῇ προαιρέσει μου δοξάζω τό γεγονός ὡς ὑγιᾶ δόξαν τῆς Ἐκκλησίας ἡμῶν. οἶδε γάρ ὁ Θεός τήν διάθεσιν τῆς ψυχῆς μου, ὅτι οὐ στέργω τοῦτο, οὐδ΄ ἑκουσίως ὑπογράφω καί ἀπέμεινεν εἰς τήν εὐσπλαγχνίαν ἐκείνου. ποιῶ οὖν τοῦτο κατά τό παρόν, καί πάλιν ἔξεστί μοι ποιῆσαι ὅ βούλομαι εἰς ἐμαυτόν.

[←31]

Ο Laurent 1971: 489 σημ. 1, παρατηρεί ότι ο Συρόπουλος, ο οποίος υπερηφανεύεται για τις γνώσεις του αλλού (πρβλ. κεφ. θ’ παρ. 32), εδώ δεν μπορεί να δείξει ταπεινότητα και μιλάει για μερικές ή περιορισμένες γνώσεις.

[←32]

Συρόπουλος 10.13: Καί ταῦτα μέν οὕτως· δευτέρᾳ δέ ὥρᾳ μετά μεσημβρίαν τῆς αὐτῆς κυριακῆς συνήλθομεν εἰς τά βασίλεια πάντες οἱ τήν τῆς ἡμετέρας Ἐκκλησίας σύνοδον ἐκπληροῦντες· ἦλθον δέ καί ἐκ τοῦ πάπα ἐπίσκοποι, ὅ τε Χριστόφορος καί ἕτεροι δύο καί πρωτονοτάριος εἷς, ὥστε θεωρεῖν πῶς καί παρά τίνων ὑπογράφεται ὁ ὅρος. ἐκόμισε δέ τόν ὅρον ὁ Σεκουνδινός γεγραμμένον ἐν μέν τῷ ἡμίσει μέρει τῆς αὐτῆς βεμβράνας λατινικῶς, ἐν δέ τῷ ἑτέρῳ ἡμίσει ἑλληνικῶς. νοσοῦντος δέ τοῦ Ἡρακλείας, ὥρισεν ὁ βασιλεύς τόν Βουλλωτήν καί τόν Σεκουνδινόν καί διεκόμισαν πρός αὐτόν τόν ὅρον τοῦ Χριστοφόρου, καί ὑπέγραψεν ὁ Ἡρακλείας πρῶτον ὡς τοποτηρητής τοῦ Ἀλεξανδρείας, θεωρούντων αὐτῶν. εἶτα ἔφερον τόν ὅρον εἰς τά βασίλεια, οὗ ἦμεν συνηθροισμένοι, καί ὑπέγραψε καί ὁ μέγας πρωτοσύγκελλος καί ἐφεξῆς οἱ λοιποί τοποτηρηταί καί ἀρχιερεῖς, μεθ΄ οὕς καί ἡμεῖς οἱ δείλαιοι, ἐθελοακουσίως οἴμοι, ὡς οἶδας Χριστέ βασιλεῦ. σιτηρέσιον μέν οὖν ἐλελείπετο ἡμῖν τότε μηνῶν πέντε· μαρτύρομαι δέ τόν ἐπί πάντων Θεόν, ὅτι οὐδέ μνήμη τούτου ἐγένετο παρά τινος τότε, οὐδ΄ ἡ τυχοῦσα ἀπαίτησις παρά τινος τῶν ἡμετέρων ἤ ὑπόσχεσις παρά τῶν Λατίνων. ἀλλ΄ εἰ καί πάντες τῇ ἐνδείᾳ συνειχόμεθα, ὅμως ἐν μυχοῖς καρδίας στένοντες καί δακρύοντες οἱ πλείους ὑπεγράφομεν. οἶδε ταῦτα ὁ ἐτάζων καρδίας καί νεφρούς, ὅς καί τήν ἀξίαν ἀποδώσει δίκην τοῖς διαβάλλουσι τούς ὑπογράψαντας, ὡς ἐπί ἀπαιτήσει καί δόσει φλωρίων ὑπέγραψαν. ἔκλεισαν οὖν τήν πύλην τῆς οἰκίας καί παρίσταντο ἑκάστῳ ὑπογράφοντι οἱ δηλωθέντες λατινεπίσκοποι, θεωροῦντες καί περιεργαζόμενοι πῶς ἕκαστος ὑπογράφει. περί μέν τοῦ Ἐφέσου οὐδείς ἐλαλήθη λόγος· περί δέ τοῦ Σταυρουπόλεως εἶπον οἱ μέν ὅτι ὑπογράψει καί φυλαχθήτω ὁ τόπος αὐτοῦ, οἱ δέ ὅτι οὐχ ὑπογράψει, τινές δέ τῶν ἀρχιερέων εἶπον· ἀπελθέτω τις ἵνα φέρῃ αὐτόν ἐνταῦθα. καί ἀπελθών τις ἐν τῷ καταλύματι αὐτοῦ οὐχ εὗρεν αὐτόν. καί εἶπεν ὁ Νικαίας· ἰδού ἔχομεν καί εἰς τήν φακήν στίχον. αὐτός δέ ὁ Σταυρουπόλεως, ἀρξαμένων συνάγεσθαι τῶν ἄλλων ἐπί τῷ ὑπογράψαι, λάθρα ἐξελθών τῆς Φλωρεντίας, φυγάς ᾤχετο.

[←33]

Στις 5 Ιουλίου 1439, ημερομηνία που δίνει επίσης για την υπογραφή τού πάπα, των καρδιναλίων και των επισκόπων ο ανώνυμος Ρώσος χρονικογράφος, που είναι ιδιαίτερα λεπτομερής όσον αφορά την τελετή τής επόμενης ημέρας. Από την άλλη πλευρά, τα Ελληνικά Πρακτικά (Gill, Acta, II, σελ. 465) και άλλοι τοποθετούν στις 6 τού μηνός τη συνεδρίαση υπογραφής, κατά τη διάρκεια τής λειτουργίας για την ένωση. Οι λεπτομέρειες που δίνουν και οι δύο πλευρές είναι τόσο χαρακτηριστικές, που φαίνεται ότι υπήρξαν δύο διαφορετικές συναντήσεις, ιδιαίτερα αφού οι ίδιες τα Ελληνικά Πρακτικά (Gill, Acta, σελ. 458) μιλούν επίσης για υπογραφές που μπήκαν κάτω από το διάταγμα την Κυριακή 5 Ιουλίου:
«Συγκεντρώθηκαν όλοι οι επί τούτου ορισμένοι στον προαναφερθέντα ναό και συνέταξαν την απόφαση, με όλα τα προνόμια και τα δικαιώματα αυτών, δηλαδή των πατριαρχών. Και την Κυριακή την υπογράψαμε [την απόφαση]»
(συνῆλθον πάντες οἱ ἀποτεταγμένοι ἐν τῷ εἰρημένῳ ναῷ. καί συνέθεσαν τόν ὅρον· Μετά πάντων τῶν προνομίων καί τῶν δικαίων αυτῶν. τῶν πατριαρχῶν δηλονότι· καί τῇ κυριακῇ ὑπεγράψαμεν αὐτόν).
Φαίνεται ότι δύο ξεχωριστά αντίγραφα υπογράφηκαν στις 5 και στις 6 Ιουλίου. Αλλά το πράγμα δεν είναι ξεκάθαρο γιατί, για να τηρήσουμε τα λόγια τού μεγάλου πρωτοσύγγελλου, ένα μόνο αντίγραφο έπρεπε να υπογραφεί σε αυτή την περίπτωση, το οποίο πρέπει να είναι εκείνο στις 6 τού μηνός, αφού το διάταγμα φέρει αυτή την ημερομηνία (Laurent 1971: 492 σημ. 1).

[←34]

Χωρίς αμφιβολία το αντίγραφο που υπάρχει σήμερα στη Φλωρεντία (στη Λαυρεντιανή Βιβλιοθήκη), που πρέπει να θεωρηθεί ως το μόνο αληθινό πρωτότυπο, επειδή, καταρχήν, είναι το μόνό πλήρες, έχοντας τα αυτόγραφα όλων των υπογραφών των Γραικών, εκείνης τού μεγάλου πρωτοσύγγελλου και τη ρήτρα που αφορά την καθολική υπεροχή τού πάπα. Υπάρχουν 116 λατινικές υπογραφές και μία ελληνική (αυτή τού ηγουμένου τής Γκροτταφερράτα) από τη λατινική πλευρά και 33, περιλαμβανομένης εκείνης τού αυτοκράτορα, από την ελληνική πλευρά (Laurent 1971: 493 σημ. 2).

[←35]

Κατά τον Laurent 1971: 494 σημ. 1, αυτή η φήμη δεν ήταν καθαρή συκοφαντία. Διαδόθηκε ως αποτέλεσμα δώρων προς τούς Γραικούς τόσο από τα θησαυροφυλάκια των ιταλικών πόλεων (Βενετίας και Φλωρεντίας) όσο και από το παπικό ταμείο. Αυτό σημαίνει ότι επέστρεψαν πιο πλούσιοι απ΄ όσο είχαν έρθει. Τα ποσά αυτά, που πληρώνονταν κατά καιρούς, μερικές φορές σε λάθος ανθρώπους, έκαναν τον απλό λαό να πιστεύει ότι οι επίσκοποι, οι αφέντες του, είχαν εξαγοραστεί. Η φήμη επαναλαμβάνεται τόσο από τον ενωτικό ιστορικό Δούκα, όπως αναφέρθηκε στην Εισαγωγή αυτού τού βιβλίου, όσο και από τον ανθενωτικό Θεόδωρο Αγαλλιανό [Διάλογος ἱερομνήμονος μοναχοῦ μετά τινος ἑτέρου μοναχοῦ κατά Λατίνων, τυπωθείς ἐν τῇ ἐπισκοπῇ Ρημνίκου διά ἐξόδου καί ἐπιμελείας τοῦ μακαριωτάτου καί ἁγιωτάτου Πατριάρχου Ἱεροσολύμων καί πάσης Παλαιστίνης κυρίου κυρίου Δοσιθέου, παρά τοῦ θεοφιλεστάτου καί λογιωτάτου ἐπισκόπου Ρημνίκου κυρίου Ἀνθίμου τοῦ ἐξ Ἰβηρίας, σελ. 610]:
«Μοναχός: Δέσποτα, πες μου αλήθεια, τί είναι αυτά, που άκουγα με τα αυτιά μου όταν ήμουν απών, και βλέπω με τα μάτια μου τώρα που ήρθα, κάποια σχίσματα μεταξύ των ιερέων, καθώς και των αρχιερέων, και τον πατριάρχη οι μεν να τιμούν και οι δε να μην αναγνωρίζουν. Άραγε είναι αλήθεια αυτό που λέγεται, ότι πήγε εκεί αυτός ο πατριάρχης, μαζί με τούς εκκλησιαστικούς άρχοντες και τούς αρχιερείς, και πήραν από τον πάπα πολλά φλουριά και έγιναν όλοι Φράγκοι; Ιερομνήμων: Δεν ξέρω αν πήραν φλουριά, γιατί δεν ήμουν παρών εκεί, αλλά αντίθετα έχω ακούσει ότι περνούσαν πολύ δύσκολα. Γιατί ενώ είχε συμφωνηθεί ότι θα δίνονταν σε καθέναν ορισμένα φλουριά κάθε μήνα, που θα ξοδεύονταν στις απαραίτητες ανάγκες, αυτά δίνονταν με μεγάλη δυσκολία. Λένε μάλιστα ότι στο τέλος τούς καθυστερούσαν επίτηδες [χρήματα] έξι μηνών, ώστε να περιπέσουν σε μεγάλη φτώχεια και να τούς λείπουν τα απαραίτητα»
(Μοναχός: Ὦ δέσποτα, φράσον μοι φιλαληθῶς, τί εἰσί ταῦτα, ἅ καί ἀκοῇ μέν ὠτός ἤκουον ἀπών, καί ἐπιδημήσας δέ, τοῖς ὀφθαλμοῖς ὁρῶ σχἰσματά τινα τῶν ἱερέων πρός ἀλλήλους, καί ἀρχιερέων. Καί τόν πατριάρχην ὑπό μέν τῶν, τιμώμενον. ὑπό δέ τῶν, ἀθετούμενον. Άληθῶς ἐχει τοῦθ΄ ὅ λαλεῖται, ὅτι ἀπῆλθεν ὁ πατριάρχης ἐκεῖνος, σύν τοῖς ἐκκλησιαστικοῖς καί τοῖς ἀρχιερεῦσι, καί ἐλαβον παρᾶ τοῦ Πάππα φλωρία πολλά, καί ἐγένοντο ὅλοι Φράγγοι; Ἱερομνήμων: Εἰ ἔλαβον φλωρία οὐκ οἶδα, οὐ γάρ παρών ἐτύγχανον ἐκεῖσε, ἠκηκόην δέ μᾶλλον, ὅτι καί στέρησιν εἶχον πολλήν. Φλωρία γάρ ἑκάστῳ δίδοσθαι μηνικῶς ἐτάχθη, ἕνεκεν ἀναλωμάτων τῶν εἰς τάς ἀναγκαίας χρείας, ἅ καί ἐδίδοντο κομιδῇ στενῶς, ἀλλά κἄν τῷ τέλει φασίν ἐγγύς ἕξ μηνῶν ἐνεδέησεν αὐτοῖς ἐπίτηδες, ὥστε καταντῆσαι εἰς μεγάλην ἔνδειαν αὐτοῖς τά ἀναγκαῖα).

Περιγραφή μιας τέτοιας αντίληψης υπάρχει και στη Διάλεξι τού επισκόπου Μεθώνης Ιωσήφ, κατά κόσμον Ιωάννη Πλουσιαδηνού [Ἰωάννου πρωθιερέως τοῦ Πλουσιαδηνοῦ διάλεξις γενομένη μεταξύ Εὐλαβοῦς τινος, καί Τελώνου, Ῥακενδύτου τε, καί ἑνός τῶν δώδεκα ἑνωτικῶν ἱερέων, παρόντων καί ἑτέρων τριῶν ἐκεῖσε, Ἀκροατοῦ δηλονότι, Μάρτυρος καί Δικαιοκρίτου: Περί τῆς διαφορᾶς τῆς οὔσης μέσον Γραικῶν καί Λατίνων, ἔτι τε καί περί τῆς ἱερᾶς καί ἁγίας συνόδου τῆς ἐν Φλωρεντίᾳ γενομένης, Ρatrologia Graeca 159, 984D–985A]:
«Ευλαβής: ….. Αν λοιπόν έτσι είναι τα πράγματα, πώς σε μια τέτοια οικουμενική [σύνοδο] βρέθηκε να έχει εξαπατηθεί η Εκκλησία, αυτή που δεν είχε ποτέ παραπλανηθεί; Ρακένδυτος: Αν και ποτέ άλλοτε δεν παραπλανήθηκε, όπως λες, τώρα όμως φαίνεται ότι παραπλανήθηκε. Πρώτα λοιπόν, επειδή οι δικοί μας οδηγήθηκαν εκεί με υποσχέσεις και τιμές, και αφού πήραν στα χέρια τους τα κατάλληλα δώρα, ενώθηκαν και υπέγραψαν. Και ύστερα από την επιστροφή τους στην Κωνσταντινούπολη φάνηκε καθαρά σε όλους η δική τους γνώμη, όποια κι αν ήταν. Γιατί ο ένας έλεγε, «παρασύρθηκα εκεί και υπέκυψα στον Λατινισμό, ενώ τώρα μετανοώ, γιατί έκανα λάθος», και ο άλλος, «το χέρι μου είναι αυτό που υπέγραψε, κόψτε το, γιατί κακώς υπέγραψε». Με αυτόν τον τρόπο μιλούσαν οι περισσότεροι. Τέτοια λοιπόν σύνοδο που κατέστρεψε με δώρα τούς ιερούς άνδρες, βάζοντάς τους ακόμη και με το ζόρι να υπογράψουν, δεν πρέπει εμείς να την καλοδεχτούμε, πόσο μάλλον, όπως είπα, όταν αυτοί που υπέγραψαν εκεί λένε εδώ τα αντίθετα με εκείνην»
(Εύλαβής: ….. Εἰ οὖν οὕτω, πῶς ταύτης οἰκουμενικῆς οὔσης, ἡ Ἐκκλησία εὑρέθη ἀπατηθεῖσα, ἡ μηδέποτε πλανηθεῖσα; Ῥακένδυτος: Εἰ ἄλλοτε οὐκ ἐπλανήθη, ὡς φής, ἀλλά νῦν φαίνεται πλανηθεῖσα· πρῶτον μέν, ὅτι οἱ ἡμέτεροι ὑποσχέσεσι καί τιμαῖς ὑπαχθέντες ἐκεῖ, καί δῶρα χερσίν ἱκανά λαβόντες, ἡνώθησαν καί ὑπέγραψαν· μετά δέ τήν ἐς Κωνσταντινούπολιν αὐτῶν ἐπάνοδον διαῥῥήδην ἐφάνη τοῖς πᾶσιν ἡ αὐτῶν γνώμη, ὁποία ἦν. ἔλεγεν γάρ ὁ μἐν, «συνηρπάγην ἐκεῖ, καί ὑπέκυψα τῷ Λατινισμῷ, καί νῦν μετανοῶ. κακῶς γάρ ἐποίησα·» ὁ δέ, «ἡ χείρ μού ἐστιν ἡ ὑπογράψασα. ἐκκόψατε αὐτήν, ὅτι κακῶς ὑπέγραψε.» καί τούτῳ τῷ τρόπῳ οἱ πλείονες ἔλεγον. οὐκοῦν σύνοδον μετά δὠρων λυμηναμένην τούς ἱερούς ἄνδρας, ἔτι καί βίᾳ ποιήσασαν αὐτούς ὑπογράψαι, ἡμῖν οὐκ ἔξεστιν ὑποδέξασθαι, καί μᾶλλον, ὡς ἔφην, οἱ ἐκεῖ ὑπογράψαντες ὦδε τἀναντία αὐτῇ λέγουσι).

