Σημειώσεις Κεφαλαίου 9

[←1]

Συρόπουλος 9: Τμῆμα Θον. Ἐν ᾧ περιέχονται κελλικαί συνελεύσεις συχναί καί λόγοι δι΄ ὧν τό ἐκ τοῦ Υἱοῦ στερχθῆναι κατεσκεύαζον, καί ὅπως ἐγνωμοδότησαν πρῶτον οἱ ἡμέτεροι καί συνεφώνησαν, καί πῶς κατέπεισάν τινας καί ἐγνωμοδότησαν αὖθις καί ἔστερξαν οἱ πλείους τό ἐκ τοῦ Υἱοῦ, ἐν οἷς ἐστι καί ἡ γνώμη τοῦ πατριάρχου καί τοῦ βασιλέως, καί ὅπως ἠνάγκαζε καί ἡμᾶς ὁ πατριάρχης στέρξαι τήν ἕνωσιν καί ἐπί τούτοις ἐτελεύτησεν. ἀπομνημονευμάτων θ.

[←2]

Συρόπουλος 9.1: Τό μέν οὖν τῶν Λατίνων γραμμάτιον, ὅ ἔστειλαν ὕστερον πρός τόν βασιλέα, περιεῖχε τά δηλωθέντα· ὁ δέ οὐδόλως ἐνεφάνισε αὐτό εἰς τήν σύναξιν, ἀλλ΄ ἁπλῶς μόνον ἐλαλεῖτο, ὅτι ζητοῦσιν ἐξήγησιν οἱ Λατῖνοι, εἰς ὅ δεδώκασιν οἱ Γραικοί, καί ὅτι δώδεκα ἀπορίας ἀποροῦσι εἰς αὐτό. ἡμεῖς δέ μετά τό δοῦναι τάς δηλωθείσας γνώμας ἐξεβλήθημεν τῶν συλλόγων, καί ὡς ἀπεσχισμένοι καί παρεωραμένοι καθήμενοι καί οἱ τρεῖς, μεθ΄ ἡμέρας πεντεκαίδεκα προσήλθομεν τῷ πατριάρχῃ ἰδίᾳ ἕκαστος καί παρεκαλέσαμεν, ἵνα ἐνδώσῃ ἡμῖν πρός τό ἐπανελθεῖν εἰς τήν πατρίδα· οὐδέ γάρ παρακολουθήσομεν εἰς τά κατασκευαζόμενα. ὁ δέ πατριάρχης πραέως ἡμᾶς δεξάμενος τό δοκεῖν, εἰς σκέψιν τό ζήτημα ὑπερέθετο· παρεκίνησε δέ ἡμᾶς πρός τοῦτο ὁ μέγας χαρτοφύλαξ ἀπατηθείς· αὐτός γάρ ἐζήτησε πρῶτος καί ἐνέδωκαν αὐτῷ ὡς ἐθάρρει τήν ὑποστροφήν.

[←3]

Παρ΄ όλα αυτά κάποιες από τις λατινικές απαιτήσεις έπρεπε να φιλτραριστούν, επειδή, όπως παρατηρεί ο Gill, Council, σελ. 229, σημ. 4, βρίσκουμε μια τέτοια αντήχηση τόσο στην πέννα τού Μάρκου τής Εφέσου (βλέπε Petit, Documents, XVII, σελ. 447) όσο και στα Ελληνικά Πρακτικά (Gill, Acta, σελ. 416). Από την άλλη πλευρά, ο αυτοκράτορας, που σίγουρα κοινοποίησε το κείμενο στον πατριάρχη και τούς τρεις συμβούλους του, έπρεπε να αποφύγει να το κάνει αντικείμενο δημόσιας συζήτησης (Laurent 1971: 434 σημ. 1).

[←4]

Ο μέγας χαρτοφύλαξ Μιχαήλ Βαλσαμών, ο πρωτέκδικος Γεώργιος Καππάδοξ και ο Σίλβεστρος Συρόπουλος.

[←5]

Περίπου στα μέσα Μαΐου 1439. Κατά τον Laurent 1971: 435 σημ. 3, στην αφήγηση που ακολουθεί ο Συρόπουλος, ο οποίος επεκτείνεται δυσανάλογα στις δίνες που αναστάτωσαν το περιβάλλον των Γραικών, παραλείπει ορισμένα σημαντικά γεγονότα στην αρχή και στο τέλος αυτού τού ενάτου κεφαλαίου.

[←6]

Συρόπουλος 9.2: Τῇ δ΄ ἐφεξῆς ἅμα πρωΐ ἄγουσιν ἡμᾶς εἰς τά βασίλεια κελεύσματι καί ῥαβδούχοις βασιλικοῖς τόν τε μέγαν χαρτοφύλακα, ἐμέ καί τόν πρωτέκδικον· καί ἐξελθών πρός ἡμᾶς ὁ Φιλανθρωπινός εἶπεν, ὡς· ὁ αὐθέντης ἡμῶν ὁ βασιλεύς ὁρίζει· τίνος χάριν ἐνοχλεῖτε τῷ πατριάρχῃ καί ζητεῖτε ἀπελθεῖν οἴκαδε καί παρακινεῖτε καί τούς ἄλλους διενοχλεῖν αὐτῷ καί ζητεῖν τήν ὑποστροφήν, καί δι΄ αὐτῆς κατάλυσιν τοῦ ἔργου οὗ ἠρξάμεθα μηχανᾶσθε; ἐῶ γαρ τ΄ ἄλλα ὅσα ποιεῖτε κατά τούτου τοῦ πράγματος. τί πταίει ὁ πατριάρχης καί διά τί πειράζετε αὐτόν; ἤ ἁπλῶς οὕτω νομίζετε, ὅτι ἤλθομεν εἰπεῖν μόνον καί ὑποστρέψαι ἄπρακτοι; οὕτω με παρακινεῖτε ἵνα εἴπω ὅτι ὑπάγετε, εἶτα ἵνα γράψω εἰς τήν Πόλιν, ἵνα μή ἐάσωσιν ὑμᾶς εἰσελθεῖν εἰς τά οἰκήματα ὑμῶν· ὅταν δέ ἐπανέλθω καί αὐτός, ἵνα ποιήσω ὡς αὐθέντης ὡς ἄν μοι φανῇ εἰς ὑμᾶς· οὐκ οἴδατε ὅτι αὐθέντης ὑμῶν εἰμι καί δύναμαι εἰς ὑμᾶς; προσέχετε ἵνα μηδέν με παρακινήσητε καί ποιήσω ὅπερ οὐ φανεῖται καλόν εἰς ὑμᾶς· πολλά γάρ ἔχω καθ΄ ὑμῶν.

[←7]

Συρόπουλος 9.3: Ταῦτα καί ἕτερα φοβερά καί θυμοῦ καί βάρους ῥήματα πρός ἡμᾶς εἰρηκότος, ἀπεκρίθημεν, ὅτι· ἡμεῖς παρεγενόμεθα ἐνταῦθα, ἐλπίζοντες ὑποστρέψαι εἰς ἕνα χρόνον ἤ τό πλέον εἰς δύο· νῦν δέ ὁρῶντες τήν τοσαύτην πλημμέλειαν καί δειλιῶντες μήποτε παρέλθῃ καί τρίτος, καθημένων ἡμῶν ἐνταῦθα, τί θαυμαστόν εἰ ἐζητήσαμεν ἀπελθεῖν εἰς τά ἴδια, ἀήθεις ὄντες τῆς ἐπί ξένης κακοπαθείας καί μηδέ λυσιτέλειάν τινα ἐνθάδε ποιοῦντες; ἡμεῖς φανερῶς λέγομεν, ὡς οὐ δυνάμεθα ἐπί πλέον ἐνταῦθα ταλαιπωρεῖν. κατάλυσιν δέ τοῦ ἔργου οὐ ποιοῦμεν ἡμεῖς, οὐδέ κωλύομεν τούς βουλομένους συνεργεῖν οὐδέ τούς ἄλλους διεγείρομεν πρός ὑποστροφήν· διεγείρει γάρ αὐτούς ἡ κακοπάθεια καί ἡ ταλαιπωρία, ἥν καί αὐτοί ταλαιπωροῦσι, καί ἡ στέρησις καί ἡ πενία τῶν φαμιλιῶν αὐτῶν, καί οὐ δέονται παρακινήσεως· οὐ γάρ ἐστιν ἄλλη ἰσχυροτέρα. ἀποδεχόμεθα δέ καί ἡμεῖς τό δοκοῦν τῆς πατρίδος συμφέρον, ἀλλά καί τόν ψυχικόν δειλιῶμεν κίνδυνον, ἐπεί οὐκ ἀντάξιος ὁ κόσμος μιᾶς ψυχῆς· οἴδαμεν δέ τόν βασιλέα τόν ἅγιον ὅτι αὐθέντης ἡμῶν ἐστι καί δύναται μεγάλα· οὐ διά τοῦτο δέ προδώσομεν τάς ψυχάς, οὐδέ πράξομεν παρό νομίζομεν συμφέρειν κατά ψυχήν δι΄ οὐδέν πρᾶγμα τοῦ κόσμου.

[←8]