[←36]

Στο κείμενο «ἔχομεν καί εἰς τήν φακήν στίχον».
Ο Μιχαήλ Αποστόλιος, Παροιμίαι, Λούγδουνον (Λυών) 1653, σελ. 238 αναφέρει την παροιμία «λέγεις τόν ἐπί τῇ φακῇ μῦθον» και εξηγεί ότι αυτή
«λέγεται όταν κάποιος θυμηθεί κάποιον ασήμαντο και τον μεγεθύνει, ενώ προηγουμένως άλλοι μιλούσαν για άλλους πολύ πιο άξιους»
(λέγεται ὅταν τις μνησθῇ τινος εὐτελοῦς ὄντος, καί μεγεθύνῃ αὐτόν, ἄλλων πρότερον ὑπέρ ἄλλων λεγόντων, ἀξίων ὄντων πολλοῦ).

Παρόμοια με εκείνη τού Νικαίας Βησσαρίωνος είναι η γνώμη και τού Θεόδωρου Αγαλλιανού (Διάλογος, σελ. 611) για τον Σταυρουπόλεως Ησαΐα:
«Μοναχός: Και υπέγραψαν όλοι; Ιερομνήμων: Εκτός από τον Εφέσου και τον Σταυρουπόλεως. Μοναχός: Ακούω για αυτόν τον άνδρα, τον Εφέσου λέω, καλά λόγια και επαίνους. Ιερομνήμων: Είναι θαυμάσιος άνθρωπος, στολισμένος με όλα τα πνευματικά χαρίσματα και γεμάτος από κάθε είδους θεία σοφία. Πριν γίνει αρχιερέας ζούσε ζωή ασκητή, ενώ διέπρεψε και στη σύνοδο, όπως άκουσες. Μοναχός: Και ο Σταυρουπόλεως; Ιερομνήμων: Άνθρωπος τού Θεού και αυτός, αλλά χωρίς να γνωρίζει τη σοφία των γραφών. Εμπιστευόμενος όμως τον Εφέσου και ακολουθώντας τον και χρησιμοποιώντας αυτόν ως σύμβουλο, προφυλάχτηκε μέσω αυτού από τη συμφορά.»
(Μοναχός: Καί πάντες ὑπέγραψαν; Ἱερομνήμων: Πλήν τοῦ Ἐφέσου καί τοῦ Σταυρουπόλεως. Μοναχός: Ἀκούω περί τούτου τοῦ ἀνδρός, τοῦ Ἐφέσου λέγω, φήμην μεγάλην καί ἐπαινετήν. Ἱερομνήμων: Θαυμάσιος ὁ ἄνθρωπος, πᾶσι πνευματικοῖς χαρίσμασι κεκοσμημένος καί παντοίας θείας σοφίας ἀνάπλεως, πρό τῆς ἀρχιερωσύνης βίον ἀσκήσας ὁσιακόν κἀν τῇ συνόδῳ διαπρέψας ὡς ἤκουσας. Μοναχός: Καί ὁ Σταυρουπόλεως; Ἱερομνήμων: Ἄνθρωπος τοῦ Θεοῦ καί αὐτός, οὐχί δέ σοφίας τῆς ἐν λόγοις μέτοχος, ἀλλ΄ ὡς ἔχων πίστιν πρός τόν Ἐφέσου καί αὐτῷ ἑπόμενος καί συμβούλῳ χρώμενος, δι΄ αὐτοῦ πεφύλακται ἐκ τοῦ πτώματος).

[←37]

Ο Ησαΐας. Ο μεγάλος πρωτοσύγγελλος Γρηγόριος έκρινε σκληρά αυτόν τον απρόθυμο αρχιερέα στην επιστολή του προς τον εντολέα του, τον πατριάρχη Αλεξανδρείας:
«o Σταυρουπόλεως, άνθρωπος εντελώς αγράμματος, που δεν συμφώνησε σε τίποτε»
(Stauropolitanus vir omnino literarum nescius, cui nihil constat).
Το πρώτο μέρος αυτής τής κρίσης επιβεβαιώνεται από έναν λιγότερο αφοσιωμένο ιεράρχη, τον Αγαλλιανό: οὐχί δέ σοφίας τῆς ἐν λόγοις μέτοχος. Βλέπε προηγούμενη υποσημείωση.

[←38]

Συρόπουλος 10.14: Ὑπογραφέντος δέ τοῦ ὅρου, μετεκαλέσατο τούς ὑπογράψαντας ὁ βασιλεύς καί προσείρηκεν εὐμενῶς τε καί ἀστείως ἡμᾶς ὑπεδέξατο καί εἶπεν, ὅτι· δεῖ καί ὑμᾶς ἀπελθεῖν εἰς τόν πάπαν, ἵνα ἰδῆτε πῶς ὑπογράψει κἀκεῖνος, καί ἐκλέγεται δέκα τῶν ἀρχιερέων τούς τιμιωτέρους, ὧν πρῶτος ὁ Τραπεζοῦντος ἦν καί τέσσαρας σταυροφόρους. εἰρηκότος δέ τινος· τίς ἐστίν ἡ χρεία τῶν τοσούτων, ἀρκέσουσι τρεῖς ἤ τέσσαρες, ὥρισεν· ἀπελθέτωσαν ὅσους εἶπον· ἔδει καί πλείους εἶναι διά τιμήν τοῦ πάπα, καί ὅσον οὕπω κομίσουσιν ἵππους, ἵν΄ ἀπέλθητε ἔφιπποι. τό δέ ἕτερον ἦν τό κατασκευαζόμενον μᾶλλον δέ τό δολίως καί ὑπούλως ῥαδιουργούμενον. ὅτε οὖν ἔφερον τούς ἵππους, καί ἡμεῖς προσκυνήσαντες τόν βασιλέα ἐξηρχόμεθα ἀφικέσθαι εἰς τόν πάπαν, ὥρισεν ὁ βασιλεύς, ὅτι· ὁ Νικαίας ἐστίν ἀνατεθειμένος, ἵνα εἴπῃ λόγους τινάς πρός τόν πάπαν, οὕς ἀκούσεσθε καί ὑμεῖς ἐκεῖσε. ἀπήλθομεν οὖν, μή εἰδότος τινός τῶν σταλέντων τί ὁ Νικαίας ἐρεῖ, καί εὕρομεν τόν πάπαν καθήμενον μετά τῶν καρδηναλίων καί πάσης τῆς περί αὐτόν συνόδου. ἐκαθίσαμεν δέ καί ἡμεῖς, καί ἀρξαμένου τοῦ Νικαίας λέγειν, εὐθύς εἶπεν ὁ Ἰουλιανός· πρωτονοτάριε, σκρίβα. ἑκάθισεν οὖν ὁ πρωτονοτάριος καί ἕτεροι γραμματικοί καί ἔγραφον ἐπιμελῶς ὅσα εἶπεν ὁ Νικαίας, ὅς καί βραχέα τινά προοιμιασάμενος, εἰς τό περί τῆς τελειώσεως τῆς ἱερᾶς καί μυστικῆς θυσίας τόν λόγον κατέληξε, εἰπών· ὅπερ δοξάζει ἡ ἁγία Ῥωμαϊκή Ἐκκλησία περί τῆς τελειώσεως τῶν θείων δώρων, τοῦτο δοξάζομεν καί ἡμεῖς, ὅτι αἱ θεῖαι καί δεσποτικαί φωναί εἰσιν αἱ ἁγιάζουσαι καί τελειοῦσαι τά θεῖα δῶρα, ἤγουν τό· λάβετε φάγετε τοῦτό ἐστι τό σῶμα μου, καί τό· πίετε ἐξ αὐτοῦ πάντες τοῦτό ἐστι τό αἷμα μου, καί συμφωνοῦμεν καί κατά τοῦτο ὑμῖν· οὐ γάρ δοξάζομεν ἄλλο παρό ὑμεῖς λέγετε καί δοξάζετε· συμβάλλεσθαι δέ φαμεν καί τόν ἱερέα πρός ταῦτα ὡς τόν γεωργόν πρός τήν ἐπιμέλειαν τῶν ἐκ τῆς γῆς φυομένων, τό δέ πᾶν εἰς τάς δεσποτικάς ἐκείνας φωνάς ἀνάγομεν, καί ἐσμέν καί εἰς τοῦτο σύμφωνοι ὑμῖν. οὗτος μέν ἦν ὁ σκοπός τῶν λόγων τοῦ Νικαίας· ἐπλάτυνε δέ τούτους μετά φιλοτιμίας καί φράσεως ῥητορικῆς καί εἶπεν αὐτούς ὡς ἀπό τῆς κοινότητος, μή εἰδότων ἡμῶν μηδέ τῆς κοινότητος συμφωνούσης εἰς ταῦτα. τοῦτο δέ ὅλον ἦν πανουργία καί συσκευή· οἱ Λατῖνοι γάρ ἐζήτουν γραφῆναι τοῦτο καί εἰς τόν ὅρον· ὁ δέ βασιλεύς οὐδόλως παρεδέχετο τοῦτο, δεδιώς μήποτε εἰς τήν Κωνσταντινούπολιν ἐπανελθών δώσῃ αἰτίαν τοῖς βουλομένοις λέγειν, ὅτι ἀνέτρεψεν ὁ βασιλεύς τήν ἱερουργίαν, ἥν ὅ τε μέγας Βασίλειος καί ὁ θεῖος Χρυσόστομος παρέδωκαν ἡμῖν ἀπό τοῦ ἀδελφοθέου Ἰακώβου παραλαβόντες. τῶν οὖν Λατίνων ἐπικειμένων καί ζητούντων ἔχειν καί περί τούτου ἔγγραφον ἡμῶν ὁμολογίαν, συνεσκεύασεν ὁ βασιλεύς ἵνα κηρυχθῇ τοῦτο παρά τοῦ Νικαίας ἐνώπιον τοῦ πάπα, ὡς ἀπό τῆς κοινότητος, παρόντων καί τῶν κρειττόνων ἐξ ἡμῶν, καί γραφῇ ἐκεῖσε παρά τῶν Λατίνων καί κηρυχθῇ εἰς ἅπαντα τά ἐκείνων γένη· ὅ καί γέγονε καί ἀκόντων ἡμῶν καί μηδέν τι περί τούτου προεγνωκότων. μετά τοιαύτης καθαρότητος καί συμβουλῆς καί ἐλευθερίας, καί συμφωνίας πάντα ἐπράττοντο.

[←39]

Στο κείμενο σκρίβα, προστακτική τού λατινικού ρήματος scrivo (γράφω).

[←40]

Η σύντομη δήλωση που έγινε στις 5 Ιουλίου από τον Βησσαρίωνα διασώζεται σε μετάφραση αλλά διατυπώνεται με αρκετά διαφορετικούς όρους και επικεντρώνεται στη σκέψη των Πατέρων, ιδιαίτερα τού Αγίου Ιωάννη Χρυσόστομου (Laurent 1971: 495 σημ. 4).

[←41]

Στην παραπάνω δήλωση δεν υπάρχει καμία παραπομπή στη σύγκριση. Ο Συρόπουλος αποδίδει στον Βησσαρίωνα μια παρατήρηση που έκανε προηγουμένως ο Ισίδωρος τού Κιέβου και την οποία αντέκρουσε ο Χουάν ντε Τορκεμάδα (Laurent 1971: 496 σημ. 1).

[←42]

Συρόπουλος 10.15: Μετά δέ τό τελεσθῆναι τούς περί τούτου λόγους καί γραφῆναι παρά τῶν Λατίνων, ἀνέστημεν πάντες καί ἐξήλθομεν εἰς ἡλιακόν, εἰς ὅν καί ὁ πάπας ἐξελθών καί τάς ἐν τῷ ὅρῳ ὑπογραφάς ἡμῶν θεωρήσας, ὑπέγραψε καί αὐτός ἱστάμενος ὄρθιος ἐπί ἀναλογίου ἐρείσας τάς χεῖράς τε καί τόν ὅρον. ἠρώτησε δέ εἰ ὑπέγραψεν ὁ Ἐφέσου καί ἀκούσας ὡς οὐχ ὑπέγραψεν, ἔφη· λοιπόν ἐποιήσαμεν οὐδέν. μετά τοῦτο εἶπεν· αὔριον μέλλομεν λειτουργήσειν καί τελειώσειν τήν ἕνωσιν. ἐμάθομεν οὖν ὅπως τινές τῶν ὑμετέρων βούλονται μεταλαβεῖν τῶν ἀχράντων μυστηρίων. διά τοῦτο λέγομεν ἀπό τοῦ νῦν, ἵνα οἱ βουλόμενοι μετασχεῖν τούτων ἐγκρατεύσωνται καί ἁγνίσωνται καί ἑτοιμάσωνται πρός τοῦτο. καί ἡμεῖς ἀκούσαντες ἐξεπλάγημεν· ὁ δέ Μιτυλήνης ἠλλοιώθη· ἠκηκόειμεν γάρ πρότερον ὅτι αὐτός βούλεται μεταλαβεῖν ἀπό τῆς τῶν Λατίνων ἀζυμοθυσίας, καί ἠπιστοῦμεν· τότε δ΄ ἐπιστεύσαμεν τοῦτο ἀπό τε τῶν λόγων τοῦ πάπα καί ἀπό τῆς προσωπικῆς ἀλλοιώσεως τοῦ Μιτυλήνης, ὅς καί αἰσχυνθείς παρῃτήσατο τήν κοινωνίαν. πρός δέ τούς λόγους τοῦ πάπα ἔφη ὁ Νικαίας, ὅτι· οἱ ἡμέτεροι ἐγκρατεύονται ἀεί καί μετ΄ εὐλαβείας διανύουσι πάντα τόν τῆς ζωῆς αὐτῶν βίον· νῦν δέ ἤκουσαν καί ἅ ὥρισεν ἡ μακαριότης σου, καί εἰ βούλεταί τις μεταλαβεῖν, ἑτοιμασθήσεται ἔτι καί μετά πλείονος προσοχῆς.

[←43]

Βλἐπε πιο πάνω, σημ. 19 αυτού τού κεφαλαίου, για την απόκλιση που παρουσιάζουν οι πηγές ως προς τον τόπο και την ημέρα τής υπογραφής τού πρώτου αντιγράφου τού διατάγματος από τον πάπα.

[←44]

Ο Αντρέ ντε Σάντα Κρότσε βάζει επίσης στα χείλη τού πάπα τα παρακάτω λόγια:
«Δεν ζητώ περισσότερα από τούς Γραικούς, γιατί πήραμε αυτό που θέλαμε και ζητούσαμε»
(Ego nescissem plura a Grecis petere, quia que quesivimus and petivimus, habuimus). Laurent 1971: 497 σημ. 3.

[←45]

Περιγραφή αυτής τής εντυπωσιακής και επίσημης τελετής υπάρχει σε διάφορες πηγές τής εποχής. Τα Ελληνικά (Gill, Acta, σελ. 458, 467) και τα Λατινικά Πρακτικά δεν έδωσαν σε αυτήν μεγάλη προσοχή (Laurent 1971: 497 σημ. 4).

[←46]

Συρόπουλος 10.16: Τῇ δέ έκτη τοῦ ἰουλίου τῆς δευτέρας ἰνδικτιῶνος τοῦ ͵μζ΄ ἔτους ἡμέρᾳ δευτέρᾳ, συνηθροίσθη πᾶς ὁ ἐν Φλωρεντίᾳ λαός εἰς τήν ἐν αὐτῇ μεγάλην ἐκκλησίαν ἅμα πρωΐ· προκεκήρυκτο γάρ ὡς ἑορτάσιμος αὕτη ἡ ἡμέρα, καί οὐδείς ἐτόλμησεν ἤ ἐνεργείας τινός ἅψασθαι ἤ ἐργαστηρίου τινός θυρίον ἀνοῖξαι, ἀλλά πάντες εἰς τήν ἐκκλησίαν συνίεσαν. πρό πάντων δέ ἐπεδήμησεν ἐν ταύτῃ ὁ βασιλεύς, εἶτα ἡμεῖς καί εὐθύς ὁ πάπας, ὅς καί ἐφόρεσε σύν τοῖς καρδηναλίοις καί ἐπισκόποις αὐτοῦ, εἶτα οἱ ἡμέτεροι ἀρχιερεῖς κατά τάξιν σύνδυο προσερχόμενοι καί μετάνοιαν ποιοῦντες ἠσπάζοντο τήν χεῖρα τοῦ πάπα, καί στρεφόμενοι εἰς τούς ἰδίους ἤρχοντο τόπους καί φορέσαντες τάς ἀρχιερατικάς ἀλλαγάς ἵσταντο. τόπος δέ ἦν ὁ ἐξ ἀρχῆς ἀπονεμηθείς τῷ βασιλεῖ τε καί αὐτοῖς μεθ΄ οὕς ἐφορέσαμεν καί ὅσοι παρῆμεν ἐκ τῆς ἡμετέρας τάξεως ἄνευ μόνου τοῦ ἄρχοντος τῶν μοναστηρίων καί τῶν ἱερωμένων ψαλτῶν· οὗτοι γάρ συμπαρῆσαν ἡμῖν, πλήν οὐκ ἐφόρεσαν. ὡσαύτως οὐδ΄ ὁ Ἀγχιάλου ἐφόρεσεν· ὁ δέ Ἡρακλείας ἐνοσηλεύετο, καί διά τοῦτο οὐ παρῆν. ἤρξαντο οὖν οἱ τῶν Λατίνων ψάλται ἀπό δευτέρας ὥρας τῆς ἡμέρας καί ἔψαλλον· καί εὐθύς ἔστη ὁ πάπας εἰς τό κατά πλάτος μέσον τοῦ ναοῦ καί ἵστατο ὄρθιος ἀκλινής, οὐδέν που προσεγγίζων ἤ ἐπί τι στηριζόμενος, μονώτατος, ἐπί παρατάσει τριῶν ὡρῶν ἔγγιστα· ἐπί τοσοῦτον γάρ ἔψαλλον ᾄσματά τινα εὐχαριστήρια, ὡς ἐκείνοις ἐδόκει· ἡμῖν δέ ὡς ἄσημοι ἐδόκουν φωναί ἐμμελεῖς. εἶτα ἔψαλλον καί οἱ ἡμέτεροι ψάλται τήν μεγάλην δοξολογίαν καί μετ΄ αὐτήν τό· <Ἅγιος ὁ Θεός, ᾀσματικῶς καί τό·> σήμερον ἡ χάρις τοῦ ἁγίου πνεύματος ἡμᾶς συνήγαγεν, εἶτα τό· εὐφραινέσθωσαν οἱ οὐρανοί καί ἀγγαλιάσθω ἡ γῆ, καί μετά τό τελεσθῆναι τά τοιαῦτα ᾄσματα ἀπῆλθεν ὁ πάπας καί ἔστη εἰς τόν ἴδιον θρόνον. ἀνέβη δέ ὁ Ἰουλιανός καί ὁ Νικαίας εἰς τό πέργουλον ἀναγνῶναι τόν ὅρον. καί πρῶτον ἀνέγνω αὐτόν ὁ Ἰουλιανός λατινικῶς· εἶτα ἠρώτησε τούς ἰδίους ἀρχιβεσκόβους, εἰ ἀρέσκει αὐτοῖς ὁ ὅρος, καί πάντες ἅμα ἐβόησαν· πλάτζετ, πλάτζετ. εἶτ΄ ἀνέγνω αὐτόν ὁ Νικαίας ἑλληνικῶς καί ὕστερον εἶπεν· ἐρωτήσω κἀγώ ὑμῖν λόγον καί ἀποκρίθητέ μοι· ἀρέσει ὑμῖν ὁ ἀναγνωσθείς ὅρος; καί εἶπον οἱ πολλοί· ἀρέσει. καί τότ΄ εὐθύς περιεπτύξαντο ἀλλήλους ὁ Ἰουλιανός τε καί ὁ Νικαίας καί ἐποίησαν ἀσπασμόν, καί οὕτω κατῆλθον καί ἔστη ἑκάτερος εἰς τόν ἴδιον τόπον. εὐθύς δέ ἤρξατο ἡ λειτουργία, καί ἐλειτούργησαν τρεῖς, ὧν ὁ εἷς ἦν διάκονος· ὁ δέ πάπας ἵστατο εἰς τόν θρόνον αὐτοῦ. καί ἐν μέν τῇ ἀρχῇ τῆς λειτουργίας ἀπῆλθεν ὁ Φιλανθρωπινός εἰς τούς ἄρχοντας τοῦ πάπα τούς φυλάσσοντας τό ὕδωρ, δι΄ οὗ ἔμελλεν ὁ πάπας νίψεσθαι, οἵ καί ἵσταντο βραχύ τι παραλλάττοντες τό μέσον τοῦ ναοῦ. ἐκεῖσε οὖν ἀφῆκε πᾶν εἴ τι ἐφόρει ἐπί κεφαλῆς καί κατελείφθη ἀσκεπής· εἶτα ἐπέθηκαν αὐτῷ ὀθόνην μεταξωτήν, μηκίστην, χρυσόλωρον, διά παντός τοῦ μήκους ἔχουσαν συχνά τά χρυσόλωρα ἐξυφασμένα, ἧς τό μέν ἕν ἄκρον ἀφῆκαν ἀπῃωρῆσθαι ὄπισθεν ἐπί τῶν νώτων αὐτοῦ, τό δέ λοιπόν ἀπό τοῦ ὤμου ἐπί τό στῆθος ἐγκαρσίως ὑπό τήν μασχάλην διελάσαντες καί διά τῶν νώτων ἐπί τόν ὦμον ἀναγαγόντες, τό περιττεῦον ἔμπροσθεν αὐτοῦ ἀφῆκαν ἐκκρέμασθαι, ὡς ἄν ἐκμάσσῃ αὐτῷ τάς ἑαυτοῦ χεῖρας ὁ πάπας. εἶτα ἔδωκαν αὐτῷ δύο μεγάλα χέρνιβα, ἔχον ἑκάτερον λεοντόμορφον στόμιον, καί εἰς τό ἕν μέν ἔβαλον ὕδωρ διά νίψιμον τοῦ πάπα, ἀπογευσάμενοι πρῶτον αὐτοῦ, τό δ΄ ἕτερον ἦν εἰς ἀποδοχήν τοῦ τῆς νίψεως ὕδατος. κατέχων οὖν ταῦτα ὁ Φιλανθρωπινός ἀσκεπής, διῆλθε διά μέσου τοῦ ναοῦ, ὡσεί ἑξήκοντα βημάτων διάστημα μέχρι τοῦ τόπου, οὗ ἵστατο ὁ πάπας, καί προσεκύνησεν αὐτόν, καί ἀπεγεύσατο πρῶτον ὁ Φιλανθρωπινός τοῦ ὕδατος διά τοῦ στομίου, εἶτα κατέχεεν καταβραχύ ἐπί τῶν χειρῶν τοῦ πάπα· οὗ καί νιψαμένου καί ἐκμάξαντος τάς χεῖρας τῇ ὀθόνῃ, πάλιν ἐστράφη ὁ Φιλανθρωπινός, καί ἐλθών δέδωκε τά χέρνιβα καί τήν ὀθόνην τοῖς δεδωκόσιν. περί δέ τό μέσον τῆς λειτουργίας τό αὐτό γέγονεν ἀπαραλλάκτως διά τοῦ πρέσβεως τῶν Ῥώσων, τοῦ Ῥωσίας αἰτησαμένου αὐτό πρότερον διά τιμήν αὐτοῦ τε καί τοῦ ῥηγός, κἄν τῷ τέλει πάλιν τῆς λειτουργίας τό αὐτό διά κῦρ Γεωργίου τοῦ Δισυπάτου. μεταξύ δέ τῆς λειτουργίας, ὁσάκις ἐδέησε θυμιᾶσαι, οὐκ εὐλόγει τό θυμίαμα ὁ λειτουργῶν, ἀλλά προσέφερεν τῷ πάπᾳ τό θυμίαμα μετά κανστρίου ἀργυροδιαχρύσου εἰς σχῆμα ἀκατίου κατεσκευασμένου, καί ἑκατέρωθεν τοῦ πάπα ἱστάμενοι καρδηνάλιοι ἀνελάμβανον τήν μίτραν καί τά ἐπί τῆς κεφαλῆς αὐτοῦ καλύμματα· ὁ δέ ἀσκεπής ἔβαλλε τό θυμίαμα εἰς τό θυμιατήριον ἰδίαις χερσί καί ηὐλόγει αὐτό, καί οὕτως ἐπέτρεπε τῷ διακόνῳ καί ἐθυμία. ὁ δέ μέλλων ἀναγνῶναι τό εὐαγγέλιον πρῶτον ἠσπάζετο τόν πόδα τοῦ πάπα, εἶτα ἵστατο εἰς τό μέσον καί ἀνεγίνωσκεν. ἱστάμεθα οὖν καί ἡμεῖς ἐνδεδυμένοι τάς ἰδίας ἀλλαγάς παρ΄ ὅλην τήν λειτουργίαν ὁμοίως καί οἱ Λατῖνοι οἱ ἱερωμένοι· πλήν οὐδέν ἄλλο πεποιήκαμεν, εἰ μή κατά τήν ὥραν τοῦ ἀσπασμοῦ οἱ μέν Λατῖνοι ἠσπάσαντο ἀλλήλους, καθώς ἵσταντο, ἡμεῖς δέ πάλιν ἠσπασάμεθα ἀλλήλους ἕκαστος τόν πλησίον αὐτοῦ. ὁ δέ πάπας ἵστατο μέν εἰς τόν θρόνον αὐτοῦ περικείμενος καί αὐτός τήν παπικήν ἀλλαγήν. μεταξύ δέ τῆς λειτουργίας ἦλθεν εἰς τό ἀλτάριον, καί εἶπεν εὐχήν ἐπί τῇ θυσίᾳ, ἔχων καί δύο καρδηναλίους ἑπομένους καί ὑπηρετοῦντας αὐτῷ, καί αὖθις ὑποστρέψας ἵστατο εἰς τόν θρόνον· ἡ δέ λειτουργία ἱερουργεῖτο παρά τῶν ἀρξαμένων ἱερουργεῖν αὐτήν. τελεσθείσης δέ αὐτῆς, ἤγαγον τό ποτήριον εἰς τόν πάπαν ἱστάμενον εἰς τόν ἴδιον θρόνον. ἐφόρει οὖν ὁ πάπας χειρόρτια καί μετ΄ αὐτῶν ἁψάμενος σίφωνος λεπτοῦ σωληνοειδοῦς μαλαγματηροῦ μετέλαβε δι΄ αὐτοῦ· εἶτα διεκόμισαν τό ποτήριον εἰς τό ἀλτάριον κἀκεῖσε μετέλαβον καί οἱ λειτουργήσαντες ἐκ τοῦ ποτηρίου, καί οὕτως ἀπεδύθημεν ἅπαντες τάς ἱερατικάς στολάς, καί ἀπῆλθεν ἕκαστος εἰς τό ἴδιον κατάλυμα, καί οὕτως ἐτελέσθη ἡ δοκοῦσα ἕνωσις.

[←47]

Στο κείμενο τῆς δευτέρας ἰνδικτιῶνος. Βλέπε πίνακα μετατροπής στη σημ. 25 τού κεφαλαίου β΄.

[←48]

Στη σημ. 2 τού κεφαλαίου δ΄ ορίσαμε το έτος 5508 π.Χ. ως έτος κτίσεως κόσμου. Άρα το έτος 6947 από κτίσεως κόσμου ήταν το 6947-5508=1439 μ.Χ.

[←49]

Στον καθεδρικό ναό τής Σάντα Μαρία ντελ Φιόρε, διακοσμημένο και διαρρυθμισμένο έτσι, ώστε όλοι οι Λατίνοι να βρίσκονται στην αριστερή πλευρά και οι Γραικοί στη δεξιά, έχοντας κάθισμα σύμφωνα με τον βαθμό τους πίσω από τον πάπα και τον αυτοκράτορα αντίστοιχα, οι οποίοι ήσαν τοποθετημένοι μεγαλοπρεπώς στους θρόνους τους σε κάθε πλευρά (Laurent 1971: 497 σημ. 5).

[←50]

Ο Σοφρώνιος επιδείκνυε έτσι την απόρριψη τής Ένωσης, άρνηση που είχε ήδη εκφράσει σε προηγούμενη ψηφοφορία (βλέπε πιο πάνω, κεφ θ’ παρ. 20). Όμως θα υπογράψει το διάταγμα, αν και με λύπη, και δεν θα ανησυχεί επιστρέφοντας στην επαρχία του. Πρέπει να ήταν, όπως και ο Βησσαρίων, πολύ νέος επίσκοπος, αν ταυτίζεται με τον ομώνυμο που αναφέρεται τον Ιανουάριο τού 1467 (Laurent 1971: 499 σημ. 1).

[←51]

«Σήμερον ἡ χάρις τοῦ ἁγίου Πνεύματος, ἡμᾶς συνήγαγε, καί πάντες αἴροντες, τόν Σταυρόν σου λέγομεν· Εὐλογημένος ὁ ἐρχόμενος, ἐν ὀνόματι Κυρίου, Ὡσαννά ἐν τοῖς ὑψίστοις».

[←52]

«Εὐφραινέσθωσαν οἱ οὐρανοί, καί ἀγαλλιάσθω ἡ γῆ· ὁ γάρ τοῦ Πατρός συναΐδιος καί συνάναρχος καί σύνθρονος Υἱός, οἶκτον λαβών καί φιλάνθρωπον ἔλεον, ἑαυτόν καθῆκεν εἰς κένωσιν κατ΄ εὐδοκίαν καί βούλησιν Πατρικήν, καί μήτραν ᾤκησε Παρθενικήν, προαγνισθεῖσαν τῷ Πνεύματι. Ὢ τοῦ θαύματος! ὁ Θεός ἐν ἀνθρώποις, ὁ ἀχώρητος ἐν μήτρᾳ, ὁ ἄχρονος ἐν χρόνῳ, καί τό παράδοξον, ὅτι καί ἡ σύλληψις ἄσπορος, καί ἡ κένωσις ἄφραστος, καί τό μυστήριον ὅσον! Ὁ Θεός γάρ κενοῦται, καί σαρκοῦται καί πλάττεται, Ἀγγέλου πρός τήν Ἁγνήν, τήν σύλληψιν λέξαντος· Χαῖρε Κεχαριτωμένη, ὁ Κύριος μετά σοῦ, ὁ ἔχων τό μέγα ἔλεος».

[←53]

Στο κείμενο πέργουλον. Bλέπε σημ. 184 κεφαλαίου δ΄.

[←54]

Στο κείμενο ἀρχιβέσκους.

[←55]

Tο λατινικό placet: (μάς) ικανοποιεί.

[←56]

Κατά τον Laurent 1971: 499 σημ. 4, ο Συρόπουλος αντιστρέφει τη σειρά τής τελετής, όπως αυτή περιγράφεται από άλλες πηγές, σύμφωνα με τις οποίες πρώτα έγινε η λειτουργία και ακολούθησε η ανάγνωση τού διατάγματος και η υπογραφή του.

[←57]

Στο κείμενο χρυσόλωρο.

[←58]

Στο κείμενο χρυσόλωρα.

[←59]

Στο κείμενο χέρνιβα. Το χέρνιβον (αρχ. χέρνιψ) είναι δοχείο για το πλύσιμο των χεριών.

[←60]

Κατά τον Laurent 1971: 501 σημ. 1, ο Συρόπουλος πρέπει να κάνει λάθος εδώ. Για να είναι αληθινή η περιγραφή του, πρέπει ο Φιλανθρωπινός να δοκίμασε το νερό κατά λάθος κατά τη στιγμή τού Νιπτῆρα (Lavabo), επειδή η προφύλαξη, η οποία πράγματι ελήφθη κατά τη στιγμή τής προσφοράς, ήταν τότε άσχετη. Ο συγγραφέας μας έχει μπερδέψει τη στιγμή που ο διάκονος ρίχνει νερό στο ποτήρι με αυτην που ο πάπας πλένει τα χέρια του.

[←61]

Γεώργιος Δισύπατος. βλέπε σημ. 135 κεφαλαίου β΄.

[←62]

Στο κείμενο, μετά κανστρίου. Προφανώς τυπογραφικό λάθος αντί τού σωστού μετά καυστρίου (Creyghton 1660).

[←63]

Στο κείμενο χειρόρτια, αλλά χειρόκτια σωστά στον Creyghton 1660.