Συρόπουλος 9.4: Τούτων τῶν ἀποκρίσεων ἀνενεχθεισῶν τῷ βασιλεῖ διά τοῦ Φιλανθρωπινοῦ, ἐλθών πάλιν ὁ αὐτός, εἶπεν ἀπό τοῦ βασιλέως μετριώτερά τινα τάχα καί παραινετικά καί ἀπέλυσεν ἡμᾶς. μεθ΄ ἡμέρας δέ ὀλίγας καθημένων ἡμῶν πάντων οὗ ἦν καί ὁ πατριάρχης, ἐκινήθη ὁ περί τοῦ σιτηρεσίου λόγος· ἔπασχον γάρ πάντες τετραμήνου καιροῦ παρελθόντος καί μηδέν λαβόντες. εἶπε δέ ὁ Μιτυλήνης πρός τόν πατριάρχην, ὅτι· ἐγώ εἶπον περί τούτου πρός τόν καμαρέριον, καί ἀπεκρίθη ὅτι ἕτοιμός ἐστι προστάξαι ἵνα δώσωσιν αὐτό· ἡ δέ βραδύτης γίνεται ἀπό ἀμελείας τῶν ὁρισθέντων ζητῆσαι καί παραλαβεῖν αὐτό. ἀπεκρίθημεν ἡμεῖς, ὅτι· ἀφ΄ οὗ ἔταξεν ὁ Χριστόφορος τήν ἡμέραν, καθ΄ ἥν εἶπε παραγενέσθαι ἡμᾶς πρός αὐτόν ἵνα λάβωμεν τά φλωρία, ἑπτάκις προσήλθομεν αὐτῷ καί ἀεί εἰς τήν αὔριον ἀναβάλλεται· ἡμεῖς δέ οὐδόλως ἠμελήσαμεν ἀπέρχεσθαι καί ἀπαιτεῖν αὐτά. ὁ δέ Μιτυλήνης εἶπε τῷ πατριάρχῃ· ὅρισον ὅν ἔχεις θέλημα καί ἐλθέτω νῦν μετ΄ ἐμοῦ εἰς τόν καμαρέριον, καί διορθώσομεν τοῦτο. ὥρισεν οὖν πάλιν ἡμᾶς ὁ πατριάρχης, ἡμεῖς δέ παρῃτούμεθα· τοῦ δέ προστάξαντος, ἀπήλθομεν σχεδόν ἄκοντες. εἶπεν οὖν ὁ Μιτυλήνης πολλά περί τῆς δόσεως μετά μεγάλης ἱκεσίας καί κολακείας καί ἤνυσεν οὐδέν μηδέ ψιλῷ λόγῳ εἰπόντος τοῦ καμαρερίου ὅτι δοθήσεται. ἐγένετο ταῦτα περί δείλην ὀψίαν. γενομένης δέ πρωΐας, πάλιν ἐλθόντες οἱ ῥαβδοῦχοι μετά ὁρισμοῦ βασιλικοῦ ἄγουσιν ἐμέ καί τόν πρωτέκδικον εἰς τά βασίλεια καί ὥρισεν ἡμῖν διά τοῦ Βουλλωτοῦ ὁ βασιλεύς· εἴπατε τίνος χάριν ἤλθετε εἰς τόν καμαρέριον; εἰπόντων δέ ἡμῶν τήν αἰτίαν ὅτι διά τό σιτηρέσιον καί ἀνενεχθείσης τῷ βασιλεῖ, ὥρισεν πάλι διά τοῦ αὐτοῦ, ὅτι· ἐγώ ἄλλως ἤκουσα περί ὑμῶν, καί ἐβουλόμην ποιῆσαι ὅπερ ἦν ἁρμόδιον εἰς ὑμᾶς πρός τό πρᾶγμα ὅ ἤκουσα· δέχομαι δέ τοῦτο καθώς λέγετε καί παραιτοῦμαι ὅ ἐβουλόμην ποιῆσαι. ἄπιτε οὖν, πλήν προσέχετε.

[←9]

Στο κείμενο καμαρέριος, από το λατινικό camerarius, αργότερα camerlengo, ο οικονομικός υπεύθυνος τής παπικής κούρτης.

[←10]

Συρόπουλος 9.5: Ἡμέραι παρερρύησαν συχναί καί οὐ διέλιπον ὅ τε Ῥωσίας καί ὁ Νικαίας καί ὁ μέγας πρωτοσύγκελλος παραγενόμενοι καθ΄ ἑκάστην ἐπί τῷ βουλεύεσθαι καί κατασκευάζειν λαθραίως· μόλις δέ ποτε ἐδόθη καί τό σιτηρέσιον, εἰπόντος τοῦ καμαρερίου ὡς ἠκούσαμεν παρά τοῦ πατριάρχου ὅτι· δοθήτω καί τοῦτο τό ψυχικόν τοῦ πάπα, ὥσπερ ἄν εἰ ἐρρίπτετο εἰς τό πέλαγος. ἐδόθη οὖν ἡμῖν κατά τήν δευτέραν καί εἰκοστήν τοῦ μαΐου ὑπέρ δύο μηνῶν φλωρία χίλια διακόσια ὀκτώ, εἰρηκότος ἐπί τούτοις τοῦ Χριστοφόρου μή δοθῆναί τι τῷ Ἐφέσου ὡς ἐσθίοντι κατά τόν Ἰούδαν τόν ἄρτον τοῦ πάπα καί ἐναντιουμένῳ καί ἐχθραίνοντι αὐτῷ. οὕτως ἐλήρησε κατά τοῦ δικαίου ὁ φαῦλος ἐκεῖνος καί σάουλαν ἤτοι ἀγχόνην δεῖν εἶπε δοθῆναι αὐτῷ.

[←11]

Χρήματα που πληρώθηκαν από τούς Κόσιμο και Λορέντσο Μέδικους και επιστράφηκαν σε αυτούς, μαζί με άλλα δανεισμένα ποσά, στις 13 Ιουλίου 1439. Η ημερομηνία 22 Μαΐου επιβεβαιώνεται επίσης από την εντολή πληρωμής τού παπικού ταμείου (Laurent 1971: 438 σημ. 1).

[←12]

Στο κείμενο, σάουλα. Στη λατινική μετάφραση τού 1660 malam crucem, δηλαδή αγχόνη. Κατά τον Laurent 1971: 439, «σχοινί για να κρεμαστεί» (une corde pour se pendre). Ο Laurent 1971: 438 σημ. 2, λέει ότι καταγράφονται δύο συλλαβισμοί, σάουλα και σάγουλα, που προέρχονται από τη sagola, ναυτικό όρο που στη Βενετία και την Τοσκάνη σήμαινε το σχοινί που χρησιμοποιούνταν για τη βύθιση τον βαθυμέτρου ή την ανύψωση τού δρυφάκτου. Σήμαινε επίσης το σχοινί γενικά.

[←13]

Συρόπουλος 9.6: Μετά δέ τινας ἡμέρας, συνήχθησαν οἱ ἡμέτεροι ὁρισμῷ βασιλικῷ εἰς τόν πατριάρχην· ὡρίσθημεν δέ συνελθεῖν καί ἡμεῖς, καί ἤρξαντο λέγειν περί τῆς ἑνώσεως· ἔφη οὖν ὁ βασιλεύς, ὅτι οἱ Λατῖνοι ζητοῦσιν ἐξηγήσεις εἰς τό γραμμάτιον ὅπερ ἐστείλαμεν αὐτοῖς, πλήν οὐκ ἔδειξεν οὐδέ εἶπε τάς ἀπορίας, ἅς ζητοῦσιν εἰς αὐτό. εἶπεν οὖν· ἐμοί δοκεῖ βέλτιον, ἵν΄ ἀποβλέψωμεν πρός τι ἑνωτικόν· εἰ γάρ ἐμπέσοιμεν εἰς τάς ἐξηγήσεις, εἰς ἄπειρον πέλαγος περιπεσούμεθα. σκέψασθε οὖν, εἰ ἐνδέχεται στέρξαι καί ἡμᾶς τό ἐκ τοῦ Υἱοῦ. καί ἤρξατο ἐξετάζειν τό περί τούτου, καί ἡ περί τῆς ἐκ καί τῆς διά σκέψις τό δοκεῖν ἐκινήθη, καί φιλονεικία μᾶλλον ἀντί σκέψεως γέγονε. παρῆσαν δέ τότε καί οἱ ἄρχοντες· ὥρισε γάρ ὁ βασιλεύς, ὅτι· ἀπό τοῦ νῦν θέλω ἵνα συνέρχωνται καί οἱ ἄρχοντες, ἵν΄ εἰδῶσι καί αὐτοί τίνες σπουδάζουσιν ὑπέρ τοῦ συμφέροντος τῆς πατρίδος καί τίνες ἐναντιοῦνται. ἰδών οὖν ὁ Ἰάγαρις τρεῖς ἀντιλέγοντας τῷ Ἐφέσου, ἐκεῖνον δέ μόνον ἀπολογούμενον καί ὑπερισχύοντα, ἔφη πρός τούς πλησίον· οὗτός ἐστιν ὅν ἔλεγον ὅτι ἐγένετο ἔκφρων; ἐγώ ἀπορῶ, εἴπερ ἠδύνατο ἀπολογεῖσθαι τόν ἕνα, αὐτός δέ ἀπολογεῖται πρός πάντας. διεφήμισαν γάρ πρότερον ὅτι ὁ Ἐφέσου παρεφρόνησε καί οὐκ οἶδε τί λέγει. μετά δέ τούς πολλούς λόγους ἰδών ὁ βασιλεύς ὅτι φιλονεικία μόνον ἄκαρπος γίνεται, σιωπήν ἐπιτάξας, εἶπε· νομίζω μή ἄν ἄλλως ἐλθεῖν ἡμᾶς εἰς συμπέρασμα, εἰ μή πρότερον περιστῇ, εἰ γνήσιά εἰσι τά ῥητά τῶν δυτικῶν ἁγίων, ἅ προεκόμισαν οἱ Λατῖνοι εἰς τήν σύνοδον, ἤ νόθα. δι΄ ὅ σκέψασθε περί τούτου κατά τό παρόν, μεμνημένοι ὅτι ὁ θέλων εἰπεῖν ταῦτα νόθα, ἀναγκασθήσεται ἀποδεῖξαι πῶς εἰσι νόθα, καί δεῖ αὐτόν ἔχειν βιβλία πλείω καί κρείττω, ὧν ἔχουσιν οἱ Λατῖνοι. αὐτοί οὖν δυνήσονται προκομίσαι δισχίλια, ὑμεῖς δέ οὐδέ ἕν ἔχετε, καί οὐκ οἶδα πῶς ἄν τις ἀποδείξειεν αὐτά νόθα. ὅμως ὁ βουλόμενος ἀποδειξάτω.

[←14]

Την Πέμπτη 28 Μαΐου σύμφωνα με τα Ελληνικά Πρακτικά (Gill, Acta, σελ. 425-427) που δίνουν μερικά από τα λόγια που ανταλλάχθηκαν μεταξύ τού αυτοκράτορα και τής σύναξης. Αυτή η συνάντηση πρέπει να συγκλήθηκε μετά τη συνάντηση τού Ιωάννη Η΄ με τον πάπα το βράδυ τής Πεντηκοστής στις 24 Μαΐου (Laurent 1971: 438 σημ. 3).

[←15]

Αυτή η παρατήρηση επιβεβαιώνει την πρόθεση τού αυτοκράτορα να μην παραδώσει στη σύναξη το κείμενο των 12 λατινικών αντιρρήσεων για δημόσια συζήτηση, το αποτέλεσμα τής οποίας φοβόταν. Όπως θα δούμε, είχε άλλο σχέδιο (Laurent 1971: 438 σημ. 4).

[←16]

Ο ένας από τούς τρεις ήταν σίγουρα ο Βησσαρίων, ο οποίος, σύμφωνα με επιστολή τής 21^ης Απριλίου 1439 τού Τραβερσάρι προς τον καρδινάλιο Τσεζαρίνι, είχε δηλώσει τον προηγούμενο μήνα ενώπιον τού αυτοκράτορα και μερικών αρχιερέων, ότι η προσθήκη τού Filioque ήταν απόλυτα νόμιμη και το δόγμα το οποίο εξέφραζε ήταν αυθεντικό, προσθέτοντας ότι θα έφτανε μέχρι το σημείο να διαχωριστεί από τούς δικούς του, αν χρειαζόταν (Laurent 1971: 438 σημ. 5).