[←64]

Συρόπουλος 10.17: Τῇ δ΄ ἐπιούσῃ ἡμέρᾳ, μεταπεμψάμενος ὁ βασιλεύς τόν Ῥωσίας, τόν Νικαίας, τόν μέγαν χαρτοφύλακα κἀμέ τόν μέγαν ἐκκλησιάρχην, ἔπεμψεν ἡμᾶς εἰς τόν πάπαν ὁρίσας εἰπεῖν αὐτῷ οὕτως· ἰδού ἡ ἕνωσις ἑτελέσθη Θεοῦ χάριτι καί ἐγένετο καί ἡ ἑορτάσιμος λειτουργία χθές, παρόντος παντός τοῦ πλήθους Λατίνων τε καί Γραικῶν. ἐπεί οὖν ἡνώθημεν καί οὐκ ἔστι τις διαφορά μεταξύ ἡμῶν, ἀλλά συνιστάμεθα ὑμῖν ἱερουργοῦσι καί ἐφάνημεν τοῖς πᾶσιν ἀπονέμοντες τό προσῆκον σέβας τῇ ἱερουργίᾳ ὑμῶν, δεῖ πάλιν κατά τόν ἴσον καί ὅμοιον τρόπον παρουσίᾳ καί προτροπῇ τῆς σῆς μακαριότητος συναχθῆναι τούς αὐτούς πάντας ἐν τῇ αὐτῇ ἐκκλησίᾳ, ὡς ἄν καί οἱ ἡμέτεροι ἱερουργήσωσι, συνισταμένων καί ὑμῶν καί θεωρούντων τήν ἱερουργίαν τῆς ἡμῶν Ἐκκλησίας ὡς προσήκει, ὡς ἄν ἡ ἰσότης κατά πάντα καί ἐν ἡμῖν τηρηθείη. χρή οὖν ἵνα προστάξῃ ἡ μακαριότης σου καί τήν πάνδημον συνέλευσιν καί τήν ἡμέραν, καθ΄ ἥν τελεσθήσεται. ἀπελθόντες οὖν ἀνηνέγκαμεν ταῦτα τῷ πάπᾳ, παρόντων καί τῶν καρδηναλίων καί τῶν ἐκκρίτων ἐπισκόπων τῶν βουλευτῶν. ἀπαγαγόντες δέ ἡμᾶς ἐκεῖνοι εἰς ἕτερον κελλίον, ἐβουλεύσαντο ἱκανῶς· εἶτα ἦλθεν ὁ Ἰουλιανός καί ὁ καμαρέριος καί ὁ Φιρμάνος καί εἶπον ἡμῖν· ὑμεῖς ζητεῖτε, ἵνα λειτουργήσητε παρόντος τοῦ πάπα καί ἡμῶν πάντων. οὔτε οὖν ἡμεῖς οἴδαμεν, ὁποία τίς ἐστιν ἡ λειτουργία ὑμῶν, οὔθ΄ ὁ πάπας. ἐρωτῶμεν οὖν ἵνα εἴπητε ἡμῖν πῶς γίνεται ἡ λειτουργία ὑμῶν, καί διηγήσησθε ὡς δυνατόν ἅπασαν τήν γινομένην ἐν αὐτῇ παρ΄ ὑμῶν τάξιν. διηγήσατο οὖν ὁ Ῥωσίας πῶς γίνεται πρῶτον ἡ προσκομιδή, εἶτα ἡ ἔναρξις τῆς λειτουργίας καί τά ἐφεξῆς κατά μέρος μέχρι τέλους αὐτῆς, ἀναπληροῦντος καί τοῦ Νικαίας τά παραλειπόμενα, ἤ τά μή σαφηνιζόμενα αὐτῷ καλῶς. οἱ δέ ἀκούσαντες ἀπῆλθον εἰς τόν πάπαν· εἶτα πάλιν ἦλθον οἱ αὐτοί πρός ἡμᾶς καί εἶπον· ἀνηνέγκαμεν τῷ μακαριωτάτῳ πατρί ὅσα ὑφηγήσασθε ἡμῖν. τά τοιαῦτα οὖν οὐ καταλαμβάνονται καλῶς λόγῳ ψιλῷ, ἀλλ΄ ἡ ἐν τῇ πράξει ὄψις πληροφορεῖ ἕκαστον ὁποῖον τί ἐστιν. οὐκ ἔστιν οὖν εὔκολον, πρό τοῦ ἰδεῖν καί καταλαβεῖν τόν μακαριώτατον πάπαν ὁποία τίς ἐστιν ἡ λειτουργία ὑμῶν, ἐνδοῦναι ἁπλῶς, παρόντος αὐτοῦ, δημοσίᾳ ταύτην γενέσθαι. διά τοῦτο ὁρίζει, ἵνα· εἰ βούλεσθε, ἔλθῃ τις τῶν ὑμετέρων ἐνταῦθα καί λειτουργήσῃ ἰδίως ἔν τινι κελλίῳ, ὡς ἄν θεωρήσῃ ὁ πάπας τήν τάξιν ἅπασαν τῆς ἱερουργίας ὑμῶν· εἰ δέ οὐ βούλεσθε τοῦτο ποιῆσαι, τάξατε ἡμέραν, ἵνα λειτουργήσετε, ἔνθα σύνηθές ἐστιν ὑμῖν ἱερουργεῖν, καί ἐλεύσονται ἐκεῖσε δύο ἤ τρεῖς τῶν καρδηναλίων· μάλιστα δέ ἀποδέχεται ἰδεῖν τήν ἱερουργίαν ταύτην ὁ καρδηνάλιος τῶν Βενετιῶν· (ὁ δέ ἦν ὁ συμπαρών τότε καμαρέριος ὁ καί τοῦ πάπα ἀνεψιός). ἐλθόντων οὖν τούτων καί θεωρησάντων ταύτην, ἐάν πληροφορηθῶμεν ἐξ αὐτῶν ὡς ἔστιν ἀρεστή ἡ τάξις τῆς ἱερουργίας ὑμῶν, τότε ἐνδώσομεν γενέσθαι ταύτην καί δημοσίᾳ· ἄλλως δέ γενέσθαι οὐκ ἔστιν εὔκολον. ποιήσατε οὖν ἐκ τῶν δύο τούτων ὅπερ ἀρέσει ὑμῖν. ὡς οὖν ὑποστρεψάντων ἡμῶν ἤκουσε ταῦτα ὁ βασιλεύς, δυσχερῶς διετέθη καί μεθ΄ ἑτέρων λόγων εἶπε καί τοῦτο· ἡμεῖς ἐθαρροῦμεν διορθῶσαι πολλά σφάλματα τῶν Λατίνων, νῦν δέ ὁρῶ ὅτι ἐκεῖνοι οἱ καινοτομήσαντες καί ἁμαρτάναντες εἰς πολλά βούλονται διορθοῦν ἡμᾶς τούς μηδέν τι μεταποιήσαντας. κἀντεῦθεν παρῃτήσατο ὁ βασιλεύς τήν ἀπαίτησιν τῆς λειτουργίας.

[←65]

Συρόπουλος 10.18: Μετά ταῦτα ἐμήνυσεν ὁ πάπας τῷ βασιλεῖ, ὅτι ἐπειδή ὁ Ἐφέσου οὐκ ἐπείσθη εἰς τήν ἀπόφασιν τῆς συνόδου οὐδ΄ εἰς τόν ὅρον ὑπέγραψε, δέον ἐστίν ἵνα κριθῇ συνοδικῶς, καί εἰ οὐ πεισθῇ, ἵνα γένηται ἡ ἀνήκουσα εἰς αὐτόν καταδίκη. πέμψον οὖν αὐτόν πρός ἡμᾶς ἵνα κριθῇ. ἔτι λέγομεν, ὅτι γίνονται ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ ὑμῶν τινα παρείσπρακτα, ὡς ἀκούομεν, καί ἔστιν ἀναγκαῖον ἵνα διορθοθῶσι κἀκεῖνα, ὧν ἐστι καί ἡ διάζευξις τῶν ἀνδρογύνων, περί ὧν ἀπεφήνατο ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστός, ὅτι οὕς ὁ Θεός συνέζευξεν, ἄνθρωπος μή χωριζέτω. ὑμεῖς δέ ἀδεῶς διαζεύγνυτε αὐτούς. πρός τούτοις λέγομεν ὅτι ὁ πατριάρχης ὑμῶν ἐτελεύτησεν· καί δεῖ ἵνα ποιήσητε ἕτερον ἔτι ὄντες ἐνταῦθα· ἔσται γάρ τοῦτο καί εἰς πλείονα βεβαίωσιν τῆς ἑνώσεως καί εἰς βοήθειαν τοῦ γενησομένου πατριάρχου· εὑρήσει γάρ καί παρ΄ ἡμῶν τιμήν καί ἀγάπην καί συνδρομήν καί χάριτας. ὅμως ἡμεῖς ἔχομεν ἐνταῦθα τόν ἡμέτερον Κωνσταντινουπόλεως, ὅς ἐστι καλός ἄνθρωπος καί χρήσιμος καί εὐγενής καί γέρων καί πλούσιος. εἰ οὖν λήψεσθε αὐτόν ὡς πατριάρχην, ἔσται καί εἰς συμφέρον τῆς Ἐκκλησίας ὑμῶν· ἔστι γάρ γέρων καί οὐκ εἰς μακράν διαρκέσει ἡ ζωή αὐτοῦ, καί δι΄ ὀλίγου καιροῦ κερδήσει ἡ Ἐκκλησία τόν πλοῦτον αὐτοῦ. οὐκ οἶδα εἰ κωλύει ὑμᾶς τό ἑτερόγλωσσον τοῦ ἀνδρός. εἰ οὖν ἀναγκάσει τό κώλυμα τοῦτο πρός ἕτερον ἀποβλέψαι, ποιήσατε ἐνταῦθα ἕτερον ἐκ τῶν ὑμετέρων. ἀντεμήνυσε δέ πρός ταῦτα ὁ βασιλεύς· περί μέν πατριάρχου οὔτε ὁ καιρός οὗτος οὔθ΄ ὁ τόπος δίδωσιν ἡμῖν ἀρτίως ποιῆσαι πατριάρχην· ὅταν δ΄ ἐπανέλθωμεν εἰς τήν Κωνσταντινούπολιν, συναιρουμένου Θεοῦ, προσκαλεσόμεθα καί τούς λοιπούς ἀρχιερεῖς, (ἔχομεν γάρ καί ἄλλους,) καί μετά τῆς ψήφου πάντων ποιήσομεν ἐκεῖσε πατριάρχην. περί δέ τοῦ Ἐφέσου, ὅτι αὐτός ἐστιν ἡμέτερος ἀρχιερεύς καί τοῖς ἡμετέροις μελήσει περί αὐτοῦ· εἰσηγήσονται γάρ καί παραινέσουσιν αὐτόν λόγοις φιλικοῖς καί συμβουλευτικοῖς οὐχ ἅπαξ ἀλλά καί πολλάκις, καί εἴπερ εὑρήσουσιν αὐτόν πάντῃ ἀνένδοτον, τότε ἔσται εἰς τήν διάκρισιν τῆς ἡμετέρας συνόδου καί ποιήσει ὅπερ ἄν διακρίνῃ περί αὐτοῦ. διά τοῦτο, ἐπεί ἐστιν ἡμέτερος, οὐδέν ἀνήκει τῷ πάπᾳ ζητεῖν κριθῆναι νῦν τόν Ἐφέσου ἐπί τῆς ἰδίας συνόδου, ἀλλ΄ ἡμεῖς φροντιοῦμεν περί αὐτοῦ.

[←66]

Κατά Ματθαῖον 19, 6: ὥστε οὐκέτι εἰσί δύο, ἀλλά σάρξ μία. ὃ οὖν ὁ Θεός συνέζευξεν, ἄνθρωπος μή χωριζέτω. Κατά Μᾶρκον 10, 9: ὃ οὖν ὁ Θεός συνέζευξεν, ἄνθρωπος μή χωριζέτω.

[←67]

Ο Τζιοβάννι ντε Κονταρένο (ή Κονταρίνι), Ενετός ευγενής, που πήρε για πρώτη φορά τον τίτλο τού Λατίνου πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως στις 9 Οκτωβρίου 1409 από τον πάπα Γρηγόριο ΙΒ΄, τον έχασε και στη συνέχεια τον ανέκτησε υπό τον Μαρτίνο Ε΄ στις 4 Ιουλίου 1424. Επρόκειτο να ζήσει περισότερο από τον πάπα Ευγενιο Δ΄ (πεθ. το 1447) και δεν πέθανε παρά στις αρχές τού 1451! Καταγόταν αναμφισβήτητα από πλούσια οικογένεια, αλλά τα εισοδήματά του προέρχονταν κυρίως από τις ιδιοκτησίες τής έδρας του στα νησιά τής Κρήτης και τής Εύβοιας (Laurent 1971: 503 σημ. 2).

[←68]

Στην πραγματικότητα, παρά τη συστηματική του αντίθεση, μετά τη Σύνοδο τής Φλωρεντίας, στην υλοποίηση τής Ένωσης, η παπική σύνοδος δεν δίκασε τον Μάρκο τής Εφέσου, τον οποίο όμως συνέλαβε η αυτοκρατορική αστυνομία και τον έθεσε υπό περιορισμό στο νησί τής Λήμνου από τον Αύγουστο τού 1440 μέχρι τον Αύγουστο τού 1442. Όταν απελευθερώθηκε, ο Μάρκος εγκαταστάθηκε στην Κωνσταντινούπολη και συνέχισε τον αγώνα του χωρίς περαιτέρω προβλήματα, μέχρι τον θάνατό του στις 23 Ιουνίου 1445 (Laurent 1971: 505 σημ. 1).

[←69]

Συρόπουλος 10.19: Εἰς δέ τήν ἐπιοῦσαν κυριακήν μετά τήν ἕνωσιν ἠθέλησεν ὁ βασιλεύς ἵνα κηρυχθῇ τό μνημόσυνον τοῦ πάπα ἐν τοῖς διπτύχοις, μήτε βουλευσάμενος περί τούτου μετά τῆς δοκούσης ἡμετέρας συνόδου, μήτε τοῦ πάπα τοῦτο αἰτήσαντος· μᾶλλον μέν οὖν ὅτε περί τῆς προσθήκης διελέγοντο, εἶπόν τινες τῶν ἡμετέρων πρός τούς ἐκ τοῦ πάπα· καλόν ἐστιν ἵνα τάξωμεν καί ἀναφέρωμεν τό ὄνομα τοῦ πάπα ἐν τοῖς διπτύχοις, καί οὕτω, γενομένης εἰρήνης καί ἑνώσεως, παύσωμεν καί τό περί τῆς προσθήκης καί τό περί τῆς δόξης. οἱ δέ εἶπον, ὅτι· ὁ πάπας ἡγεῖται ἀναγκαιότατον διορθωθῆναι καί συμφωνῆσαι εἰς τήν διαφοράν ἥν ἔχομεν περί τῆς δόξης· περί δέ τοῦ μνημοσύνου οὐδένα ποιεῖται λόγον· οὐδέ γάρ ἔχει τοῦτο περί πολλοῦ. τέως δέ ὁ βασιλεύς ὥρισεν ἵνα λειτουργήσῃ ὁ μέγας χαρτοφύλαξ εἰς τό παλάτιον ὡς ἀρχιδιάκονος καί μνημονεύσῃ· ὁ δέ προεβάλετο νοσεῖν. ἐλειτούργησε δ΄ ἀντ΄ αὐτοῦ ὁ ὑπομνηματογράφος φιλοτιμησάμενος μνημονεῦσαι· ἐλειτούργησε δέ καί ὁ μέγας πρωτοσύγκελλος. ἦλθον οὖν ἐκ τοῦ πάπα πρωτονοτάριος καί ἐπίσκοποι τρεῖς, καί ἵσταντο προσεχῶς θεωροῦντες τήν λειτουργίαν. ἐν ταύτῃ οὖν οὔτε ἐν τῷ ἁγιᾶσαι εὐλόγησε τά θεῖα δῶρα ὁ μέγας πρωτοσύγκελλος, οὔτε ἐν τῷ ἑνῶσαι, ὡς ἔφασκον οἱ ἀκριβῶς θεωρήσαντες, οἵ καί κατεγίνωσκον αὐτόν, καί πλέον τῶν ἄλλων ὁ συλλειτουργήσας τότε ἄλλος διάκονος ὁ Φίλιππος, ὅστις καί ἀποτρόπαιον εἶχε τοῦτο καί λίαν κατηγόρει τοῦ οὐτωσί λειτουργήσαντος. προσκείσθω καί τό ἐφεξῆς ὡς ἥδυσμα μέν τοῦ λόγου τῇ δ΄ ἀληθείᾳ ὡς ἔλεγχος τῆς κακούργου μεταβολῆς τοῦ δηλωθέντος διακόνου.

[←70]

Στις 12 Ιουλίου 1439 (Laurent 1971: 505 σημ. 2).

[←71]

Δίπτυχα: Ἐν πρώτοις μνήσθητι, Κύριε, τοῦ ἀρχιεπισκόπου ἡμῶν… Πάντων τῶν ἁγίων μνημονεύσαντες, ἔτι καί ἔτι ἐν εἰρήνῃ, τοῦ Κυρίου δεηθῶμεν.