[←17]

Μπορούμε να δούμε καθαρά πού ηθελε να έρθει ο αυτοκράτορας: να αποφύγει κάθε στείρα συζήτηση και να ξεπεράσει το εμπόδιο με το ακόλουθο σκεπτικό: όλα όσα έγραψαν οι ανατολικοί και δυτικοί πατέρες ήσαν εμπνευσμένα από το Άγιο Πνεύμα. Επομένως, δεν θα μπορούσαν να έχουν παραπλανηθεί. Συνεπώς, τα έργα τους είναι απαλλαγμένα από σφάλματα. Χρειάζεται λοιπόν να αναζητηθεί το αυθεντικό γράμμα και, με τη σειρά τους, τα χειρόγραφα που το περιέχουν. Ο Ισίδωρος τού Κιέβου χρησιμοποίησε παρόμοια επιχειρήματα Γραικών σε αυτή την περίπτωση (Laurent 1971: 439 σημ. 6).

[←18]

Ο αυτοκράτορας μιλούσε μόνο για τα χειρόγραφα που μπορούσε κανείς να βρει επιτόπου, αλλά και εκεί έσφαλλε, αν όχι για τον αριθμό των τόμων που βρίσκονταν τότε στα χέρια τους, τουλάχιστον για τον αριθμό εκείνων που βρίσκονταν στις ιταλικές βιβλιοθήκες, ιδιαίτερα εκείνες τής Φλωρεντίας. Το γεγονός όμως ότι ορισμένα έργα των Ελλήνων Πατέρων είχαν αναζητηθεί μάταια στην ίδια την Κωνσταντινούπολη και στο Άγιον Όρος, πρέπει να είχε δώσει στον αυτοκράτορα την εντύπωση τής έλλειψης και να είχε εμπνεύσει αυτά τα λόγια του (Laurent 1971: 439 σημ. 8).

[←19]

Συρόπουλος 9.7: Εὐθύς οὖν ἀντιλαβόμενοι τοῦ λόγου οἱ τοῦ λατινισμοῦ ἐφιέμενοι καί πλατύναντες δι΄ ὧν εἶχον τοῦτο κατασκευάσαι καί τῶν ἀμαθεστέρων τάς ἀκοάς κατακλύσαντες, γνώμας ἀπῄτουν ἐξαίφνης, μήτ΄ εἰς διάσκεψιν τό περί τούτου θέμενοι μήτε τά αὐθεντικά ἀπαιτήσαντες, ὡς οἱ Λατῖνοι προανεφώνησαν καί ὑπέσχοντο δοῦναι, ὅταν ἀπαιτηθῶσιν αὐτά, ἀλλ΄ εὐθύς ἐβιάζοντο γνωμοδοτεῖν. εἰπόντων οὖν τῶν πρώτων πέντε ἤ ἕξ τάς ἑαυτῶν γνώμας, ἐπέταξαν τοῖς λοιποῖς δι΄ ὀλίγων λέγειν, μόνον εἰ γνήσια ἡγεῖται ἕκαστος τά ῥητά τῶν δυτικῶν ἤ νόθα. Ἔφθασεν οὖν καί εἰς ἐμέ ἡ ἐρώτησις, καί ἀπεκρίθην ὡς· λίαν θαυμάζω ἰδών τούς ἁγίους τούς ἀρχιερεῖς δραμόντας εὐκόλως εἰς τό παρόν ζήτημα· ἐγώ γάρ ἡγοῦμαι τοῦτο μεῖζον σχεδόν πάντων τῶν ζητημάτων τῶν εἰς τήν παροῦσαν ὕλην προκειμένων· τό γάρ διακρῖναι τό νόθον ἀπό τοῦ γνησίου πολλήν ἔχει δυσχέρειαν καί μεγάλης δεῖται σκέψεως ἐπιστημονικῆς· νοθεύονται γάρ τά βιβλία, καί γράφεται εἰς τά προλεγόμενα τῆς λογικῆς κατά πόσους τρόπους νοθεύονται. μέμνηνται δέ τούτου πολλῷ βέλτιον οἱ δεσπόται μου οὗτοι οἱ τοῦ λόγου προβεβλημένοι καί τῇ λογικῇ ἐμφιλοσοφοῦντες. ὁ δέ βασιλεύς ἔφη· καί τίς ἡ χρεία τῶν λόγων τούτων; εἰπέ τι πρός τό πρᾶγμα. τότε εἶπεν ὁ Ἐφέσου· λίαν καλῶς λέγει. ἐμοῦ δ΄ εἰρηκότος, εἰ οὐκ ἔχω ἄδειαν εἰπεῖν ὅπως θέλω τήν γνώμην μου, σιωπῶ, εἶπέ μοι· λέγε λοιπόν. καίτοιγε, εἶπον, εἰς τούς ἀπηριθμημένους ἐκεῖσε τῆς νοθεύσεως τρόπους ὁ νῦν ὑπολαμβανόμενος τρόπος οὐκ ἐπενοήθη. εἰ οὖν κατά πολλούς τρόπους νοθεύονται τά βιβλία καί ἐπί τινων λόγων τοῦ θείου Χρυσοστόμου τό νόθον εὑρίσκεται, ἔνθα οὐδέ τοιαύτη ἀνάγκη τοῦτο γενέσθαι ἐβιάσατο, πλήν δέ οὐκ ἔχομεν διακρῖναι τοῦτο ὁμολογουμένως, οὐχ ἡμεῖς μόνον, ἀλλά καί οἱ διδάσκαλοι οὕς ἐφθάσαμεν. ἐν οἷς καί ὁ πολύς τήν τε θείαν σοφίαν καί τήν ἐκτός ὁ ἁγιώτατος πατριάρχης κῦρ Εὐθύμιος, ἀμφιβάλλων καί αὐτός ἔν τισι τῶν λόγων καί ποτε μέν ὡς νόθους, ποτέ δέ ὡς γνησίους ἀποφαινόμενος τούς αὐτούς. εἰ οὖν ἐπί τῶν Χρυσοστομικῶν λόγων, οὕς ἐκ νεότητος καί μέχρι γήρως ἡμῶν ἀναγινώσκοντες καί εἰδότες τήν φράσιν καί τήν ἰδέαν αὐτῶν οὐκ ἔχομεν ὁμολογουμένως διακρῖναι τό νόθον τε καί τό γνήσιον, πῶς ἄν ἐπί τῶν δυτικῶν ἁγίων, ὧν τά συγγράμματα οὔτε οἴδαμεν οὔτε ἀνέγνωμέν ποτε (οὐδέ γάρ εἴχομεν αὐτά, οὔτε ἀρχῆθεν μετεγλωττίσθησαν, κἀντεῦθεν οὐδόλως εἰσίν ἡμῖν γνώριμα), θαρροῦντες εἴπομεν γνήσια ταῦτ΄ εἶναι ἤ νόθα, ἐν οἷς οὔτε φράσιν οὔτε ἰδέαν οὔτε ὑφήν ἤ ῥυθμόν τινα τοῦ λόγου γνωρίσαι πόθεν ἔχομεν; καί ταῦθ΄ ὁρῶντες ὅτι προκομίζονται παρά τῶν προενεγκόντων τό ἅγιον σύμβολον ἐν τοῖς πρακτικοῖς τῆς ἑβδόμης συνόδου νενοθευμένον καί διισχυριζομένων ὡς οὕτως ἀνεγνώσθη ἐν τῇ ἁγίᾳ συνόδῳ ἐκείνῃ μετά τῆς προσθήκης, πρᾶγμα εὐεξέλεγκτον ποιούντων καί μηδεμίαν αἰτιολογίαν καταλιμπάνον αὐτοῖς, μᾶλλον δέ καί τά ὁμολογούμενα μή δέχεσθαι πάντας καταπεῖθον, εἰ παρ΄ αὐτῶν προφέροιντο. διά ταῦτα τοίνυν πάντα οὐκ ἔχω οἴκοθεν ὡς γνήσια διακρῖναι ταῦτα ἤ νόθα, ἐπεί δέ ἔχω καί αὐτός ἀνάγκην εἰπεῖν, ὅσον ἔρχεται εἰς τήν ἐμήν εἴδησιν καί διάνοιαν, λέγω ὅτι ὅσα τῶν τοιούτων ῥητῶν εἰσι σύμφωνα τῇ ἐπιστολῇ τοῦ θείου Μαξίμου καί τοῖς τοῦ ἁγίου Κυρίλλου, ὡς γνήσια δέχομαι ταῦτα· ὅσα δ΄ ἐναντιοῦνται τούτοις, οὐ παραδέχομαι ὡς νόθα. ἠκολούθησαν τῇ ἐμῇ γνώμῃ καί οἱ μετ΄ ἐμέ. ὅμως ἡ τῶν πλειόνων ἔστη ψῆφος καί ὡς γνήσια ταῦτ΄ ἐδέχθησαν.

[←20]

Ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος πουθενά δεν διδάσκει ρητά το «καί ἐκ τοῦ Υἱοῦ» (Filioque). Είναι λοιπόν δευτερεύων μόνο μάρτυρας στη συζήτηση σχετικά με την εκπόρευση τού Αγίου Πνεύματος. Επίσης, οι δύο πλευρές επικαλέστηκαν την αυθεντία του αναφερόμενες κυρίως σε συγγράμματα τα οποία τώρα αναγνωρίζονται ως ἀποκρυφικά (Laurent 1971: 440 σημ. 1).

[←21]

Ο πατριάρχης Ευθύμιος Β΄ (1410-16) τής αρχής τού βιβλίου.

[←22]

Κατά τον Laurent 1971: 440 σημ. 3, η έρευνα για τα χρυσοστομικά ἀπόκρυφα είχε τότε μόλις ολοκληρωθεί και τα αποτελέσματα ήσαν εντυπωσιακά. Στην προαναφερθείσα έρευνα περιλαμβάνονταν 581 ομιλίες ή θραύσματα ομιλιών, των οποίων η μη αυθεντικότητα είχε θεωρηθεί βέβαιη ή πολύ πιθανή.

[←23]

Όλη αυτή η εξέλιξη παρουσιάζεται με την ίδια σχεδόν διάταξη στην Ὁμολογία Πίστεως τού Μάρκου Ευγενικού, που γράφτηκε στη Φλωρεντία το 1439, αλλά δημοσιεύθηκε μετά την επιστροφή στην Κωνσταντινούπολη (Petit, Documents, XVII, σελ. 438-439) (Laurent 1971: 441 σημ. 4).

[←24]

Τα ίδια αυτά γραπτά θα επικαλεστούν οι Γραικοί και Λατίνοι υποστηρικτές τού Filioque. Η βιβλιοθήκη τού Niccoli στη Φλωρεντία είχε ένα χειρόγραφο αντίγραφο των έργων τού Κυρίλλου, χειρόγραφο που ο Τραβερσάρι είχε ζητήσει να τού στείλουν στη Φερράρα (Laurent 1971: 441 σημ. 6).

[←25]

Συρόπουλος 9.8: Ὁ βασιλεύς τοίνυν εἰδώς ὅπως πλήν τεσσάρων ἤ πέντε ἀρχιερέων οἱ λοιποί ταῖς γνώμαις ἕπονται τοῦ Ῥωσίας καί τοῦ Νικαίας καί χρῶνται τούτοις ὡς ὁδηγοῖς, οἱ δέ μεθ΄ ἡμᾶς ὡς ἐπί τό πολύ τοῖς ἡμετέροις προσέχουσι λόγοις καί αφ΄ ἡμῶν ἔχουσιν ὁδηγίαν τινά καί ἡμῖν ἑπόμενοι διαφωνοῦσιν ἐκείνοις, δεῖν ἔγνω κωλῦσαι ἡμᾶς τοῦ γνωμοδοτεῖν, νομίσας ὡς οὕτω ποιήσει τούς μεθ΄ ἡμᾶς συμφώνους τοῖς πλείοσι τῶν ἀρχιερέων. καί μετά τρεῖς ἡμέρας πάλιν συνέλευσις πάντων ἡμῶν ἐκ κελεύσματος ἐγένετο βασιλικοῦ, καί ὁ βασιλεύς τοιάδε τινά ἐδημηγόρησεν· ἐγώ τήν παροῦσαν σύνοδον οἰκουμενικήν κατ΄ οὐδένα τρόπον ἡγοῦμαι ἐλάττω τῶν προλαβουσῶν ἑπτά οἰκουμενικῶν συνόδων· διά τοῦτο θέλω καί ταύτην ἀκολουθεῖν ἐκείναις κατά πάντα καί μηδέν ἄλλο γίνεσθαι παρά τά ἐν ἐκείναις γεγενημένα. προκομισθήτωσαν οὖν τά πρακτικά, καί οἵτινές εἰσιν οἱ γνωμοδοτοῦντες ἐν ἐκείναις καί ὑπογράφοντες, οἱ τοιοῦτοι λεγέτωσαν καί ἐνταῦθα καί ἐν τῷ γενησομένῳ ὅρῳ ὑπογραψάτωσαν· ἐγώ γάρ οὐ θέλω γίνεσθαί τι ἐνταῦθα ὀρεκτικόν, ἀλλά τήν τάξιν κατά πάντα τηρεῖσθαι τῶν οἰκουμενικῶν συνόδων. ἐλθέτωσαν οὖν τά πρακτικά ἵνα ἴδωμεν, ἐκ ποίων τάξεών εἰσιν οἱ ἐκεῖσε λέγοντές τε καί ὑπογράφοντες. ἐμοῦ δ΄ εἰρηκότος καί πρό τοῦ ἐλθεῖν τά πρακτικά· ἡμεῖς οἴδαμεν τίνες λέγουσιν ἐκεῖσε, ἐμβριθέστερον ὥρισεν· ἐλθέτωσαν πρῶτον αὐτά. ἐκάθηντο οὖν πάντες σιωπῇ ἐφ΄ ἱκανόν, μέχρις ἄν διακομίσωσι ταῦτα ἐκ τοῦ Νικαίας, καί διακομισθέντα λαβών ταῦτα ὁ μέγας πρωτοσύγκελλος καί καθίσας εἰς τό μέσον ἀνέγνω μέρη τινά ἐκ τῶν ὑπογραφῶν, καί ἐπεί εὑρέθησαν ἐπίσκοποι καί ἀρχιμανδρῖται μόνον ὑπογράφοντες, προσέταξεν αὐτούς λέγειν μόνους καί κατά τό παρόν καί καιροῦ καλοῦντος ὑπογράψαι, τούς δέ λοιπούς πάντας σιωπᾶν. καί οὕτω σιγᾶν ἐποίησεν ἡμᾶς ἤ μᾶλλον ἠλευθέρωσε τοῦ λέγειν.

[←26]

Τέσσερις σίγουρα, δηλαδή οι μητροπολίτες Ηρακλείας, Εφέσου, Μονεμβασίας και Αγχιάλου. Ο πέμπτος θα μπορούσε να είναι ο μητροπολίτης Σταυρουπόλεως Ησαΐας, που έφυγε από τη Φλωρεντία την εποχή τής υπογραφής τού διατάγματος (Laurent 1971: 442 σημ. 1).

[←27]

Συρόπουλος 9.9: Καί εἰς μέσον εὐθύς τίθεται τό ἐκ τοῦ Υἱοῦ καί σπεύδουσι δεῖξαι ταὐτόν εἶναι τῷ διά τοῦ Υἱοῦ, καί τήν διά ἰσοδυναμεῖν τῇ ἐκ, καί τῷ Ἐφέσου μετά πολλῆς ἀντελέγουσι ῥύμης. ἐπί τούτοις ὁ Ἡρακλείας βιβλίον ἐξενεγκών καί τῷ βασιλεῖ ὑποδείξας, ἀνέφερεν, ὅτι· περιέχεταί τι ἐν τούτῳ, ὅπερ ἔνι χρεία ἵνα ἀναγνωσθῇ ἐνταῦθα, ὡς ἄν εἰδῇ τοῦτο καί ἡ ἁγία βασιλεία σου. καί εὐθύς σκώπτει αὐτόν ὁ μέγας πρωτοσύγκελλος μετά μεγάλου θυμοῦ λέγων· καί νῦν ἔφερες αὐτό ἀναγνωσθῆναι ἐπί συνόδου; πρῶτον ἀναθεμάτισον τόν Καβάσιλαν, εἶθ΄ οὕτως ἀναγίνωσκε αὐτό. νῦν εὗρες αὐτό; ὅτε ἦσθα ἐν τῇ Κωνσταντινουπόλει ἔδει σε δεικνύειν αὐτό, οὐ μήν δέ ἐνταῦθα. εἶα, ἴδετε τί ἔφερεν ἀναγνῶναι ἐν τῇ συνόδῳ. εἰ βούλει, ἀναθεμάτισον τόν Καβάσιλαν, καί οὕτως ἀνάγνωθι αὐτό. ἰδών δέ ὁ Ἡρακλείας τήν ἰταμότητα καί τό θράσος αὐτοῦ καί τάς διαθέσεις τῶν περί αὐτόν δεινῶς κυμαινούσας, κἀκεῖνον τῷ θυμῷ ζέοντα, πρός δέ καί τήν τοῦ βασιλέως ἀποστροφήν, ἐσιώπησε καί συνέστειλε τό βιβλίον· ἡμεῖς δέ οὐκ ἔγνωμεν τί ἦν ἐκεῖνο· ὕστερον δ΄ ἐξετάσαντες ἐμάθομεν ὅπως ἦν ὁ συνοδικός τόμος ὁ γεγονώς κατά τοῦ Βέκκου καί κατά τῆς ἐν τῷ Λουγδούνῳ συστάσης ἑνώσεως, ὅν οὔτε ἡμεῖς οὔτε οἱ ἐν τῇ συνόδῳ πλήν τριῶν ἤ τεσσάρων εἴδομέν ποτε ἤ ἠκούσαμέν τι περί αὐτοῦ. διό ἐσπούδασεν ὁ δηλωθείς κακεργάτης καί πολέμιος ἡμῶν ἵνα καί τότε κωλύσῃ ἡμᾶς τῆς τούτου εἰδήσεως.

[←28]

Δημοσιευμένος το καλοκαίρι τού 1285 από τον πατριάρχη Κύπρου Γρηγόριο (1283-1289), που τον είχε γράψει ο ίδιος. Το κείμενο υπάρχει στην Patrologia Graeca 142, στηλ. 233Α-246Β. Κατά τον Laurent 1971: 443 σημ. 2, ο Ηρακλείας Αντώνιος σίγουρα δεν γνώριζε ότι το έγγραφο αυτό θεωρήθηκε τόσο ανορθόδοξο, που προκάλεσε την πτώση τού συγγραφέα του.

[←29]

Στο κείμενο Λούγδουνον, η Β΄ Σύνοδος τής Λυών (1274).

[←30]

Ο Σχολάριος, που ήταν ακόμη κοσμικός, δεν ήταν ένας από αυτούς τούς τρεις ή τέσσερις και δεν ανακάλυψε παρά αργότερα, όπως ο φίλος του Συρόπουλος, αυτόν τον τόμο, που τον εγκωμίαζε τόσο, ώστε κατά την άποψή του θα ήταν αρκετός για να εκτρέψει από την Ένωση τής Φλωρεντίας. Βλέπε Scholarios, Œuvres, III, σελ. 85. Σημειώστε επίσης ότι ήθελε να έχει αντίγραφο τού διάσημου εγγράφου, που διατηρείται στον cod. Dionys. 150, 46-53, το οποία αντιγράφηκε το 1449 και αποτελούσε μέρος τής προσωπικής του βιβλιοθήκης (Laurent 1971: 444 σημ. 1).

[←31]

Ο Ἰωάννης ΙΑ΄ Βέκκος υπήρξε πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (1275-1282) και κύριος υπερασπιστής τής Ένωσης των Εκκλησιών. Μετά την αποκήρυξη τής Ένωσης των Εκκλησιών τής Β΄ Συνόδου τής Λυών (1274) από τον αυτοκράτορα Ανδρόνικο Β΄ Παλαιολόγο στις 11 Δεκεμβρίου 1282, ο Βέκκος αποσύρθηκε σε μοναστήρι. Επανέφεραν στην Πόλη με φορείο τον προηγούμενο πατριάρχη Ιωσήφ Α΄ και ακολούθησε σειρά συνόδων και δημοσίων συναντήσεων, παρακινουμένων από ομάδα ανθενωτικών μοναχών. Ο Βέκκος, φοβούμενος βίαιο θάνατο στα χέρια τού όχλου, αναγκάστηκε να υπογράψει επίσημη αποκήρυξη των ενωτικών του απόψεων (Ιανουάριος 1283). Στη συνέχεια ο Βέκκος πέρασε κάποια χρόνια υπό περιορισμό σε μεγάλο μοναστήρι στην Προύσα. Ξεκίνησε από εκεί εκστρατεία για την απαλλαγή του και κατάφερε να συγκληθεί σύνοδος για να επανεξετάσει την περίπτωσή του. Η σύνοδος πραγματοποιήθηκε στο παλάτι των Βλαχερνών το 1285. Η σύνοδος των Βλαχερνών επιβεβαίωσε την προγενέστερη καταδίκη του με δογματική δήλωση, τον τόμο τού 1285, στον οποίο αναφέρεται το κείμενο. Κατά τον Laurent 1971: 444 σημ. 2, αυτή η άγνοια είναι εκπληκτική, επειδή υπάρχουν ακόμη σήμερα περισσότερα από είκοσι αντίγραφα τού εν λόγω τόμου. Από την άλλη πλευρά, με την επιστροφή του στην Κωνσταντινούπολη, ο Σχολάριος εξεπλάγη ακόμη περισσότερο που δεν το γνώριζε, επειδή το συνάντησε σε μεγάλο αριθμό χειρογράφων. Βλέπε Scholarios, Œuvres, III, σελ. 154.

[←32]

Ακόμη πιο εντυπωσιακή εξακολουθεί να είναι η άποψη τού Σχολάριου για την ίδια τη Σύνοδο, την οποία κατατάσσει μεταξύ των Οικουμενικών Συνόδων και όχι των μικρότερων. Βλέπε Scholarios, Œuvres, III, σελ. 79, 85, 89, 100, 127, 137, 154, 173 (Laurent 1971: 445 σημ. 3).