[←72]

Συρόπουλος 10.20: Μετά τό γενέσθαι τό μνημόσυνον τοῦ πάπα τῇ ἐπιούσῃ κυριακῇ, ἡτοιμάζοντο ἱερουργῆσαι ἐν τοῖς βασιλείοις καί ἔτυχε δεσμῶν ὁ αὐτός Φίλιππος ξὑλα προμήκη ἐν οἷς ἐκρέμων βηλόθυρα, δι΄ ὧν τύπον ναοῦ περιέκλειον. ἱσταμένου ἐκεῖσε καί τοῦ μεγάλου πρωτοσυγκέλλου, καί ἐν τῷ μεταχειρίζεσθαι τά ξύλα τόν Φίλιππον, ἕν ἐκπεπτωκός, παίει κατά τοῦ μετώπου τόν μέγαν πρωτοσύγκελλον. ὁ δ΄ εὐθύς θυμοῦται καί σκώπτει καί ἀρᾶται τόν Φίλιππον· κεκατηραμένε λέγων καί οὐδαμινέ, παρ΄ ὀλίγον ἐξέκοπτές μου τόν ὀφθαλμόν. τοῦ δέ εἰπόντος ὅτι ἀκουσίως ἐγένετο, καί συγγνώμην αἰτησαμένου τῷ μήτ΄ ἐκ προαιρέσεως γεγονέναι μήτε βλάβην τινά παρακολουθῆσαι, αὐτός πάλιν ἔφη· νῦν ἄν ἐξεκόπην τόν ὀφθαλμόν ἀπό αἰτίας σῆς, καί σύ κακέ ἄνθρωπε καί ἀναίσχυντε φωνάζεις καί νομίζεις ὅτι λέγεις τι; ὁ δέ Φίλιππος αὖθις εἶπε· δέσποτά μου ἀκουσίως συνέβη καί παρακαλῶ, σύγγνωθί μοι. αὐτοῦ δέ πάλιν πλείοσιν ὕβρεσι καί σκώμμασι χρησαμένου κατ΄ αὐτοῦ, ἐκκακήσας ὁ Φίλιππος ἔφη· ἐγώ εἶπον, δέσποτά μου, ὡς ἀκουσίως συνέπεσε τό συμβάν· εἰ δέ καί ἑκόντα με νομίζεις τοῦτο ποιῆσαι, οὐκ ἔστι παράδοξον· αὐτός γάρ ἑκουσίως ἀπετύφλωσας τόν τῆς ψυχῆς σου ὀφθαλμόν. τί οὖν καινόν, εἰ καί ἐγώ τόν σωματικόν σου ὀφθαλμόν ἀπετύφλουν; τότε τοίνυν θυμοῦται καί πλέον ὁ μέγας πρωτοσύγκελλος καί ἀναισχυντεῖ καί ὑβρίζει αὐτόν ταῖς ἐξ ἁμάξης, καί τελευταῖον λέγει, ὅτι· ἀπό τοῦ δαιμονῶντος Ἐφέσου ἔχετε ταύτας τάς διδασκαλίας, ἵνα ὑβρίζητε ἡμᾶς· τοιαύτας θεολογίας διδάσκει ὑμᾶς ὁ Ἐφέσου. ἀπεκρίνατο δέ ὁ Φίλιππος· ὁ Ἐφέσου ἐστίν ἅγιος ἄνθρωπος καί διδάσκαλος ἄριστος καί θεολόγος ἄκρος, οὗ λέγοντος οὐκ ἐπαΐετε ὑμεῖς, οὐδέ ἐστέ ἱκανοί κἄν μαθηταί αὐτοῦ εἶναι· λέγετε δέ αὐτόν δαίμονα κατά τούς Ἰουδαίους τοιαῦτα λέγοντας κατά τοῦ Σωτῆρος, οὗ μιμητής ἐστι καί αὐτός. ταῦτα τοίνυν ἀνῆψαν καί ἔτι τόν θυμόν αὐτοῦ καί ἐξανήχθη ἐπ΄ ἄπειρον κατηγορῶν καί ὑβρίζων. καί ἐπί πᾶσι προσέθηκεν, ὅτι εἰ μή εἴπω τόν βασιλέα καί καύσῃ τινά ἐξ ὑμῶν, οὐ παύσεται τό κακόν. καί οὕτω μόλις ποτέ ἐσιώπησεν. ἀλλ΄ ὅμως καί αὐτός ὁ ἐλέγξας τόν μέγαν πρωτοσύγκελλον ὡς τυφλώσαντα τόν τῆς αὐτοῦ ψυχῆς ὀφθαλμόν, ὕστερον ἑκών ἐτύφλωσε ὁ δείλαιος τούς τῆς οἰκείας ψυχῆς ὀφθαλμούς πολυτρόπως καί κατέπεσε δεινός ὑπέρ τούς ἄλλους, πτῶμα ἐλεεινόν καί δακρύων ἄξιον.

[←73]

Στο κείμενο βηλόθυρα.

[←74]

Συρόπουλος 10.21: Καί ταῦτα μέν οὕτως. οἱ δέ μητροπολῖται τῷ γήρᾳ καί τῇ ταλαιπωρίᾳ τρυχόμενοι ἱκέτευον ἀπελθεῖν εἰς τήν Βενετίαν καί πρός ὀλίγον ἀναπαῦσαι ἑαυτούς· μηδέ γάρ εἶναι χρείαν ἤδη γεγονυίας τῆς ἑνώσεως καί τῆς ὑπογραφῆς τοῦ ὅρου. καί ὁ βασιλεύς ἔλεγε· καρτερείτωσαν μέχρις ἄν λήψωνται τό σιτηρέσιον τῶν παρελθόντων πέντε μηνῶν· ἀπελθόντων γάρ αὐτῶν οὐ δώσει ὁ πάπας ὅπερ ὀφείλει αὐτοῖς. ὡσαύτως προσέταξε καί εἶπον τῷ πάπᾳ, ὅτι· ἐπειδή ἡ ἕνωσις ἐγένετο καί ἔσονται εἰς τό ἑξῆς αἱ ἐκκλησίαι ἡνωμέναι ἀεί Θεοῦ χάριτι, δέον ἐστίν, ἵνα ἔχῃ ἑκάστη Ἐκκλησία τάς ὑποκειμένας αὐτῇ ἐνορίας καί μητροπόλεις, ὅσας εἶχε καί ἐξ ἀρχῆς. δεῖ τοίνυν ἵνα ἐπανακαλέσηται καί λάβῃ ἡ ἡμετέρα Ἐκκλησία τῆς Κωνσταντινουπόλεως τήν Κρήτην, τήν Κέρκυραν καί τάς λοιπάς νήσους καί μητροπόλεις, ὅσας ἀπέσπασαν ἐξ αὐτῆς οἱ τῆς Ῥώμης ἀρχιερεῖς. ὁ δέ πάπας ἄκροις ὠσί ταῦτα ἀκούσας οὐδέ ἀπόκρισιν δοῦναι ἠθέλησε. τινές δέ τῶν ἀρχιερέων καί μάλιστα οἱ ἔχοντες λατινεπισκόπους ἐντός τῶν ἑαυτῶν μητροπόλεων ἐπετίθεντο καί παρεκάλουν τόν βασιλέα, ἵν΄ ἐπιμεληθῇ καί ἐκβάλῃ τούς λατινεπισκόπους ἐκ τῶν ἰδίων ἐκκλησιῶν· οἱ δέ ἦσαν ὁ Μονεμβασίας, ὁ Ῥόδου, ὁ Μιτυλήνης καί ἕτεροι. ὁ δέ βασιλεύς ἐπέτρεψεν αὐτοῖς λαβεῖν καί ἑτέρους οὕς ἄν ἐθέλωσι τῶν ἀρχιερέων καί παραγενέσθαι αὐτούς εἰς τόν πάπαν καί ζητῆσαι τοῦτο, ὡς αὐτοῦ καί ἅπαξ καί δίς περί τούτου διαμηνυσαμένου καί μή λαβόντος τινά ἀπολογίαν.

[←75]

Κατά τον Laurent 1971: 507 σημ. 1, η διαμάχη για το Ἰλλυρικόν βρισκόταν πια πολύ μακριά! Στην πραγματικότητα δεν υπήρχε ούτε ένας Λατίνος που να μην υποστήριζε, ότι εγκαθιστώντας την ιεραρχία της στα εδάφη που διεκδικούσαν οι Γραικοί, η Εκκλησία τής Ρώμης είχε απλώς κάνει χρήση ενός δικαιώματος, για το οποίο οι παπικοί δεν είχαν πάψει να αγωνίζονται από τον 8^ο αιώνα, όταν τούς το είχαν πάρει.

[←76]

Υπήρχαν αναπόφευκτες συγκρούσεις μεταξύ των δύο κλήρων. Για παράδειγμα η Δημοκρατία τής Γένουας κατήγγειλε στον πάπα, ότι ο Έλληνας επίσκοπος Χίου, μετά την ανακήρυξη τής Ένωσης, σφετερίστηκε τα εκκλησιαστικά έσοδα τού νησιού (17 Αυγούστου 1440) (Laurent 1971: 507 σημ. 2).

[←77]

Συρόπουλος 10.22: Ἀπῆλθον τοίνυν οἱ δηλωθέντες εἰς τόν πάπαν συμπεριλαβόντες καί τόν Νικαίας καί ἄλλους τινάς, καί ἐζήτησαν διά πολλῶν λόγων, ἵνα προνοήσηται ἡ Ῥωμαϊκή Ἐκκλησία τῶν ἑαυτῆς ἐπισκόπων τῶν ἐν ταῖς ἡμετέραις ἐπισκοπαῖς εὑρισκομένων, ἐνθα ἄν καί καθώς δόξῃ αὐτῇ ἁρμόδιον ὑπέρ αὐτῶν, ἐάσῃ δέ τάς μητροπόλεις ἐλευθέρας, ὥστε ἔχειν ταύτας τούς ἡμετέρους ἀρχιερεῖς μεμονωμένως, εἰπόντες πρός τοῖς ἄλλοις καί τοῦτο, ὅτι· ὀφείλει ἡ Ῥωμαϊκή ἁγία Ἐκκλησία τηρεῖν τούς θείους καί ἱερούς κανόνας καί ποιεῖν καθώς ἐκεῖνοι διαγορεύουσιν. οἱ κανόνες οὖν ἀπαγορεύουσιν εἶναι δύο ἐπισκόπους ἐν μιᾷ καί τῇ αὐτῇ ἐπισκοπῇ, ὡσαύτως καί τό χειροτονεῖν τινα εἰς ἐνορίαν τήν μή ὑποκειμένην αὐτῷ. πολλῶν οὖν λαληθέντων ἀφ΄ ἑκατέρου μέρους λόγων, τελευταῖον ἔδωκαν οἱ ἐκ τῆς Ῥώμης ἀπόκρισιν τήνδε· νῦν γέγονεν ἡ Ἐκκλησία Θεοῦ χάριτι μία, καί οὔτε ὑμεῖς φρονεῖτε ἄλλο παρό φρονοῦμεν ἡμεῖς, οὔτε οἱ ἐπίσκοποι οὕς λέγετε φρονοῦσιν ἤ διδάξουσιν ἄλλο παρό φρονεῖτε ὑμεῖς καί διδάσκετε. διά τοῦτο οὔτε ἀναγκαῖόν ἐστιν οὔτε εὔκολον ἵνα ἤ ὑμᾶς ἐκβάλωμεν ἐκ τῶν Ἐκκλησιῶν ὧν ἔχετε ἤ ἐξελάσαι τούς ἡμετέρους ἐξ αὐτῶν. λέγομεν δέ ἵνα εὑρίσκησθε ἐν ταῖς τοιαύταις ἐπισκοπαῖς ὁμοῦ μετά τῶν εὑρεθέντων ἡμετέρων ἐπισκόπων, καί εἰ μέν ὁ λατινεπίσκοπος πρότερος τελευτήσοι, ἐχέτω ὁ Γραικός τήν ἐπισκοπήν αὐτοῦ μονοπροσώπως ἔκτοτε παρ΄ ὅλην τήν ἑαυτοῦ ζωήν, καί ἀποθανόντος ἐκείνου πάλιν ποιείτω ἡ Ἀνατολική Ἐκκλησία ἕτερον καί ἐφεξῆς ὁμοίως· εἰ δέ ὁ Γραικός προτελευτήσοι, ἐχέτω ὁ Λατῖνος τήν ἐπισκοπήν μονοπροσώπως τόν ὅμοιον τρόπον καί μετά τελευτήν ἐκείνου, ἐχέτω τήν Ἐκκλησίαν ἡ Ῥώμη καί ποιείτω ὁ πάπας ἕτερον ἐπίσκοπον καί ἐφεξῆς ὁμοίως. ταύτην τήν δηλητηριώδη θεραπείαν δέδωκεν ὁ πάπας ψιλῷ λόγῳ, πράγματι δέ οὐδαμῶς, ἀλλ΄ οὐδέ δίκαιον ἦν ἤ κανονικόν προβῆναι ταύτην ἤ στερχθῆναι παρά τῶν ἡμετέρων.

[←78]

Για την εμφύτευση μιας λατινικής ιεραρχίας στις ενετικές κτήσεις τής Ανατολικής Μεσογείου, παράλληλης με την ελληνική ιεραρχία, ο Laurent 1971: 508 σημ. 1, παραπέμπει στους J. Longnon, L΄empire latin de Constantinople et la principauté de Morée, Παρίσι 1949, σελ. 135-138· R. Leb Wolf, The Organization of the Latin Patriarchate of Constantinople (1204-1261), Traditio, VI, 1948, σελ. 33-60· S. Borsari, Il dominio veneziano a Creta nel XIII secolo, Nάπολη 1963, σελ. 105-125.

[←79]

Κατά τον Laurent 1971: 509 σημ. 2, πρόκειται για υπερβολική παρατήρηση, επειδή υπήρξε μία τουλάχιστον περίπτωση όπου ο κανόνας εφαρμόστηκε και μάλιστα για την ίδια την έδρα τής Κωνσταντινούπολης. Δεν είναι γνωστό αν το μέτρο που πάρθηκε αποτέλεσε αντικείμενο συνοδικής απόφασης αμέσως μετά την Ένωση (6 Ιουλίου 1439). Είναι όμως βέβαιο, ότι όταν πέθανε ο Τζιοβάννι Κονταρίνι, ο Λατίνος πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, η δικαιοδοσία τού Βυζαντινού πατριάρχη, τότε τού Γρηγορίου Γ΄, επεκτάθηκε στους Λατίνους χωρίς να υπάρξει διάδοχος τού δυτικού ομολόγου του. Ωστόσο θα υπήρχαν περιπτώσεις, όπου έγιναν ή επρόκειτο να γίνουν τοποθετήσεις σε βάρος των Γραικών, σε Βυζαντινούς κατόχους, οι οποίες άφηναν το πεδίο ανοιχτό στον Λατίνο ανταγωνιστή. Έτσι ο Ευγένιος Δ΄ σκέφτηκε για μια στιγμή να εκτοπίσει τον Βυζαντινό μητροπολίτη Ρόδου, για να αναθέσει ολόκληρη την πνευματική διοίκηση τού νησιού στον Ανδρέα, που είχε ξοδέψει τόσο χρόνο στη σύνοδο. Από την άλλη πλευρά, ο πατριάρχης Μητροφάνης διεκδίκησε το νησί τής Εύβοιας αμέσως μετά την Ένωση, αλλά τού το αρνήθηκαν, επειδή δεν θα ήταν «ούτε αξιοπρεπές, ούτε ανεκτό από τούς Ενετούς» (nec decens, nec Venetis tolerabile).

[←80]

Συρόπουλος 10.23: Ὁ δέ πάπας ἀπῄτησε τόν βασιλέα ἵνα στείλῃ τόν Ἐφέσου πρός αὐτόν· καί προσκαλεσάμενος ὁ βασιλεύς τόν Ἐφέσου, εἶπεν αὐτῷ· ἐπεί διεμηνύσατο ὁ πάπας περί σοῦ δίς τε καί τρίς ἤδη, δέον ἐστίν ἵν΄ ἀπέλθῃς πρός αὐτόν. μή δειλιάσῃς οὖν· ἐγώ γάρ εἶπον καί διεμηνυσάμην ὑπέρ σοῦ πολλά καί προκατέστησα ἵνα μηδέν σκληρόν ἤ κακωτικόν γένηται κατά σοῦ. λοιπόν ἄπιθι καί ἄκουσον ὅσα ἐρεῖ καί ἀπολογήθητι ἀνυποστόλως ὅσα ἄν σοι δόξωσιν ἁρμόδια πρός τούς λόγους αὐτοῦ. ἐλθών τοίνυν ὁ Ἐφέσου εἰς τόν πάπαν, εὗρεν αὐτόν κελλικῶς καθήμενον μετά τῶν καρδηναλίων καί ἐπισκόπων ἕξ, οὕς εἶχεν ἐκκρίτους τῆς βουλῆς, καί προσκυνήσας, εἶτα ἰδών τούς περί τόν πάπαν καθημένους εἶπεν· ἐγώ ἀγανακτῶ τούς νεφρούς μου καί τούς πόδας, καί οὐ δύναμαι ἵστασθαι, καί εὐθύς ἐκάθισεν. εἶπεν οὖν ὁ πάπας λόγους πολλούς πρός τόν Ἐφέσου· ἦν δέ ὁ σκοπός τῶν λόγων, ἵνα πεισθῇ καί αὐτός καί ἀκολουθήσῃ τῇ συνόδῳ καί στέρξῃ τήν ἕνωσιν· εἰ δ΄ οὐ ποιήσει τοῦτο, πείσεται ὅπερ ἔπαθον καί οἱ ἐν ταῖς οἰκουμενικαῖς συνόδοις ἀπειθοῦντες, ὅτι καθῃρέθησαν καί ὡς αἱρετικοί ἀπεκηρύχθησαν. ἔδωκε δέ καί ὁ Ἐφέσου πρός τούς λόγους τοῦ πάπα ἀποκρίσεις ἱκανάς· περί δέ τῆς ἀπειληθείσης αὐτῷ καταδίκης εἶπεν, ὅτι· αἱ σύνοδοι κατεδίκαζον τούς μή πειθομένους τῇ Ἐκκλησίᾳ, ἀλλ΄ εἰς δόξαν τινά ἐναντίαν αὐτῆς ἐνισταμένους καί ταύτην κηρύττοντας καί ὑπέρ αὐτῆς ἀγωνιζομένους διό καί αἱρετικούς ἐκάλουν αὐτούς καί κατεδίκαζον πρῶτον τήν αἵρεσιν, εἶτα τούς ἀντεχομένους αὐτῆς. ἐγώ δέ οὐ κηρύττω ἰδίαν μου δόξαν οὐδέ τι ἐκαινοτόμησα, οὐδέ ὑπέρ ἀλλοτρίου τινός δόγματος καί νόθου ἐνίσταμαι, ἀλλ΄ εἰς τήν ἀκραιφνῆ δόξαν τηρῶ ἐμαυτόν, ἥν παρέλαβε καί κατέχει ἡ Ἐκκλησία ἀπ΄ αὐτοῦ τοῦ Σωτῆρος ἡμῶν Χριστοῦ καί ἐς δεῦρο, ἥν καί ἡ Ῥωμαϊκή ἁγία Ἐκκλησία πρό τοῦ σχίσματος κατεῖχεν ὁμοῦ μετά τῆς ἡμετέρας ἁγίας Ἐκκλησίας τῆς Ἀνατολικῆς· ἥντινα δή εὐσεβῆ δόξαν καί πρότερον μέν ἀεί ἐπῃνεῖτε καί ἐν τῇ παρούσῃ δέ συνόδῳ πολλάκις αὐτήν ἐπῃνέσατε καί οὐδείς δύναται κατά τι μέμφεσθαι ἤ κατηγορεῖν αὐτῆς. εἰ ταύτης τοίνυν ἀντιποιοῦμαι καί ἐξ αὐτῆς παρεκκλῖναι οὐ βούλομαι, πῶς ἄν κατακριθείην δίκην, ἥν οἱ αἱρετικοί κατεδικάζοντο; τίς ἄν υγιῶς καί εὐσεβῶς φρονῶν τοιοῦτόν τι ποιήσει κατ΄ ἐμοῦ; δεῖ γάρ πρῶτον τήν δόξαν ἥν δοξάζω κατακρῖναι· εἰ δέ αὕτη εὐσεβής καί ὀρθόδοξος ὁμολογεῖται, πῶς ἐγώ καταδίκης ἄξιος; ταῦτα καί ἑτεράττα εἰπών καί ἀκούσας, ἐπετράπη ἀπελθεῖν εἰς τά ἴδια.