[←33]

Συρόπουλος 9.10: Ἐν ἑτέρᾳ δέ πάλιν ἡμέρᾳ συνήλθομεν εἰς τόν πατριάρχην κατά τό ἔθος, καί ὁ περί τῆς ἑνώσεως ἐκινήθη λόγος καί ἐπῄνουν τήν ὁμόνοιαν καί τήν εἰρήνην ἁπλῶς οἱ ἐφιέμενοι τοῦ λατινισμοῦ. εἶπεν οὖν ὁ Ἡρακλείας, ὅτι· καλόν ἄν ἦν, εἰ παρείχετε ἡμῖν τήν ἔκθεσιν ἥν ἐστείλατε τοῖς Λατίνοις· ἅπαξ γάρ μόνον ἠκούσαμεν αὐτήν, ἔδει δέ πλειονάκις ἰδεῖν καί σκέψασθαι περί αὐτῆς. καί εὐθύς ἔφη ὁ Νικαίας, ὅτι· αἰσχύνη ἔσται τοῦτο ὑμετέρα τό δόξαι ὡς ἠκούσατε μέν, ἐπελάθεσθε δέ ταύτης· οὐ γάρ δεῖ ὑμᾶς οὕτως ἐπιλανθάνεσθαι τῶν λεγομένων καί ἀκουομένων ἐνθάδε. καί οὕτως ἀπερράπισε καί παρεκρούσατο τόν λόγον τοῦ Ἡρακλείας. τοιαύτας διασκέψεις καί μελέτας ἠξίουν γίνεσθαι εἰς τάς περί τῆς πίστεως ἐκθέσεις τε καί συγκαταθέσεις· ἕτεροι δέ τινες εἶπον· ὀλίγη ἐστίν ἡ μεταξύ ἡμῶν καί τῶν Λατίνων διαφορά, καί εἰ θελήσουσιν οἱ ἡμέτεροι, εὐκόλως διορθωθήσεται. καί ἀποκριναμένου τοῦ Ἐφέσου ὅτι μεγάλη διαφορά ἐστιν, εἶπον αὐτῷ· οὐκ ἔστιν αἵρεσις οὐδέ δύνασαι εἰπεῖν αὐτήν αἵρεσιν· οὐδέ γάρ τινες τῶν πρό σοῦ ἐλλογίμων καί ἁγίων ἀνδρῶν ἑκάλεσαν αὐτην αἵρεσιν. ἔφη οὖν ὁ Ἐφέσου, ὅτι· αἵρεσίς ἐστι καί οὕτως εἶχον αὐτήν καί οἱ πρό ἡμῶν, πλήν οὐκ ἠθέλησαν θριαμβεύειν τούς Λατίνους ὡς αἱρετικούς, τήν ἐπιστροφήν αὐτῶν ἐκδεχόμενοι καί τήν φιλίαν πραγματευόμενοι· εἰ δέ βούλεσθε, δείξω ὑμῖν ἐγώ ὅπως εἶχον τούτους αἱρετικούς. εὐθύς οὖν θυμοῦ πλήρεις γίνονται ὅ τε Μιτυλήνης καί ὁ Λακεδαιμονίας καί λέγουσι· καί τίς ἄνθρωπος εἰ σύ καί λέγεις τούς Λατίνους αἱρετικούς; καί ἀνέστησαν ἐνώπιον τοῦ πατριάρχου καί ἐγγύτερον γενόμενοι τοῦ Ἐφέσου ἀδεῶς ὁμοῦ τε καί ἀναιδῶς ἔβαλλον αὐτόν λόγοις καί σκώμμασιν· καί ἕως πότε ἀνεξόμεθα σιωπῶντες, τοιαῦτα σοῦ λέγοντος, ἐφασκον, καί μονονούκ ὀδοῦσι καί χερσίν ὥρμων διασπαρᾶξαι αὐτόν· καί τέλος ἐπέθηκαν· ἐροῦμεν ἡμεῖς τῷ πάπᾳ ὅπως λέγεις αὐτόν αἱρετικόν, καί ἤ ἀποδείξεις αὐτό, ἤ πείσῃ καθώς εἶ ἄξιος. καί ἐξῆλθον μετά τοιαύτης ὀχλήσεως. ἐξερχόμενος δέ καί ὁ μέγας πρωτοσύγκελλος ἔτι ὤν πλησίον τοῦ πατριάρχου εἶπεν· ἐγώ οἶδα, ὡς εἰ ποιήσοιμεν τήν ἕνωσιν, μέχρις ἄν ἀπέλθωμεν εἰς τήν Βενετίαν ἀναθεματίσουσιν ἡμᾶς· εἰ δ΄ οὐ ποιήσοιμεν αὐτήν, καί οὕτως ἀναθεματίσουσιν ἡμᾶς. κάλλιον οὖν ἐστιν ἵνα ποιήσωμεν αὐτήν, καί οὕτως ἵνα ἀναθεματίζωσιν ἡμᾶς. ἐρωτηθείς δέ παρά τοῦ πρωτεκδίκου, πάλιν ἐκδηλότερον διεσάφησε τοῦτο, καί ἠπόρησαν οἱ ἀκούσαντες.

[←34]

Μάλιστα από την εποχή τού Μιχαήλ Κηρουλάριου (πεθ. 1057) οι πιο αδιάλλακτοι Βυζαντινοί πολέμιοι έχουν κατατάξει τούς Λατίνους στους αιρετικούς, αλλά ο αριθμός εκείνων που τούς θεωρούσαν, όπως ο ίδιος ο Σχολάριος, ως απλώς σχισματικούς δεν ήταν ποτέ αμελητέος. Ακόμη λιγότεροι είχαν πιο συμφιλιωτική στάση, λόγω τής φιλίας και τής ελπίδας προσηλυτισμού τους, που σημειώνεται εδώ από τον Συρόπουλο (Laurent 1971: 445 σημ. 4).

[←35]

Άλλοι λόγοι για αυτήν την επιείκεια έχουν προβληθεί από διάφορους συζητητές, όπως η αδυναμία να απαιτήσουν από τούς Λατίνους, ισχυρογνώμονες βαρβάρους, ακριβή κατανόηση τού δόγματος (Πέτρος Αντιοχείας και Θεοφύλακτος Βουλγαρίας τον 11^ο αιώνα), ο κίνδυνος των αντιποίνων από μια ισχυρή Δύση απέναντι σε μια εξασθενημένη αυτοκρατορία ή η σημασία τής βοήθειας των Λατίνων στην καταπολέμηση άλλων αιρετικών (Νεκτάριος Ιερουσαλήμ τον 17^ο αιώνα) (Laurent 1971: 445 σημ. 5).

[←36]

Συρόπουλος 9.11: Πάλιν μετά παραδρομήν ἡμερῶν δύο, συνελθόντων ἡμῶν εἰς τόν πατριάρχην ὡς ἔθος, λόγοι πολλοί περί τῆς ἑνώσεως ἐκινήθησαν καί παρεκίνουν καί ἠξίουν τόν Ἐφέσου χρήσασθαι οἰκονομίᾳ τινί καί συγκαταβάσει. ὁ δέ ἔλεγεν· οὐκ ἐγχωρεῖ συγκατάβασις εἰς τά περί τῆς πίστεως. μετά γοῦν τάς πολλάς ἀπαιτήσεις τάς περί συγκαταβάσεως καί τάς ἀπολογίας τοῦ Ἐφέσου καί ἀπαγορεύσεις, λεγόντων τῶν τήν ἕνωσιν σπουδαζόντων, ὅτι· ὀλίγη ἐστίν ἡ διαφορά καί ὀλίγη τις συγκατάβασις ἑνώσει ἡμᾶς, εἰ θελήσεις καί αὐτός χρήσασθαι ταύτῃ, εἶπεν ὁ Ἐφέσου· παρόμοιόν ἐστι τοῦτο τῷ ῥηθέντι παρά τοῦ ἐπάρχου πρός τόν ἅγιον Θεόδωρον τόν Γραπτόν. εἶπε γάρ αὐτῷ, ὅτι· μίαν μόνην κοινωνήσατε καί ἕτερον οὐκ ἀπαιτοῦμεν, πορεύεσθε δέ ὅποι φίλον ὑμῖν, καί ὁ ἅγιος ἔφη πρός αὐτόν· ὅμοιόν τι λέγεις, ὥπερ ἄν εἴ τις ἀξιῶν ἕτερον λέγοι· οὐδέν αἰτοῦμαί σε ἀλλ΄ ἤ τήν σήν ἅπαξ ἀποτεμεῖν κεφαλήν, καί μετά ταῦτα πορεύου ὅπου θέλεις. οὐ γάρ ἐστι μικρόν ἐν τοῖς τοιούτοις καί τό δοκοῦν μικρόν. ἀπό τῆς εἰρηνικῆς οὖν δῆθεν αἰτήσεως καί ἀξιώσεως ἀνεφύη φιλονεικία, καί ὁ Νικαίας ἀναίδην ἔσκωπτε τόν Ἐφέσου· καί μετά τήν πολλήν φιλονεικίαν ἀναστάς ὁ Νικαίας ἔφη· περισσόν ποιῶ καί φιλονεικῶ μετά ἀνθρώπου δαιμονιαρίου· αὐτός γάρ ἔνι μαινόμενος, καί οὐ θέλω ἵνα φιλονεικῶ μετ΄ αὐτοῦ, καί ἐξῆλθε μετά θυμοῦ. εἶπε δέ καί ὁ Ἐφέσου, ὅτι· σύ ὑπάρχεις κοπέλιν καί ἐποίησας καί ὡς κοπέλιν. καί ἐπί τούτοις ἐξήλθομεν. ὁ δέ πατριάρχης ὁρῶν ταῦτα, οὐκ ἔσκωψεν οὐδέ ἐκώλυσε τήν ὄχλησιν, οὔτε αὐτήν οὔτε τήν πρό αὐτῆς· ἐκάθητο δέ μόνον ὁρῶν καί μηδέν τι φθεγγόμενος.

[←37]

Ἅγιος Θεόδωρος Γραπτός: Άγιος τής Ορθόδοξης Εκκλησίας, που έζησε τον 9^ο αιώνα και καταγόταν από την Παλαιστίνη. Ως φανατικός εικονολάτρης φυλακίστηκε σε μονή τού Πόντου επί Λέοντος Ε΄ Αρμενίου (813-820) και βασανίστηκε επί Θεοφίλου (829-842). Χάραξαν στο μέτωπό του με πυρωμένο σίδερο δώδεκα στίχους και γι΄ αυτό επονομάστηκε Γραπτός. Αργότερα φυλακίστηκε στην Απάμεια τής Βιθυνίας, όπου πέθανε το 836 ή 837.

[←38]

Βλέπε Τοῦ Ὁσίου Πατρός Ἡμῶν καί Ὁμολογητοῦ Θεοδώρου τοῦ Γραπτοῦ Βίος καί Πολιτεία, Patrologia Graeca 116, 677:
«Όταν πέρασαν τέσσερις ημέρες, οδηγηθήκαμε ενώπιον τού επικεφαλής έπαρχου. Κι εκείνος, αφού μάς εκφόβισε με απειλές για πολλά βασανιστήρια, λέγοντας ότι θα μάς μαστιγώσει αρχικά και ότι στη συνέχεια θα χαράξει γραφές στα πρόσωπά μας και θα μάς παραδώσει στους Άραβες, πρόσταζε να γίνει η επιθυμία τού αυτοκράτορα. Ήταν μαζί του και ο Χριστόδουλος και ο πατέρας του. Κι ενώ εμείς αρνιόμασταν σκληρά και λέγαμε ότι ήμασταν έτοιμοι να υπομείνουμε χίλιους θανάτους και ότι δεν θα αγγίζαμε ποτέ ούτε ελαφρά την κοινωνία, ούτε θα συμφωνούσαμε σε κάτι με εκείνους που έχουν ακυρώσει τη χριστιανική πίστη και ομολογία, ακόμη κι αν μάς έβγαζε τα μάτια, ακόμη κι αν μάς έκαιγε το σώμα στη φωτιά, ο πατέρας τού Χριστόδουλου, υποστηρίζοντας τα αντίθετα για να μάς δοθεί χάρη, είπε στον έπαρχο: «Αυτοί ποτέ δεν προσκύνησαν εικόνα. Δεν ξέρω για ποιον λόγο έχουν έρθει εδώ». Προς τον οποίο είπα εγώ αυστηρά: «Απομακρύνσου από εδώ. Δεν ξέρεις τι λες, ούτε για τι πράγμα διαβεβαιώνεις». Και ο έπαρχος, αρχίζοντας πάλι τα καλοπιάσματα, είπε: «Κοινωνήστε μια μόνο φορά, τίποτε άλλο δεν θα ζητήσουμε. Θα έρθω κι εγώ μαζί σας στην εκκλησία και ύστερα πορευτείτε όπου θέλετε». Κι εγώ, αφού γέλασα, είπα σε αυτόν: «Αυτό που λες κύριε έπαρχε, μοιάζει σαν να λέει κάποιος σε άλλον, δεν σού ζητώ τίποτε άλλο, παρά να κόψω μια φορά το κεφάλι σου και ύστερα πήγαινε όπου θέλεις. Να ξέρεις λοιπόν, ότι και αυτό είναι ντροπή για εμάς, ότι κάποιος τολμά να μάς προτρέπει σε κοινωνία (στην οποία δεν ξέρω πώς θα μάς πείσει να προσχωρήσουμε), ενώ ο ίδιος δεν έχει καταλάβει καθόλου, ότι θα ήταν γι’ αυτόν πιο εύκολο να κάνει άνω-κάτω τον ουρανό και τη γη, παρά να απομακρύνει εμάς από την ευσέβεια. Τότε διέταξε να χαραχτούν επιγραφές στα πρόσωπά μας. Και ενώ οι πληγές μας από τα μαστίγια ήσαν ακόμη πρησμένες και ερεθισμένες και έκαναν τούς πόνους αφόρητους, μάς ξάπλωσαν σε πάγκους και μάς χάραζαν τα πρόσωπα. Ενώ μάς τρυπούσαν τα πρόσωπα για πολλή ώρα, σκοτείνιασε καθώς έδυσε ο ήλιος, πράγμα το οποίο, χωρίς να το θέλουν, οδήγησε σε τέλος το γράψιμο»
(Τεσσάρων δέ παρελθουσῶν ἡμερῶν, προκαθίσαντι τῷ ἐπάρχῳ ἀγόμεθα εἰς παράστασιν. Ό δέ πολλῶν βασάνων ἀπειλαῖς φοβήσας, καί κολάζειν εἰπών πρότερον, εἶτα καί τάς ὄψεις γράφειν, και τοῖς Σαρακηνοῖς παραδοῦναι, παρηγγύα τό τοῦ βασιλέως ποιεῖν καταθύμιον. Συνῆν δέ αὐτῷ καί Χριστόδουλος, καί ὁ τούτου πατήρ. Ἡμῶν δέ σκληρῶς ἀπαναινομένων, καί μυρίους θανάτους ὑπομένειν ἑτοίμως ἔχειν λεγόντων, καί ὡς οὐ χρανθησόμεθά ποτε τῇ κοινωνίᾳ, ἤ κἄν γοῦν τῇ συγκαταθέσει τῶν Χριστιανῶν πίστιν καί ὁμολογίαν ἀθετησάντων, κἄν τούς ὀφθαλμούς ἐκκόψαιεν, κἄν τό σῶμα καύσαιεν τῷ πυρί, λεγόντων· ὁ τοῦ Χριστοδούλου πατήρ ἐν χάριτος μοίρᾳ τόν λόγον τοῖς ἐναντίοις ποιούμενος, Οὐδέποτε, πρός τόν ἔπαρχον ἔφη, προσεκύνησαν οὗτοι εἰκόνα· καί τίνα παθόντες ἐληλύθασιν ὦδε, οὐκ οἶδα. Πρός ὅν αὐστηρῶς ἐγώ, Ἀπόστα, ἔφην, ἐντεῦθεν· οὐκ οἶδας τί λέγεις, οὐδέ περί τίνων διαβεβαιοῦσαι. Ὁ δέ ἔπαρχος αὖθις θωπείαις χρώμενος, Μίαν, εἶπε, μίαν μόνον κοινωνήσατε, καί ἕτερον οὐκ ἀπαιτοῦμεν· καί ἔρχομαι καί ἐγώ μεθ΄ ὑμῶν εἰς τήν ἐκκλησίαν, καί πορεύεσθε ὅποι φίλον ὑμῖν. Ἐγώ δέ πρός αὐτόν γελάσας, Ὅμοιόν τι λέγεις, κύριε ὁ ἔπαρχος, εἶπον, ὥσπερ ἄν τις ἕτερον ἀξιῶν λέγοι, Οὐδέν αἰτοῦμαι σε, ἀλλ΄ ἤ τήν σήν ἅπαξ ἀποτεμεῖν κεφαλήν, καί τό μετά ταῦτα πορεύου ὅπου θέλεις. Γίνωσκε τοίνυν, ὡς ἡμῖν καί τούτο δι’ αἰσχύνης ἐστί, τό τολμᾷν τινα ὅλως πρός κοινωνίαν ἡμᾶς προτρέπεσθαι, πρός ἥν αὐτός οὐκ οἶδ’ ὅπως παραινεῖς έλθεῖν, καί μή πόῤῥωθεν πεπεῖσθαι τόν τοιοῦτον, ὡς ρᾷον αὐτῷ γῆν καί οὐρανόν ἄνωθεν καί κάτωθεν ποιεῖν, ἤπερ ἡμᾶς μετατιθέναι τῆς εὐσεβείας.Τότε γραφῆναι τάς ὄψεις ἡμῶν ἐκέλευε. Καί δή ἔτι τῶν ἐκ τῶν μαστίγων πληγῶν φλεγμαινουσῶν ἐν ἡμῖν, καί ἀφορήτους ποιουσῶν τάς ὀδύνας, διατείναντες ἐπί σκάμνων τάς ὄψεις ἐκόλαπτον. Ἐπί πολλήν δέ τήν ὥραν ἐκκεντούντων τά πρόσωπα, σκότος ἐγένετο δεδυκότος ἡλίου· ὅ καί μή βουλομένων, τήν εἰς τέλος ἐπέσχε γραφήν).

[←39]

Στο κείμενο κοπέλιν. Κατά τον Creyghton 1660: 257, υπηρέτης στα μεσαιωνικά ελληνικά. Ωστόσο κατά τον Laurent 1971: 446 σημ. 2, ο όρος κοπέλιν δεν χρησιμοποιήθηκε από τον Μάρκο Ευγενικό με υποτιμητική έννοια, αλλά για να επισημάνει τη διαφορά ηλικίας (δἐκα τουλάχιστον χρόνια) ανάμεσα σε αυτόν και τον Βησσαρίωνα.

[←40]

Συρόπουλος 9.12: Τῇ δ΄ ἐπιούσῃ ἦλθεν ὁ βασιλεύς εἰς τόν πατριάρχην, καί ὁρισμῷ αὐτοῦ συνήλθομεν πάντες. ἐκινήθησαν οὖν καί αὖθις οἱ περί τῆς ἑνώσεως λόγοι, καί ἀντέλεγεν ὁ Ἐφέσου, ἐφιλονείκουν δέ αὐτῷ ὁ Ῥωσίας, ὁ Νικαίας, ὁ μέγας πρωτοσύγκελλος καί ὁ Ἀμηρούτζης, καί ἰταμώτατα διεμάχοντο· ἤρξατο δέ ὁ Γεμιστός εἰπεῖν τι καί συνηγορῆσαι τῷ Ἐφέσου καί, σκώψαντος αὐτόν ἀναιδῶς τοῦ Ἀμηρούτζη ἐσιώπησεν. ἐθαύμασαν οὖν πάντες πῶς οὐκ ἔσκωψε τήν ἀναίδειαν τοῦ Ἀμηρούτζη ὁ βασιλεύς· οὐδέ εἶπέ τι πρός θεραπείαν τοῦ πάντ΄ ἀρίστου Γεμιστοῦ.

[←41]

Συρόπουλος 9.13: Ἀρξαμένου δέ καί τοῦ Ἐφέσου ἀναγνῶναί τι ἐκ τῶν τοῦ Καβάσιλα περί τοῦ προτεθέντος ζητήματος, εὐθύς εἶπεν ὁ Ῥωσίας· ἡμεῖς διά ἕνωσιν καί εἰρήνην ἤλθομεν ἐνταῦθα οὐχί διά σχῖσμα καί διάστασιν. θέλω οὖν ἵνα ἀναγινώσκωμεν καί τούς ἑνωτικούς, οὐ τούς σχισματικούς καί διϊστῶντας. ὁ οὖν Καβάσιλας σχισματικός ἐστι καί οὐ θέλομεν ἀναγινώσκεσθαι. διεδέξατο τοῦτον ὁ Λακεδαιμονίας εἰπών· καί τι ἔχομεν τόν Καβάσιλαν; ἡμεῖς οὐκ ἔχομεν αὐτόν ἅγιον· ἀρχιερεύς ἦν, καί ἔχομεν κἀκεῖνον ὡς ἕνα τῶν νῦν ὄντων ἀρχιερέων, ὡς τόν Μονεμβασίας τυχόν ἤ ἄλλον τινά, οὐδέ ἀνάγκην ἔχομεν στέργειν τά ἐκείνου συγγράμματα. τότε εἶπεν ὁ Ἐφέσου· λοιπόν ἄς ἀναγινώσκωμεν τόν Βέκκον. καί ἀγανακτήσας τήν ἱταμότητα καί τό θράσος αὐτῶν καί καταλαβών ὅτι πάντες σχεδόν προδεδομένοι καί ἕτοιμοί εἰσι πρός τήν τοῦ λατινισμοῦ συγκατάθεσιν ἐσιώπησε.