[←81]

Κατά το Diarium τού Inghirami, τού είχε μόνο δοθεί μια περίοδος προβληματισμού. Έτσι, αν στο τέλος τής καθορισμένης περιόδου ο Μάρκος δεν προσχωρούσε στο λατινικό δόγμα, είχε προειδοποιηθεί ότι θα αντιμετωπιζόταν αυστηρά. Άραγε κάτω από αυτή την πίεση, σύμφωνα με τον αντίπαλό του, τον Ρόδου Ανδρέα, είχε υποσχεθεί ότι θα δεχόταν και θα υπέγραφε το διάταγμα τής συνόδου στην Πόλη, μετά την εκλογή τού νέου πατριάρχη; (Laurent 1971: 510 σημ. 1)

[←82]

Συρόπουλος 10.24: Ὁ δέ πάπας ἐμήνυσε πάλιν τῷ βασιλεῖ, ὅτι· ἀναγκαῖόν ἐστιν ἵνα ποιήσῃς ἐνταῦθα πατριάρχην· συμφέρει γάρ κατά πολλούς τρόπους καί μάλιστα εἰς τήν βεβαίωσιν τῆς ἑνώσεως. πάντας οὖν τούς κρείττους ὧν ἔχεις ἐξελέξω καί ἤγαγες ἐνταῦθα· ἐκ τούτων οὖν πάλιν ἐκλέξῃ τόν πατριάρχην. καί λοιπόν ποίησον αὐτόν ἐνθάδε, ἐπεί οὐδέν σοι λείπεται πρός τό ἐκλέξασθαι ὅν ἄν ἐθέλῃς. εἰσηγήσαντο δέ ταῦτα τῷ πάπᾳ τινές τῶν ἀρχιερέων ὑποβολῇ τοῦ Ῥωσίας ὡς ἐφιεμένου τοῦ πατριαρχείου, οἵ καί τάς ἀναβολάς καί ὑπερθέσεις τοῦ βασιλέως ἀκούσαντες, καί μάλισθ΄ ὅτι μετά βουλῆς τῆς μητρός αὐτοῦ τῆς δεσποίνης τῆς ἁγίας βούλεται ποιῆσαι τήν ἐκλογήν, σκληρούς ἐξήνεγκαν λόγους καί ἔλεγον· οὐκέτι ἀνεξόμεθα τῶν τοιούτων, οὐδέ δεσποινῶν περιμενοῦμεν βουλάς, ἀλλά τοῦτο τῶν ἀρχιερέων ἐστίν ἔργον. δεῦτε οὖν συναχθῶμεν καί ποιήσωμεν ψήφους καί ἀποκαταστήσωμεν πατριάρχην. τότε συνεβουλεύσατο ὁ μέγας πρωτοσύγκελλος τῷ βασιλεῖ, ὅτι· ἰδού ὁ πάπας ἐμήνυσε δίς τῇ ἁγίᾳ βασιλείᾳ σου περί πατριάρχου καί παρεκρούσω τούς λόγους αὐτοῦ. εἰκός ἐστι μηνῦσαι καί τρίτον, καί εἰ παραβλέψοις καί τότε τό μήνυμα, νομίσει τοῦτο ὁ πάπας μεγάλην αὐτοῦ περιφρόνησιν. δεῖ οὖν προλαβεῖν καί σοφίσασθαί τι, δι΄ οὗ εὑρήσεις ἀπολογίαν πιθανήν καί εὐπρόσωπον. ἀναφέρω σοι τοίνυν ἐγώ καί ἐνθυμίζω, ὅτι οἱ ἀρχιερεῖς παρεκάλεσαν πολλάκις ἵνα ἐάσῃς αὐτούς ἀπελθεῖν εἰς τήν Βενετίαν. ὅρισον οὖν ἀρτίως καί ἀπελθέτωσαν οἱ πρῶτοι καί γηραιότεροι, καί ἐάν μηνύσῃ ὁ πάπας, ἐρεῖς ὅτι οἱ ἐπίσκοποι τῆς Ἐκκλησίας μου οὐκ ἠδυνήθησαν ἐπί πλέον προσμένειν καί ταλαιπωρεῖν ἐνθάδε· διό καί ἀπῆλθον εἰς τήν Βενετίαν καί κατελείφθη ἡ σύνοδός μου ἡμιτελής· ὅθεν καί οὐ δύναμαι ποιῆσαι πατριάρχην μετά τοιαύτής συνόδου. ἀπεδέξατο δέ τήν συμβουλήν ταύτην ὁ βασιλεύς καί συνέθετο τοῦτο ποιῆσαι.

[←83]

Η επιρροή που ασκούσε επί των δημοσίων υποθέσεων κατά τη διάρκεια τής βασιλείας τού Ιωάννη Η΄ η αυτοκράτειρα-μητέρα, η Ελένη Δραγάση, κόρη τού Σέρβου δυνάστη Κωνσταντίνου, ήταν πολλές φορές αποφασιστική. Φαίνεται ότι οι αντίπαλοι τής Ένωσης έλπιζαν στην παρέμβασή της, για να βιώσουν κάποια χαλάρωση, παρά την αποτυχία των συνομιλιών το φθινόπωρο τού 1445. Επίσης, όταν ο Ιωάννης τής Ραγούσας είχε παρουσιάσει τις διαπιστευτήριες επιστολές του στον αυτοκράτορα, εκείνος τού είχε ζητήσει να δει τις αυτοκράτειρες, δηλαδή τη μητέρα του και τη σύζυγό του, και να τούς εξηγήσει το αντικείμενο τής αποστολής του. Με τον ίδιο τρόπο βλέπουμε σε αυτήν την ιστορία τον αυτοκράτορα να πηγαίνει στην Παλατιανή για να συμβουλευτεί τη μητέρα του ή αλλού να στέλνει αγγελιοφόρο για να την ενημερώσει επισήμως για ένα γεγονός, το οποίο εκείνη πρέπει ήδη να γνώριζε. Βλέπε πιο πάνω, κεφ β’ παρ. 17 (Laurent 1971: 511 σημ. 2).

[←84]

Συρόπουλος 10.25: Μετά δέ τό τελεσθῆναι τήν ἕνωσιν ἀπῄτει τό οφειλόμενον σιτηρέσιον ὁ βασιλεύς, ἤνυε δέ οὐδέν· δοθείσης δέ καί τῆς συμβουλῆς ταύτης, ἐπιμελέστερον ἀπῄτησε τό σιτηρέσιον καί σπουδαιότερον. ὁ δέ πάπας ἀπεκρίνατο, ὅτι· τό μέν σιτηρέσιον ἑτοιμάζεται καί δοθήσεται, χρεία δέ ἐστιν ἵνα μεταγραφῇ ὁ ὅρος καί γένωνται ἕτεροι πέντε ἴσοι ὅροι ὑπογεγραμμένοι ὡς πρωτότυποι, ὡς ἄν λάβητε καί ὑμεῖς ἕνα ἐξ αὐτῶν, τούς δέ λοιπούς στείλωμεν εἰς ἡμετέρους ῥῆγας. ἔφη οὖν ὁ βασιλεύς· τίς ἐστι ἡ χρεία τῶν πέντε; ἀρκοῦσι δύο, ἵνα λαβωμεν ἡμεῖς τόν ἕνα καί ἔχητε καί ὑμεῖς τόν ἕτερον. οἱ δ΄ ἐκ τοῦ πάπα εἶπον· ἀνάγκη ἐστίν ἵνα γένωνται τό ἕλαττον τέσσαρες, ὅ καί γέγονεν. ὁ μέν οὖν πάπας ἀπῄτει γραφῆναι καί τούς λοιπούς ὅρους καί ὑπογραφῆναι, ὁ δέ βασιλεύς ἀπῄτει δοθεῖναι τό σιτηρέσιον, ἐπιτιθεμένων πάντων αὐτῷ τῇ ἐνδείᾳ πιεζομένων, δαπανησάντων πάντα ὅσα ἐπεφέροντο, καί μή ἐχόντων ὅθεν ἄν πορίσωνται διατροφάς· πέντε γάρ καί ἡμίσεως μηνῶν σιτηρέσιον ἐλείπετο πᾶσιν. εἰδώς δέ ὁ βασιλεύς ὅτι ἡ δόσις τοῦ σιτηρεσίου ἀεί ἐν ἀναβολαῖς ἐστιν, ἐμήνυσε διά κῦρ Μανουήλ τοῦ Βουλλωτοῦ καί παρήγγειλε τῷ Ἡρακλείας, τῷ Μονεμβασίας καί τισιν ἑτέροις τῶν ἀρχιερέων, ὅτι· εἰ φέροιεν ὑμῖν οἱ Λατῖνοι τούς ὅρους πρός τό ὑπογράψαι, εἴπατε· πρῶτον δότε ἡμῖν τό σιτηρέσιον καί τότε ὑπογράψομεν. ἐποίησαν οὖν ὡς ἐδιδάχθησαν, οὐκ ἐν τῇ τοῦ πρώτου ὅρου ὑπογραφῇ (οὐδόλως γάρ ἐγένετο τότε μνεία δόσεως ἤ ἀπαιτήσεως), ἀλλ΄ ἐν τοῖς ὑστέροις τούτοις ἴσοις ὄροις, καί οὐδέ τότε ἀφ΄ ἑαυτῶν, ἀλλ΄ ἐκ προστάξεως βασιλικῆς, ὡς ὁ κύριος οἶδε. πλήν καί οὕτως οὐδέν ἤνυσαν, ἀλλ΄ ἀπῄτησαν μόνον καί οὐκ ἠθέλησαν ὑπογράψαι κατά τήν παραγγελίαν. τῶν δέ Λατίνων εὑρόντων εἰς τοῦτο ἔνστασιν καί διακομισάντων τούς ὅρους εἰς τόν βασιλέα καί ἀπαιτησάντων ἵνα ὁρίσῃ καί ὑπογραφῶσιν, ὥρισεν ὁ βασιλεύς καί συνήχθημεν εἰς τό παλάτιον καί ὑπεγράψαμεν ὅσοι καί ἐν τῷ προτέρῳ ὑπεγράψαμεν ὅρῳ, ἄνευ μόνου τοῦ μεγάλου πρωτοσυγκέλλου· ἐκεῖνος γάρ ἀνέφερε τῷ βασιλεῖ, ὅτι· ὑπέγραψα εἰς τόν πρῶτον, καί ἀρκεῖ· οὐκ ἔστι δέ ἀνάγκη ἵνα ὑπογράψω καί εἰς τούς ἄλλους. μή οὖν ἀναγκάσῃς με, ὅτι οὐχ ὑπογράψω διά τινα σκοπόν ὅν ἔχω παρ΄ ἐμαυτῷ.

[←85]

Η διαφωνία μεταξύ των πηγών αναδύεται εδώ και πάλι. Σύμφωνα με τον Συρόπουλο, συμφώνησαν να υπογράψουν τέσσερα αντίγραφα. Λαμβάνοντας υπόψη το ένα το οποίο, σύμφωνα με τον ίδιο, είχε υπογραφεί στις 5 τού μηνός, το σύνολο των αυθεντικών αντιγράφων πιο επίσημου χαρακτήρα θα ήταν πέντε. Σύμφωνα με τα Ελληνικά Πρακτικά (Gill, Acta, σελ. 471), υπήρχαν πέντε αντίγραφα που είχαν υπογραφεί, καθώς και εκείνο στις 20 και 21 Ιουλίου, από τούς αναχωρούντες Γραικούς επισκόπους. Έτσι το άθροισμα των αντιγράφων αυτής τής πρώτης κατηγορίας ανέρχεται σε έξι (Laurent 1971: 512 σημ. 1).

[←86]

Κατά τον Laurent 1971: 512 σημ. 2, ένα απόσπασμα από επιστολή τού καρδινάλιου Κοντουλμέρ προς τον επίσκοπο τής Κονκόρντια, με ημερομηνία 21 Δεκεμβρίου 1439, δείχνει ότι αυτό έγινε. Εκεί προσδιορίζεται ότι πληρώθηκαν 14¼ φλουριά
«για τέσσερα χρυσά καλύμματα, που θα τοποθετηθούν σε τέσσερα διατάγματα τής ένωσης με τούς Γραικούς και θα σταλούν σε ορισμένους ηγεμόνες τού κόσμου»
(pro quattuor plumbis aurei appositis inquattuor decretis unionis Grecorum mittendis ad nonnullos mundi principles).
Αλλά αυτό το συμπέρασμα, το οποίο φαίνεται να δίνει δίκιο στον Συρόπουλο για τον αριθμό των αντιγράφων που παρήχθησαν, υπόκειται σε διπλή παρατήρηση:
(α) Οι επιστολές με τις οποίες ο Ευγένιος Δ΄ έδινε τα καλά νέα τής πραγματοποιηθείσας Ένωσης στον αυτοκράτορα τής Γερμανίας, στον δούκα τής Σαξωνίας, στον βασιλιά τής Βαυαρίας, στον δούκα τής Σαβοΐας και σε άλλους αναμφίβολα, φέρουν την ημερομηνία 7 Ιουλίου, ενώ σε καθεμιά επισυναπτόταν αντίγραφο τού συνοδικού διατάγματος:
«…σύμφωνα με το διάταγμα που εγκρίθηκε εκεί, το οποίο σάς στέλνουμε επισυναπτόμενο»
(… prout ex decreto inde confecto, quod hiis inclusum mittimus).
Άραγε περίμενε η παπική καγκελαρία μέχρι το τέλος τού μήνα, για να υπογραφούν αυτά τα αντίγραφα και να αποσταλούν;
(β) Τα Ελληνικά Πρακτικά (Gill, Acta, σελ. 472) διευκρινίζουν ότι από τα πέντε αντίγραφα που υπογράφηκαν στις 20 και 21 Ιουλίου, τρία προορίζονταν όχι για ηγεμόνες αλλά για πατριάρχες:
«Φτιάξαμε λοιπόν πέντε [τόμους] στα λατινικά και τα ελληνικά καί υπέγραψαν οι Λατίνοι και οι Γραικοί και στα δύο μέρη, για να πάρουν οι Λατίνοι τον πρώτο και οι Γραικοί τον δεύτερο και να στείλουν τούς άλλους [τρεις τόμους] στους πατριάρχες [τής Ανατολής]»
(ἐποιήσαμεν γάρ πέντε λατινικῶς τε καί ἑλληνικῶς, καί ὑπέγραψαν οἱ Λατῖνοι καί οἱ Γραικοί ἀμφοτέροις τοῖς μέρεσιν. ὅπως λάβωσιν οἱ Λατῖνοι τό πρῶτον, καί οἱ Γραικοί τό δεύτερον, τούς δ΄ ἄλλους ἵνα στείλωσι εἰς τούς πατριάρχας).