[←42]

Σίγουρα εκείνο που συντάχθηκε γύρω στο 1351 ή μάλλον μετά το 1355, με την ευκαιρία τής πραγματείας για την Εκπόρευση τού Αγίου Πνεύματος. Αυτό το έργο, αξιοσημείωτο από ορισμένες απόψεις, αποτελεί άθροισμα όλων όσων είχαν γραφεί προηγουμένως από τούς Γραικούς εναντίον τού Filioque. Έχει το πλεονέκτημα ότι είναι πλήρες, λογικά διατεταγμένο, παρουσιάζοντας τα λατινικά επιχειρήματα σαφώς, με ακρίβεια και αφθονία. Αυτές οι ιδιότητες εξηγούν την εκτίμηση την οποία ο Συμεών Θεσσαλονίκης και όλοι οι μεταγενέστεροι θεολόγοι, ιδιαίτερα εκείνοι τής εποχής τής Συνόδου τής Φλωρεντίας, είχαν γι΄ αυτή τη μεγάλη πραγματεία. Ωστόσο κατά τον Laurent 1971: 446 σημ. 3, αν και η διάταξη των ζητημάτων είναι πράγματι τού Καβάσιλα, η έκθεση και η επιχειρηματολογία δεν είναι δική του, αλλά ενός πρώην συναδέλφου που έγινε αντίπαλός του, τού αντιπαλαμίτη μοναχού Βαρλαάμ, το κείμενο τού οποίου ο Νείλος δεν διστάζει να παρουσιάσει ως δικό του, αντιγράφοντας μάλιστα με δουλικό τρόπο ολόκληρες παραγράφους.

[←43]

Κατά τον Laurent 1971: 447 σημ. 4, πρόκειται για νέα, αν και έμμεση, βεβαίωση, ότι για έναν Ορθόδοξο η αγιότητα συνεπαγόταν το χάρισμα τής απαλλαγής από λάθη. Φαίνεται εδώ ότι η έκθεση αντιστρέφεται και ότι τουλάχιστον ο Συρόπουλος, σε αντίδραση ίσως ενάντια σε παρατηρήσεις όπως αυτή τού μητροπολίτη Λακεδαιμονίας, θεωρούσε τον Καβάσιλα άγιο, επειδή, στα μάτια του, ομολογούσε στο ζήτημα τής εκπόρευσης τού Αγίου Πνεύματος το καθαρό παραδοσιακό δόγμα. Όπως σημειώνεται παρακάτω, υπάρχει μικρό μόνο ίχνος τής φήμης για αγιότητα, που θα τού είχε δοθεί για τις επικρίσεις τής Εκκλησίας του.

[←44]

Συρόπουλος 9.14: Πάλιν συνήλθομεν μετά μίαν ἡμέραν, καί οἱ περί τῆς ἑνώσεως ἐκινήθησαν λόγοι. ὁ δ΄ Ἐφέσου ἐσιώπα, καί παρεκίνουν τινές ἵνα ἀπαιτηθῶσι γνῶμαι. ἐκάθητο οὖν τότε καί ὁ πατριάρχης παρ΄ ὅλην τήν ὥραν τῆς συνελεύσεως καί τῆς συζητήσεως ταύτης· ἐν γάρ ταῖς ἄλλαις συνελεύσεσι πρός ὀλίγον μόνον φαινόμενος, εἶθ΄ ὡς ἀγανακτῶν, μηδέν τι πρός τούς λόγους φθεγγόμενος εἰς τόν κοιτῶνα ἀπήρχετο καί ὡς ὕφαλος ὑπεκρύπτετο. τότε τοίνυν καθήμενος, περί μέν τῶν γνωμῶν ὑπέρθεσιν ἐποιήσατο· ἔφη δε, ὅτι· θέλω ἵνα ἀναγνωσθῶσιν ἐνθάδε τά ῥητά, ὡς ἄν ἀκούσω καί καταλάβω καί αὐτός ὅπως λέγουσι τοῦτο οἱ ἅγιοι. καί ἐγένετο οὕτως.

[←45]

Συρόπουλος 9.15: Καί μετά μίαν ἡμέραν συνήλθομεν, καί προκομίσας ὁ Νικαίας βιβλίον ἀνέγνω ῥητά τινά τοῦ ἁγίου Κυρίλλου, τῶν μέν τά περί τάς ἀρχάς ἀφαιρῶν καί παρασιωπῶν, τῶν δέ περικόπτων τά τέλη καί κολοβῶν. εἶτ΄ ἀνέγνω τοῦ ἁγίου Ἐπιφανίου παρεφθαρμένα τινά καί ἀσύμφωνα καί μεστάς ἐποίησε τάς ἀκοάς τῶν γνωμοδοτησόντων, καί πολλαχοῦ λέγουσι τοῦτο οἱ ἅγιοι, ἔφασκεν. ἐδημηγόρησε δέ καί ὁ βασιλεύς, ὅτι· τό θεῖον ἔργον τοῦτο τῆς ἑνώσεως οὐκ ἤρξατο γίνεσθαι ἀπ΄ ἐμοῦ, ἀλλ΄ ἤρξατο κατασκευάζειν τοῦτο ὁ αὐθέντης μου ὁ βασιλεύς ὁ πατήρ μου· ὁποῖος δέ ἦν ἐκεῖνος καί τήν γνῶσιν καί τόν λόγον καί τήν πρᾶξιν καί τήν ἀρετήν καί τήν συνείδησιν εἴς τε τά θεῖα καί τά ἀνθρώπινα καί πάντα τά προτερήματα αὐτοῦ, οἴδατε καλῶς ὑμεῖς ὥσπερ οἶδα κἀγώ. ἐκεῖνος οὖν ὁ τοιοῦτος ἤρξατο πραγματεύεσθαι τά περί τῆς ἑνώσεως καί ἐφίετο τοῦ τελειῶσαι αὐτήν, ὡς καλήν, ὡς θεάρεστον καί πολλαχόθεν λυσιτελοῦσαν ἡμῖν· οὐκ ἔφθασε δέ ἰδεῖν ταύτην τετελεσμένην, διό καί ἐπαφῆκέ μοι ἵνα τελειώσω αὐτήν, καί ἔστι τό ἔργον ἐκείνου καί ὡς ἀπ΄ ἐκείνου πράττω τοῦτο καί αὐτός. οὐ μόνον δ΄ ἐκεῖνος, ἀλλά καί πάντες οἱ λόγιοι (καί οἱ σοφοί ἐπῄνουν αὐτήν ὥστε γενέσθαι) καί οἱ διδάσκαλοι τῆς Ἐκκλησίας ἡμῶν, ἐξ ὧν ἔφθασα καί ἐγώ τόν πατριάρχην κῦρ Εὐθύμιον, τόν διδάσκαλον κῦρον Ἰωσήφ, ὅστις ἔλεγεν ἔχειν καί τό ἑνωτικόν ἐκεῖνο τό ἄληπτον. πάντες τοίνυν οἱ λόγιοι καί οἱ σοφοί ἐπῄνουν καί ἐπεθύμουν ἰδεῖν τό τῆς ἑνώσεως ἔργον ὡς ἀγαθόν καί ὡς ἄριστον· διόπερ καί ἐγώ ἐσπούδασα μέχρι τοῦ παρόντος καί λέγω ἵνα προσέξητε, ἵνα μή ζημιωθῶμεν ἐκεῖνο ὅπερ ἔλεγεν ὁ κῦρ Ἰωσήφ ἄληπτον. εἶτα συνεῖρε καί ὁ Νικαίας, ὅτι· ἐγώ εἰμι νέος καί οὐκ ἔφθασα τούς γηραιοτέρους· ἤκουον δέ ὅτι καί οἱ παλαιοί ἐκεῖνοι καλήν ἡγοῦντο τήν ἕνωσιν· εἶδον δέ καί τόν Σηλυβρίας τόν Χορτασμένον, ὅς ἦν τῶν λογίων καί τῶν μεγάλων διδασκάλων εἷς, καί οἶδα καλῶς ὅτι λίαν ἐπῄνει κἀκεῖνος τήν ἕνωσιν. ὕστερον δέ εἶπεν ὁ πατριάρχης, <ὅτι>· ἠκούσαμεν νῦν τά ῥητά τῶν ἁγίων. ἐν ἑτέρᾳ συνελεύσει ἐροῦμεν ὅπερ ἄν φανῇ προσῆκον. καί ἐπί τούτοις διελύθημεν.

[←46]

Eίναι σχεδόν βέβαιο ότι ο Bησσαρίων, ο οποίος έγραψε την «Ἀπάντησιν εἰς τάς τοῦ Παλαμᾶ κατά τοῦ Βέκκου Άντιρρήσεις» (Patrologia Graeca, 161, στηλ. 243-310) κατά τη διάρκεια τής ίδιας τής συνόδου αλλά όχι πριν, δανείστηκε τα κείμενά του από αυτή τη συλλογή, όπου αυτά εμφανίζονται ατελή, χωρίς ωστόσο να υποφέρει το νόημα. Πρέπει όμως να σημειωθεί ότι ο Βησσαρίων δήλωνε ότι είχε ελέγξει περιστασιακά τις παραπομπές, πράγμα που έδινε στα υπόλοιπα ένα κείμενο ελαφρώς μεγαλύτερο από αυτό τού μοντέλου του (Laurent 1971: 448 σημ. 1).

[←47]

Σύμφωνα με τον Βησσαρίωνα η αντιτιθέμενη παράταξη θα ήταν ικανοποιημένη, αν αντέτασσε σε αυτά τα αποσπάσματα, όπως και σε εκείνα των άλλων Πατέρων, τον απλό χαρακτηρισμό τού απαραδέκτου, λέγοντας μόνο και κατηγορηματικά ότι ήσαν πλαστά (Laurent 1971: 448 σημ. 2).

[←48]

Ἅγιος Ἐπιφάνιος (310-403): Αρχιεπίσκοπος Κύπρου, πήρε μέρος στη Β΄ Οικουμενική Σύνοδο (381).

[←49]

Η ομιλία που καταγράφεται εδώ υπενθυμίζει, από τον τόνο και τη σειρά ιδεών, εκείνη που λέγεται ότι είχε δώσει πριν ο αυτοκράτορας σε άλλη περίσταση. Ο Gill, Council, σελ. 234, σημ. 2, θα την τοποθετούσε αντίστοιχα στη συνάντηση που πραγματοποιήθηκε μετά την έκτη συνεδρίαση τής 19^ης Μαρτίου. Δεν αποκλείεται όμως να επανέλαβε τα ίδια ο αυτοκράτορας, μιλώντας σε δύο πανομοιότυπες συνθήκες. Αυτή η ανησυχία να κάνει κατανοητό ότι συνέχιζε απλώς ένα έργο που είχε ξεκινήσει ο πατέρας του, φαίνεται ότι είχε μετατραπεί στο μυαλό του σε σταθερή ιδέα (Laurent 1971: 448 σημ. 3).