Είναι βέβαιο ότι κάθε πατριάρχης έλαβε το αντίγραφό του. Μάλιστα ο Αλεξανδρείας παρέλαβε δύο, ένα απευθείας από την Καθολική Εκκλησία και το άλλο από την Κωνσταντινούπολη, από τον μητροπολίτη Ρόδου. Κρίνοντας από την περιγραφή που έδωσε ο πατριάρχης Αλεξανδρείας στη δική του βεβαίωση παραλαβής, η παρουσίαση, πανομοιότυπη και από τις δύο πλευρές, ήταν τού πιο επίσημου τύπου. Πρέπει να συμπεράνουμε ότι τα δεδομένα από τις πηγές μας είναι αποσπασματικά και πιθανώς εν μέρει ανακριβή. Μπορούμε επίσης να υποθέσουμε ότι τα αντίγραφα που προορίζονταν για τούς ηγεμόνες δεν ήσαν τής πρώτης κατηγορίας, τουλάχιστον αν κρίνουμε από εκείνο που έλαβε ο δούκας τής Βουργουνδίας, ο ηγεμόνας στον οποίο η σύνοδος είχε τις μεγαλύτερες υποχρεώσεις εκείνη την εποχή. Μάλιστα σε αυτό το αντίγραφο, από τις ελληνικές υπογραφές μόνο εκείνη τού αυτοκράτορα θα μπορούσε να είναι αυτόγραφη, αν δεν είναι απομίμηση. Εκείνες των αρχιερέων είναι όλες από το ίδιο χέρι. Αυτός ο ηγεμόνας έλαβε πολύ αργότερα (η επιστολή αποστολής είναι τής 4^ης Φεβρουαρίου 1441) το χειρόγραφο τού διατάγματος πλούσια εικονογραφημένο και στολισμένο με το οικόσημο τής Βουργουνδίας. Το αντίγραφο διασώζεται στη Ντιζόν.

[←87]

Κατά τον Laurent 1971: 513 σημ. 3, θα μπορούσαμε να συμπεράνουμε ότι οι Γραικοί ήσαν υποχρεωμένοι με αυτή την ευκαιρία να συνυπογράψουν και άλλα αντίγραφα τού διατάγματος. Αυτό εγινε εκείνη την ημέρα ή την επόμενη, όπως φαίνεται από την εξέταση των υπολειπόμενων αντιγράφων, που έχουν καταγραφεί και ταξινομηθεί σε τέσσερις ομάδες. Μἀλιστα στην τέταρτη υπάρχουν δύο αντίγραφα, ένα διατηρούμενο στη Λαυρεντιανή τής Φλωρεντίας και το άλλο στο Βατικανό, που φέρουν και τα δύο αυτόγραφες όλες τις 33 ελληνικές υπογραφές, αλλά ελάχιστες ή καθόλου λατινικές (εκείνες τού πάπα κι ενός μόνο καρδινάλιου στο αντίγραφο τού Βατικανού). Ωστόσο είναι δύσκολο να δεχτούμε ότι αποτελούσαν μέρος των πέντε ή έξι αναφερομένων εδώ αντιγράφων, κυρίως επειδή έχουν σημαντικό κενό. Συνεπώς, πρέπει να είχαν υπογραφεί σε περίπτωση άλλη από εκείνη που αναφέρει ο Συρόπουλος. Για όλα τα αντίγραφα που ετοιμάστηκαν για να αποσταλούν παντού βλέπε πιο κάτω, σημ. 64.

[←88]

Σε δύο ομάδες σύμφωνα με τα Ελληνικά Πρακτικά (Gill, Acta, σελ. 470). Έξι επίσκοποι, από τούς κύριους, θα υπέγραφαν στις 20 Ιουλίου και οι άλλοι την επόμενη ημέρα. Οι επίσκοποι τούς οποίους οι ίδιες πράξεις δίνουν ως αναχωρήσαντες στις 14 τού μηνός πρέπει να ήσαν Λατίνοι (Laurent 1971: 513 σημ. 4).

[←89]

Αυτό συμβαίνει με το αντίγραφο που διατηρείται στη Λαυρεντιανή Βιβλιοθήκη τής Φλωρεντίας, όπου ο χώρος για την υπογραφή τού μεγάλου πρωτοσύγγελλου Γρηγόριου, ως εκπροσώπου τού πατριάρχη Αλεξανδρείας, παρέμεινε κενός. Η υπογραφή του απουσιάζει επίσης κι από άλλο αντίγραφο που παραδόθηκε στη Δημοκρατία τής Βενετίας, το αντίγραφο τού οποίου, και πάλι χωρίς την υπογραφή, φυλάσσεται στο Βατικανό. Από την άλλη πλευρά ο Γρηγόριος έπρεπε να επανεξετάσει την αποφασιστικότητά του γιατί θα ήταν αδύνατο να μην υπογράψει το αντίγραφο που προοριζόταν για τον πατριάρχη Αλεξανδρείας, τού οποίου ήταν ο τοποτηρητής, καθώς και εκείνα που στάλθηκαν στους άλλους ανατολικούς πατριάρχες, για να μην αναφέρουμε το αντίγραφο που κατατέθηκε στα αυτοκρατορικά αρχεία (Laurent 1971: 513 σημ. 5).

[←90]

Συρόπουλος 10.26: Μετά δέ τάς ὑπογραφάς ταύτας δύο παρῆλθον ἡμέραι καί ἐξῆλθον οἱ πρῶτοι τῶν ἀρχιερέων καί τῆς εἰς Βενετίαν ὁδοῦ ἥψαντο, καί κατ΄ αὐτήν τήν ἡμέραν τῆς ἐξελεύσεως αὐτῶν μόλις ἐδόθη τό σιτηρέσιον τῶν πέντε μηνῶν αὐτοῖς μόνοις τοῖς ἐξερχομένοις. οὕτως ἐφρόντισαν τοῦ λαβεῖν αὐτό, εἰ καί ἀπῄτησαν ὁρισθέντες, ὅτι πάντῃ κατεφρόνησαν τούτου, καί παραιτησάμενοι αὐτό ἀπήρχοντο λαβόντες ἔνδοσιν πρός ὑποστροφήν, ὥστε καί οἱ ὑπουργοί τῶν ἐξερχομένων ἀρχιερέων οἱ πλείους τῇ χειρί τούς ἵππους κατέχοντες ἐλάμβανον τό σιτηρέσιον τῶν κυρίων αὐτῶν καί εὐθύς ἀναβαίνοντες ἐπί τούς ἵππους ἤλαυνον. μαρτύρομαι τόν ἐπί πάντων Θεόν, ὅτι καί αἱ τοῦ πρώτου ὅρου ὑπογραφαί οὕτως ἐγένοντο ὡς προλαβῶν διεξῆλθεν ὁ λόγος, καί αἱ τῶν μεταγενεστέρων πάλιν, ὡς ἐνταῦθα δεδήλωται· εἰ δέ τινες ἄλλως ἐξαγγέλλουσι ταῦτα, διαβάλλουσι τ΄ ἀληθῆ καί πειρῶνται μέν μῶμον προστρίβεσθαι τοῖς κατά τοῦτο ἀμώμοις, ἀδικοῦσι δέ τά μέγιστα ἑαυτούς.

[←91]

To γραφείο τού ποντίφηκα συνέχισε να παράγει αντίγραφα τής απόφασης (δεκρέτου) τής Συνόδου τής Φλωρεντίας, σε σημείο που ο πάπας Νικόλαος Ε΄ θα έγραφε αργότερα στον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο ΙΑ΄:
«Εδώ όλος ο κόσμος έχει αντίγραφα αυτού τού διατάγματος»
(Hic omnis orbis habet decreti huiusmodi exemplaria).
Εκείνα που έχουν βρεθεί και που έχουν κυκλοφορήσει φέρουν όλα τήν υπογραφή με κόκκινο μελάνι (κιννάβαρι) τού αυτοκράτορα Ιωάννη Η΄ Παλαιολόγου, απέναντι από εκείνη τού πάπα και από τις μεταβαλλόμενες σε αριθμό υπογραφές καρδιναλίων και Λατίνων επισκόπων. Το Παπικό Ταμείο πλήρωσε στις 2 Αυγούστου 1439 το κόστος 310 αντιγράφων, ενώ στις 2 Οκτωβρίου και στις 21 Δεκεμβρίου πλήρωσε 73 φλουριά, 25 εκ των οποίων για χρυσό που χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή τριάντα περίπου αυτοκρατορικών σφραγίδων [Laurent 1971: 514 σημ. 1].

[←92]

Οι επίσκοποι Ηρακλείας, Τραπεζούντος, Κυζίκου, Νικομηδείας και Μονεμβασίας, στους οποίους προστέθηκε ο Δράμας. Αυτοί οι αρχιερείς πρέπει να έφυγαν στις 22 ή 23 Ιουλίου συνοδευόμενοι από πενήντα άλλους εκκλησιαστικούς. Βλέπε Ελληνικά Πρακτικά (Gill, Acta, σελ. 471):
«Ενώ έτσι γίνονταν αυτά, πέρασαν οι ημέρες μέχρι την Κυριακή. Και τη Δευτέρα, που ήταν η 20ή τού μηνός Ιουλίου, υπέγραψαν τούς τόμους οι αρχιερείς που ήθελαν να φύγουν. Αυτοί λοιπόν ήσαν ο Ηρακλείας, ο Κυζίκου, ο Τραπεζούντος, ο Μονεμβασίας, ο Νικομηδείας και ο Δράμας, ενώ και από τούς κληρικούς έφυγαν μαζί τους πενήντα περίπου άνθρωποι, και θα ακολουθούσαμε και εμείς. Εμείς λοιπόν συγκεντρωθήκαμε την Τρίτη, στις 21 τού μηνός Ιουλίου, στο βεστιάριο τού αυτοκράτορα και υπογράψαμε τούς τόμους»
(Τούτων οὕτω γενομένων παρῆλθον ἡμέραι ἕως τῆς κυριακῆς· καί τῇ β΄ ἥτις ἦν κ΄ τοῦ ἰουλίου μηνός, ὑπέγραψαν τούς τόμους οἱ ἀρχιερεῖς οἵτινες ἐβούλοντο ἀπελθεῖν. ἦσαν οὖν οὗτοι· ὁ Ἡρακλείας, ὁ Κυζίκου, ὁ Τραπεζοῦντος, ὁ Μονεμβασίας, ὁ Νικομηδείας καί ὁ Δράμας· ἀλλά καί ἀπό τῶν κληρικῶν ἕως ἀριθμόν ἀνθρώπων πεντήκοντα ἀπῆλθον σύν τούτοις, ἐνδεχόμενοι καί ἡμᾶς. ἡμεῖς δέ τῇ γ΄ συναχθεντες, κα΄ τοῦ ἰουλίου μηνός, ἐν τῷ ρουχαρείῳ τοῦ βασιλέως καί ὑπεγράψαμεν τούς τόμους).
Κατά τον Laurent 1971: 514 σημ. 2, αν πιστέψουμε έναν μάρτυρα που βρισκόταν στο ταξίδι, η πρώτη ομάδα έφυγε από τη Φλωρεντία στις 20 τού μηνός. Στην ομάδα αυτή δεν συμπεριλαμβανόταν επίσκοπος.

[←93]

Η τελευταία πληρωμή είχε γίνει στις 22 Μαΐου. Βλέπε πιο πάνω, κεφ. θ’, παρ. 5. Επομένως κατά τον Laurent 1971: 514 σημ. 3, η ομάδα δεν είχε λαμβάνειν πέντε μήνες επιδοτήσεων.

[←94]

Συρόπουλος 10.27: Καί μετά παρέλευσιν ἡμερῶν πέντε ἐδόθη καί ἑτέροις τό σιτηρέσιον ἐξιοῦσι κἀκείνοις καί μετ΄ ἐκείνους ἑτέροις ὡσαύτως, καί οὕτω λαμβάνοντες ὑπεστρέφομεν ἅπαντες· ὕστερον δ΄ ὑπέστρεψε καί ὁ βασιλεύς, καί τῇ τοῦ σεπτεμβρίου ἕκτῃ ἔφθασεν εἰς τήν Βενετίαν. μέλλων δ΄ ἐξιέναι τῆς Φλωρεντίας ὁ βασιλεύς προαπέστειλε τούς τοῦ κλήρου αὐτοῦ κληρικούς, μεθ΄ ὧν ἦν καί ὁ προδηλωθείς διάκονος ὁ Φίλιππος, οἵ διερχόμενοι καί ἐν πανδοχείοις καταλύοντες καθ΄ ἑκάστην νύκτα, ὡς ἔθος ἐκεῖσε, ἔφθασαν καταλύσαντες καί ἐν τῇ Πολονείᾳ εἰς πανδοχεῖον, οὗ καί εὑρέθησαν πρέσβεις ἐκ τῆς Ἀγκλιτέρας ἀπερχόμενοι εἰς τόν πάπαν· οἵ καί μαθόντες ὅτι πάρεισί τινες ἐκεῖσε ὑποστρέφοντες ἐκ τῆς συνόδου, ἦλθον πρός αὐτούς μαθεῖν θέλοντες τά γεγονότα ἐν τῇ συνόδῳ. καί ἠρώτησαν τί γέγονεν ἐν τῇ συνόδῳ. καί ὁ Φίλιππος ἀπεκρίνατο· γέγονε πᾶν καλόν· ἰδού γάρ ἡνώθησαν αἱ Ἐκκλησίαι τοῦ Θεοῦ καί ἐστέρξαμεν ἑκάτερα τά μέρη τήν ἕνωσιν καί ἀπερχόμεθα ἡνωμένοι. ἠρώτησαν οὖν οἱ πρέσβεις· πῶς ἡνώθητε; ὑμεῖς προσήλθητε εἰς τήν ἡμετέραν δόξαν ἤ οἱ ἡμέτεροι προσῆλθον εἰς τήν ὑμῶν; καί εἶπεν ὁ Φίλιππος· οὔτε ἡμεῖς προσήλθομεν τῇ δόξῃ τῶν Λατίνων, οὔθ΄ οἱ Λατῖνοι τῇ τῶν Γραικῶν, ἀλλ΄ ἐθεωρήθησαν καθ΄ ἑαυτάς αἱ δόξαι παρ΄ ἑκατέρου μέρους καί εὑρέθησαν σύμφωνοι καί ὡς μία καί ἡ αὐτή ἀνεφάνη δόξα· διό καί ἐτάχθη ἵνα κατέχῃ ἑκάτερον μέρος τήν δόξαν ἥν κατεῖχε μέχρι τοῦ νῦν καί ὑπάρχωμεν καί ἡνωμένοι. οἱ δέ πάλιν ἠρώτησαν· καί περί τῆς προσθήκης τί γέγονεν; ἐξέβαλον αὐτήν οἱ ἡμέτεροι ἀπό τοῦ συμβόλου, ἤ ὑμεῖς προσεθήκατε ταύτην ἐν αὐτῷ; καί ὁ Φίλιππος· οὔτε ἡμεῖς προσεθήκαμεν αὐτήν ἐν τῷ συμβόλῳ, οὔτε οἱ Λατῖνοι ἐξέβαλον αὐτήν, ἀλλ΄ ἐστέρχθη ἵνα λέγωμεν αὐτό ἡμεῖς μέν ἄνευ προσθήκης, οἱ δέ Λατῖνοι μετά τῆς προσθήκης. καί αὖθις ἠρώτησαν· περί δέ τοῦ ἀζύμου τί γέγονεν; ἔστερξαν οἱ ἡμέτεροι ἱερουργεῖν τό ἔνζυμον, ἤ ὑμεῖς τό ἄζυμον; καί ὁ Φίλιππος ἔφη· οὐδέτερον ἀλλ΄ ἵνα ἱερουργῶμεν ἡμεῖς μέν τό ἔνζυμον ὡς τό πρότερον, οἱ δέ Λατῖνοι τό ἄζυμον. εἶτα ἠρώτησαν· καί ἐγένετο ὅρος; καί πῶς ἐγράφη ἐν αὐτῷ τό σύμβολον; μετά τῆς προσθήκης, ἤ ἄνευ τῆς προσθήκης; καί ὁ Φίλιππος εἶπεν· οὐδέν ἐγράφη ἐν τῷ ὅρῳ σύμβολον. τότε εἶπον οἱ πρέσβεις· καί ποδαπός ἐστιν ὁ ὅρος ἐκεῖνος, εἰς ὅν οὐκ ἐτέθη τό σύμβολον, καί ποία σύνοδος οἰκουμενική ἐποίησε τοιοῦτον ὅρον; καί εὐθύς ἐπήγαγον καί συνεπέραναν, ὡς· ἐπειδή οὔτε ἐν τῷ ὄρῳ ἐγράφη τι σύμβολον, οὔτε μία θυσία ἐστέρχθη ἱερουργεῖσθαι παρά πάντων ἤ ἔνζυμος ἤ ἄζυμος, οὔτε ἡ προσθήκη ἐξεβλήθη ἐκ τοῦ συμβόλου ἤ ἐν τῷ γραικικῷ προσετέθη, οὔτε περί τῆς δόξης συνεφώνησαν ἑκάτερα τά μέρη ἵνα στέρξωσι πάντες ὅπερ ἔλεγον οἱ Λατῖνοι, ἤ ὅπερ οἱ Γραικοί λέγουσιν, ἀλλ΄ ἑκατέρα Ἐκκλησία κατέχει, ἅ κατεῖχε καί πρότερον, οὐδέ ἡ ἕνωσις, ἥν ὑμεῖς λέγετε, ἐστίν ἕνωσις, οὐδέ προσήκει ὅλως λέγειν αὐτήν ἕνωσιν. οὕτως ἀπεφήναντο κατά τῆς γεγονυίας ἑνώσεως οἱ πρέσβεις ἐκεῖνοι συνετῶς τε καί ἀληθῶς καί συμφώνως ἡμῖν ὅσον πρός τό τῆς ἑνώσεως σημαινόμενον.

[←95]

Αυτή η δήλωση θα μπορούσε να σημαίνει ότι όλοι οι Γραικοί έφυγαν ταυτόχρονα από τη Φλωρεντία. Στην πραγματικότητα αρκετοί επίσκοποι έμειναν εκεί με τον αυτοκράτορα. Αυτό συνέβη οπωσδήποτε με τον Μάρκο Εφέσου, τον οποίο ο Ιωάννης Η΄ είχε πάρει υπό την προστασία του και θα ταξίδευε μαζί του. Το ίδιο συνέβη επίσης με τούς πρωταγωνιστές τής Ένωσης, τον Βησσαρίωνα και τον Δωρόθεο Μυτιλήνης, στους οποίους ο Ευγένιος Δ΄ χορήγησε σύνταξη στις 13 Αυγούστου, καθώς επίσης και με τον Ισίδωρο Κιέβου, που ορίστηκε λεγάτος για τη Ρωσία στις 17 Αυγούστου και δεν έφυγε παρά στις 6 Σεπτεμβρίου. Επίσης ο Ρόδου Ναθαναήλ εισέπραξε επίδομα στις 13 Αυγούστου. Από την άλλη πλευρά, υπήρχαν σπίτια στη Φλωρεντία που εξακολουθούσαν να κατοικούνται από Γραικούς στις 10 Αυγούστου [Laurent 1971: 514 σημ. 4].

[←96]

Κατά τον Laurent 1971: 515 σημ. 5, η αναχώρηση από τη Φλωρεντία έγινε στις 26 Αυγούστου. Η έξοδος από την πόλη υπήρξε επίσημη, όπως κατά την άφιξη, ενώ μια πομπή με επικεφαλής τρεις καρδινάλιους συνόδευσε τον αυτοκράτορα μέχρι τα όρια τής επικράτειας τής κοινότητας. Το πέρασμα από τη Μπολώνια, όπου ο αυτοκράτορας έμεινε έναν ολόκληρο μήνα, πρέπει να είχε επιβαρύνει πολύ τα οικονομικά τής πόλης.

[←97]

Στο κείμενο Πολωνεία.

[←98]

Στο κείμενο Ἀγκλιτέρα. Σύμφωνα με τον Gill, Council, σελ. 271, σημ. 5, ο Συρόπουλος κάνει λάθος εδώ, αφού δεν υπάρχει κανένα ίχνος αγγλικής αντιπροσωπείας στη Φλωρεντία σε έγγραφα ή χρονικά τής εποχής, τα οποία θα μιλούσαν γι΄ αυτήν. Ωστόσο ο Laurent 1971: 515 σημ. 7, θεωρεί ότι είναι δύσκολο να πιστέψουμε ότι ο συγγραφέας εφεύρε ένα τόσο χαρακτηριστικό ανέκδοτο. Το πολύ-πολύ μπορούμε να παραδεχτούμε ότι έκανε λάθος για την εθνικότητα των ταξιδιωτών, οι οποίοι, εξάλλου, θα μπορούσαν να είναι Ιρλανδοί ή Σκωτσέζοι. Σημειώνει ότι η λατινική πλευρά ανέμενε την άφιξη αντιπροσωπείας πέρα από τη Μάγχη, με την ελπίδα (που εξέφραζαν κάποιοι όπως ο Τραβερσάρι σε επιστολή τής 1^ης Ιουνίου 1439) ότι θα έφταναν εκεί μετά τη σύναψη τής Ένωσης, όπως ακριβώς συνέβη στην εδώ ιστορία.

[←99]

Συρόπουλος 10.28: Οἱ μέν οὖν δηλωθέντες πρέσβεις ἐξ ὧν ἤκουσαν διέγνωσαν, ὡς οὐδέ ἡ γεγονυῖα ἕνωσίς ἐστιν ἀληθής ἕνωσις· εἰ δέ ᾔδεισαν ἀκριβῶς πῶς καί παρά τίνων ἐγένετο, οὐ μόνον ὡς οὐκ ἀληθῆ ἕνωσιν ἄν εἶχον αὐτήν, ἀλλά καί πάνυ κατεγίνωσκον ἄν τῶν διαπραξαμένων αὐτήν· οὐ μόνον οὗτοι ἀλλά καί πάντες Λατῖνοί τε καί Γραικοί, ὅσοι φρονήσεως καί λόγου μάλιστα μέτοχοι, καί οὐδέ ὡς ἀπόφασιν οἰκουμενικῆς συνόδου εἶχον ἄν τό γεγονός οὐδ΄ ἐμέμφοντο τούς μή στέργοντας τήν τοιαύτην ἀπόφασιν· πᾶσαι γάρ αἱ σύνοδοι, αἵ τε οἰκουμενικαί καί αἱ μερικαί, αἱ τάς ἐξετάσεις τῶν ἐκκλησιαστικῶν δογμάτων διαπραξάμεναι, ἐγύμναζον μέν τά κινηθέντα ἐν αὐταῖς ζητήματα, καί ἐπεξειργάζοντο καί ἐσαφήνιζον ὅσα ἐπί τοῖς τοιούτοις ἀνέκυπτον λόγου καί ἐξετάσεως δεόμενα, καί ἔγραφον καί παρεσημειοῦντο ταῦτα· μετά δέ τάς ἀκριβεῖς ἐξετάσεις καί ἀποδείξεις, ὅτε ἐχώρουν οἱ ἐν ἑκάστῃ πατέρες πρός τήν ἀπόφασιν, ἀνεγίνωσκον τάς παρασημειώσεις καί ἀνεμεμνήσκοντο τῶν σαφηνισθέντων καί ἀποδειχθέντων· εἶτα ἠρωτῶντο πάντες οἱ ἐπίσκοποι ἐν τοῖς ἀποταγμένοις τόποις, ἔνθα συνηθροίζοντο, καί ἕκαστος ἐπί ταῖς προλαβούσαις γυμνασίαις καί ἀποδείξεσιν ἔλεγε καί τήν ἰδίαν γνώμην τε καί ἀπόφασιν ἀβιάστως, παρόντων πάντων καί ἀκροωμένων, καί οὕτως ἐκυροῦτο καί ἐστέργετο ἡ ἀπόφασις τῆς συνόδου, συμφωνούντων πάντων τῶν ἐπισκόπων, ἤ τῶν πλειόνων τε καί κρειττόνων τῶν ἐν αὐταῖς, καίτοιγε οὐκ ἐπί τῶν δογματικῶν μόνον καί τῶν ἐκκλησιαστικῶν, ἀλλά καί ἐπί παντοίας δίκης τά αὐτά γίνονται παρά τῶν δικαζόντων, γνωμοδοτοῦντος ἑκάστου ἐπί τοῖς ἐξετασθεῖσι, καί οὕτω λεγόντων τήν ἀπόφασιν παρρησίᾳ. ἡ δέ γε παροῦσα σύνοδος οὐχ οὕτω προῆλθεν εἴς τι συμπέρασμα, οὐδ΄ ἀπόφασίν τινα ὅλως ἐξήνεγκεν, οὐδ΄ ἠρωτήθη τις τῶν ἐν αὐτῇ τίνα γνώμην ἔχει περί τῶν ζητηθέντων ἐν ταῖς διαλέξεσιν. ὅτι μέν γάρ οἰκουμενική συνέστη σύνοδος, οὐδείς ἀντερεῖ· ὅτι δέ καί ἀπόφασίν τινα ἡ σύνοδος ἀπεφήνατο, οὐδείς τῶν ἐκεῖσε παρόντων ἐρεῖ, εἴ γε μόνον οἶδεν ἁπλῶς τάξιν τινά δικαστικήν· ἐπειδή γάρ παρῆν ὁ βασιλεύς ἐν τῇ συνόδῳ καί ὁ πάπας καί ὁ πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως καί οἱ τοποτηρηταί τῶν λοιπῶν πατριαρχῶν καί ἐπίσκοποι ἐξ ἑκατέρου μέρους, περιεσώζετο ἐν αὐτῇ τό σχῆμα τῆς οἰκουμενικῆς συνόδου, καί αἱ διαλέξεις δέ ὅσαι παρουσίᾳ πάντων ἐγένοντο, κατά τήν τάξιν δῆθεν τῶν οἰκουμενικῶν συνόδων προέβαινον καί ἐγράφοντο ἐν αὐταῖς καί οἱ λόγοι τῶν προσδιαλεγομένων. εἰ οὖν καί οἱ Λατῖνοι μετά τύφου καί ὑπερηφανίας προέφερον ὅσα δῆτα καί ἔλεγον καί ἐπεφήμιζον ἑαυτοῖς τό «ἀπεδείξαμεν λαμπρῶς καί τηλαυγῶς καί σαφέστατα καί ἡλίου φανότερον», καί ὅσα τοιαῦτα, καί τά ζητούμενα καί ἀναπόδεικτα ὡς ὁμολογούμενα ὑπετέθειντο ὑπέρ ἑαυτῶν καί ὡς ἀποδείξεις ἀπεφαίνοντο, τούς δέ λόγους τῶν ἡμετέρων ὡς οὐδέν ἐλογίζοντο, ἡττημένοι ὄντες τῇ ἐπάρσει καί τῇ ἀλαζονείᾳ, ἀλλ΄ ὅμως μέχρις ἄν αἱ τοιαῦται διαλέξεις ἐγίνοντο, ἐδόκει τηρεῖσθαι τό σχῆμα τῆς οἰκουμενικῆς συνόδου καί διενεργεῖν αὐτήν τά συνοδικά. παυσαμενων δέ τῶν διαλέξων, οὐκέτι ἔπραξεν ἡ σύνοδος οὐδέν, ἀλλ΄ ἰδίως καί κρύφα καί συνεσκιασμένως πάντα ἐγίνοντο· αἵ τε γάρ συνελεύσεις αἱ παρά τοῦ βασιλέως μετά δέκα ἀρχιερέων γεγονυῖαι, εἰς τόν πάπαν ἰδίᾳ ἐγένοντο καί μυστικῶς, καί οὔτε οἱ λοιποί τῶν ἡμετέρων ἀρχιερέων, οὔτε οἱ ἐπίσκοποι τῶν Λατίνων οἴδασι τά λαληθέντα ἐκεῖσε· καί αἱ συνελεύσεις πάλιν αἱ παρά τῶν ἡμετέρων γεγονυῖαι καί ἐν τῷ παλατίῳ καί ἐν τῷ πατριαρχείῳ κελλικῶς ἐγένοντο καί οὐκ ἦσαν τά ἐν αὐταῖς ὡς πράξεις συνόδου καθολικῆς, ἀλλά τρόποι καί ἐπίνοιαι ἐντεῦθεν κατεσκευάζοντο, ὅπως ἄν στέρξωσιν ἁπλῶς οἱ ἡμέτεροι τήν μετά τῶν Λατίνων ἕνωσιν, καί αἱ γνῶμαι αἱ διδόμεναι ἐν αὐταῖς οὐκ ἐδίδοντο ὡς γνῶμαι συνόδου οἰκουμενικῆς, ἀλλ΄ ὡς γνῶμαί τινων μερικῶν ἀπαιτουμένων στέρξαι τήν ἔνωσιν. ὅτε οὖν ἔδοξεν ὅτι κατέπεισαν αὐτούς, τότε ἀνήγγειλαν τῷ πάπᾳ, ὅτι ἔστερξαν οἱ Γραικοί ὅπερ δοξάζει ἡ Ῥωμαϊκή Ἐκκλησία, ὅτι ἐκπορεύεται τό Πνεῦμα τό ἅγιον καί ἐκ τοῦ Υἱοῦ καί ἤδη ἑνοῦνται μετά τῆς δυτικῆς Ἐκκλησίας· καί τότε ἐγένετο ὁ ὅρος καί τά ἐν αὐτῷ πάντα, ὡς ἤθελόν τινες ὀλίγοι ἐξ ἑκατέρου μέρους οἱ ταῦτα κατασκευάσαντες, ἅ ἐλέγχειν οὐ τοῦ παρόντος ἐστί συντάγματος. οὐκ ᾔδεισαν οἱ ἐν τῇ συνόδῳ, ὅπως ταῦτα ἐπράχθησαν, ἐπεί ἐν παραβύστῳ καί γωνίᾳ πάντα ἐγένοντο οὐδέ ἔπραξέ τι τῶν τοιούτων ἡ οἰκουμενική σύνοδος, οὐδέ κατά τάς γεγονυίας διαλέξεις, ἤ ὅλως τάς ἐξ αρχῆς αὐτῆς προχωρήσεις, ἠρωτήθη τις τῶν ἐν αὐτῇ Γραικός ἤ Λατῖνος, ἤ ἀπεφήνατό τι συνοδικῶς. διά ταῦτα τοίνυν οὐδέ ἔχει τις αἰτιᾶσθαι δικαίως τούς μή στέργοντας τήν ἕνωσιν ὡς ἀνατρέποντας ἀπόφασιν συνόδου οἰκουμενικῆς, ἐπεί οὐδείς τῶν ἐν αὐτῇ ἀπεφήνατο συνοδικῶς ὅτι ἀπεδείχθη ὡς ἐκπορεύεται τό Πνεῦμα τό ἅγιον καί ἐκ τοῦ Υἱοῦ καί δεῖ στέργειν καί φρονεῖν καί πιστεύειν τοῦτο πάντας ὡς ἀναμφίβολον καί ὁμολογούμενον. ὅσον δέ ἐποίησαν οἱ ἐν τῇ συνόδῳ ἐπίσκοποι Λατῖνοι τε καί Γραικοί ἐστι τοῦτο.

[←100]

Συρόπουλος 10.29: Εἶδον οἱ Γραικοί τόν ὅρον ὑπογεγραμμένον παρά τοῦ βασιλέως, καί ὑπέγραψαν καί αὐτοί· εἶδον αὐτόν καί οἱ Λατῖνοι ὑπογεγραμμένον παρά τῶν Γραικῶν καί παρά τοῦ πάπα καί ὑπέγραψαν καί αὐτοί, μή εἰδότες οἱ πλείους τά ἐν αὐτῷ γεγραμμένα· πλήν γάρ ὀλίγων τινῶν ἔκ τε τῶν Λατίνων καί τῶν Γραικῶν τῶν διασκεψαμένων τόν ὅρον, ἤ καί τῶν παρατυχόντων, ὅτε ἐγράφετο, οἱ πλείους οὐκ ἠπίσταντο τά ἐν αὐτῷ γεγραμμένα, καί συνελθόντων ὑπογράψαι, οὔτε ἐν τοῖς Γραικοῖς ἀνεγνώσθη πρό τοῦ ὑπογραφῆναι ἤ καί μετά τό ὑπογραφῆναι εὐθύς, οὔτε ἐν τοῖς Λατίνοις. ἐν τῇ ἐφεξῆς μόνον ἡμέρᾳ, ἀναγνωσθέντος τοῦ ὅρου ἐπ΄ Ἐκκλησίας, ὡς ὁ λόγος φθάσας ἐδήλωσεν, ἠρωτήθησαν οἱ ἐπίσκοποι, καί οἱ μέν Λατῖνοι εἶπον πλάτζετ, πλάτζετ, οἱ δέ Γραικοί ἀρέσκει. καί ταῦτα πάντα συνεσκευάσθη κατά τούς τρόπους, οὕς καί πρότερον καί νῦν διεξῆλθεν ὁ λόγος. οὕτως οὖν γεγονότος τοῦ ὅρου καί τῶν ἐπισκόπων τοιαύτην εἴδησιν ἐσχηκότων περί τῶν ἐμπεριειλημμένων αὐτῷ καί τοσούτων ῥαδιουργημάτων καί συσκευῶν γεγενημένων ὥστε κατασκευασθῆναι, σκοπείτωσαν οἱ βουλόμενοι, εἰ χρή λογίζεσθαι τόν τοιοῦτον ὅρον ὡς ἀπόφασιν οἰκουμενικῆς συνόδου, καί εἰ χρή τήν οὕτω γεγονυῖαν ἕνωσιν ὡς ἀληθῆ καί ἀναντίρρητον στέργειν ἕνωσιν, καί εἰ ἐναντιοῦνται ἀποφάσει συνοδικῇ οἱ τήν ἕνωσιν καί τόν ὅρον μή στέργοντες· ἡμῖν γάρ οὐκ ἐξελέγχειν τά τοιαῦτα σκοπός, ἀλλ΄ ὡς προέβησαν μόνον γυμνά ταῦτα ἐκθέσθαι καί δῆλα καταστῆσαι τοῖς βουλομένοις καί παραπέμψαι τοῖς ἐφεξῆς. χωρείτω δή λοιπόν ὁ λόγος ἡμῖν καθ΄ ὅν προὔθετο σκοπόν ἐξ ἀρχῆς.