[←50]

Ο Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγος.

[←51]

Η δημιουργία και οι πρώτες εξελίξεις αυτών των απόψεων πρέπει να γέμιζαν το πρώτο κεφάλαιο των Απομνημονευμάτων, η απώλεια τού οποίου είναι ακόμη πιο λυπηρή, γιατί θα μπορούσε να μάς συστήσει έναν άλλο Μανουήλ Β΄, διαφορετικόν από εκείνον που μάς απεικονίζει ο Σφραντζής, Χρονικόν, Patrologia Graeca 156, στηλ. 1046CD:
«Ακούστε λοιπόν πραγματικά γεγονότα, τα οποία επιβεβαιώνω ως αυτόπτης μάρτυρας. Όταν ήρθε στη συζήτηση η σύνοδος, ο διάσημος αυτοκράτορας [Μανουήλ Β’] είπε στον γιο του, τον αυτοκράτορα κυρ Ιωάννη, μόνοι οι δυο τους, ενώ εγώ μόνο στεκόμουν μπροστά τους: «Γιε μου, γνωρίζουμε πολύ καλά ότι οι ασεβείς στο βάθος τής καρδιάς τους φοβούνται πολύ μη συμφωνήσουμε και ενωθούμε με τούς Φράγκους. Γιατί πιστεύουν ότι αν γίνει αυτό, θα τούς συμβεί μεγάλο κακό από τούς χριστιανούς τής Δύσης για λογαριασμό μας. Μελέτα λοιπόν το ζήτημα τής συνόδου και ανακάτευέ το, ιδιαίτερα όταν χρειάζεται να τρομάξεις τούς ασεβείς. Ωστόσο μην επιχειρήσεις ποτέ να πραγματοποιήσεις την ένωση, γιατί δεν βλέπω τούς δικούς μας να μπορούν να βρουν κάποιον τρόπο ένωσης, ειρήνης και ομόνοιας, πέρα από το να θέλουν να τούς γυρίσουν πίσω και να είμαστε όπως στην αρχή. Επειδή αυτό είναι σχεδόν αδύνατο, φοβάμαι μήπως υπάρξει ακόμη χειρότερο σχίσμα. Και τότε θα ξεσκεπαστούμε απέναντι στους ασεβείς»
(Καί ἀκούσατε λόγους ἀληθεῖς, τήν αὐτοαλήθειαν προβαλομένου μου μάρτυρα. Εἶπεν ὁ ἀοίδιμος βασιλεύς πρός τόν υἱόν αὑτοῦ, τόν βασιλέα κύρ Ἰωάννην, μόνος πρός μόνον, ἱσταμένου καί ἐμοῦ μόνου ἔμπροσθεν αὐτῶν, ἐμπεσόντος λόγου περί τῆς συνόδου· Υἱέ μου, βεβαίως καί ἀληθῶς ἐπιστάμεθα ἐκ μέσης τῆς καρδίας δή τῶν ἀσεβῶν, ὅτι πολλά τούς φοβεῖ, μή συμφωνήσωμεν καί ἑνωθῶμεν μέ τούς Φράγκους· ἔχουν το γάρ, ὅτι, ἂν τοῦτο γένηται, θέλει γενεῖν μέγα τι κακόν εἰς αὐτούς παρά τῶν τῆς ∆ύσεως Χριστιανῶν δι΄ ἡμᾶς. Λοιπόν τό περί τῆς συνόδου, μελέτα μέν αὐτό καί ἀνακάτωνε, καί μάλισθ΄ ὅταν ἔχῃς χρείαν τινα φοβῆσαι τούς ἀσεβεῖς· τό δέ νά ποιήσῃς, αὐτήν, μηδέν ἐπιχειρισθῇς αὐτό, διότι οὐδέν βλέπω τούς ἡμετέρους, ὅτι εἰσίν ἁρμόδιοι πρός τό εὑρεῖν τινα τρόπον ἑνώσεως καί εἰρήνης καί ὁμονοίας, ἀλλ΄ ὅτι νά τούς ἐπιστρέψουν εἰς τό νά ἐσμεν ὡς ἀρχῆθεν. Τούτου δέ ἀδύνατον ὄντος σχεδόν, φοβοῦμαι μή καί χεῖρον σχίσμα γένηται· καί ἰδού ἀπεσκεπάσθημεν εἰς τούς ἀσεβεῖς).
Κατά τον Laurent 1971: 553 σημ. 2, ο Μανουήλ αυτός θα έμοιαζε με εκείνον τού οποίου οι βυζαντινοί αποκρισιάριοι ενώπιον τού πάπα Ευγένιου Δ΄ στις 24 Μαΐου 1437, όχι χωρίς υπερβολή, εκθείαζαν την ενδόμυχη επιθυμία για ένωση.

[←52]

Ο πατριάρχης Ευθύμιος Β΄ (1410-16) τής αρχής τού βιβλίου. Ο Laurent 1971: 553 σημ. 2, σημειὠνει: Δεν ξέρω αν κάποιος μπορεί να θεωρήσει αυτόν τον πατριάρχη ένθερμο, πεπεισμένο οπαδό τής ένωσης με τούς Λατίνους. Ήταν σίγουρα, γιατί στην πρεσβεία στη Ρώμη και στα Ελληνικά Πρακτικά (Gill, Acta, σελ. 391) επαινείται ο ζήλος του στην υπόθεση. Ωστόσο άλλες πηγές (το Συνοδικόν τής Ορθοδοξίας και το δικό του συναξάριον) αρκούν για να μάς προσδιορίσουν τις αληθινές του προθέσεις. Όσο για τον Ἰωσήφ Βρυέννιο, η ένωση με τη Ρώμη δεν είχε πιο αποφασισμένο αντίπαλο και η σιβυλλική του στάση υπέκρυπτε αναμφίβολα την πραγματική του σκέψη.

[←53]

Ἰωσήφ Βρυέννιος (1350-1431), λόγιος μοναχός τής μονής Στουδίου. βλέπε κεφ. β’, σημ. 103.

[←54]

Βλέπε σχετική συζήτηση μεταξύ Ιωσήφ Βρυέννιου και Σιλβέστρου Συρόπουλου στο Κεφάλαιο η΄ των εδώ Απομνημονευμάτων.

[←55]

Κατά τα Gill, Acta: 391-92, η ομιλία τού αυτοκράτορα Ιωάννη Η΄ τελειώνει διαφορετικά:
«Περνάει λοιπόν ο καιρός και δεν πετύχαμε τίποτε σχετικό με την υπόθεση. Θυμηθείτε τη δική μας πατρίδα, πώς κινδυνεύει από τούς ασεβείς. Κι αν συμβεί τίποτε, πόσο θα είναι το κακό. Νομίζω ότι πρόκειται να συμβεί διωγμός πολύ χειρότερος από εκείνους τού Διοκλητιανού και τού Μαξιμιανού. Γι’ αυτό και οφείλουμε εμείς να εγκαταλείψουμε τις διαλέξεις και τις φιλονικίες και να βρούμε κάτι ενδιάμεσο και να προσχωρήσουμε σε αυτό. Και το ενδιάμεσο υπάρχει σε εσάς. Ένα μόνο σάς λέω, ότι ο εκ των εισηγητών φρα Ιωάννης ομολόγησε με ειλικρίνεια σε συνεδρίαση, ότι οι Λατίνοι αναγνωρίζουν μία αιτία τού Υιού και τού Αγίου Πνεύματος, τον Πατέρα, και αναθεματίζουν εκείνους που δέχονται δύο αρχές ή δύο αιτίες στην ομοούσια Τριάδα. Γι’ αυτό και ζήτησα να μού δοθεί γραπτώς αυτή η ομολογία και μού την έστειλαν. Διαβάζοντάς την, να σκεφτείτε κάποιαν απόφαση για ένωση»
(πλημμελεῖ οὖν ὁ καιρός, καί τίποτε οὐδέν ἐποιήσαμεν ἀνῆκον τῷ πράγματι· ἐνθυμήθητε τό ἡμέτερον ὁσπίτιον, πῶς κινδυνεύει παρά τῶν ἀσεβῶν. καί ἐάν συμβῇ τίποτε, πόσον ἔνι τό κακόν. ἔχω τό ὅτι διωγμός μέλλει γενέσθαι πολλῷ χείρων Διοκλητιανοῦ καί Μαξιμιανοῦ. διό καί ὀφείλομεν καταλεῖψαι τάς διαλέξεις καί τάς φιλονεικίας, καί εὑρεῖν τι μέσον, καί χωρῆσαι εἰς αὐτό. τό δέ μέσον ἐστίν ἐν ὑμῖν. ἕν μόνον λέγω ὑμῖν, ὅτι ὁ διαλεγόμενος φρά Ἰωάννης ὡμολόγησε παρρησίᾳ ἐν συνόδῳ ὅτι ὁμολογοῦσιν οἱ Λατῖνοι μίαν αἰτίαν τόν Πατέρα Υἱοῦ τε καί Πνεύματος, καί ἀναθεματίζουσι τούς δύο ἀρχάς ἤ δύο αἰτίας ποιοῦντας ἐν τῇ ὁμοουσίῳ Τριάδι· ἐξ οὗπερ ἐζήτησα ἐγγράφως δοθῆναί μοι τήν ὁμολογίαν ταύτην, καί ἔστειλάν μοι αὐτήν, ἥν ἀναγνόντες σκέψασθε περί τῆς ἑνώσεως βουλήν).

[←56]

Ο Βησσαρίων, γεννημένος στις 2 Ιανουαρίου 1403, ήταν τότε τριανταεπτά ετών. Πρέπει να φαινόταν νεώτερος από την ηλικία του, επειδή ο Τραβερσάρι τον χαρακτήριζε «τριαντάρη» (tricenarius) (Laurent 1971: 450 σημ. 1).

[←57]

Ἰωάννης Χορτασμένος (1370-1439 περίπου): Mοναχός και βιβλιόφιλος, νοτάριος τού Πατριαρχείου, μητροπολίτης Σηλυβρίας, δάσκαλος των Μάρκου Ευγενικού, Βησσαρίωνα και Γεώργιου Γεννάδιου και συγγραφέας επιστολών, ποιημάτων, επιγραμμάτων, φιλολογικών, ιστορικών και φιλοσοφικών έργων.

[←58]

Συρόπουλος 9.16: Μετά δέ παρέλευσιν ἡμερῶν δύο συνήλθομεν, καί εἶπον εὐθύς, ὅπως· λέγουσιν οἱ ἅγιοι τό ἐκ τοῦ Υἱοῦ καί δεῖ στερχθῆναι τοῦτο καί παρ΄ ἡμῶν, καί αὐτίκα ἀπῄτησαν γνώμας. ἐζήτησαν δέ οἱ ἀρχιερεῖς, ἵνα πρῶτον εἴπῃ γνώμην ὁ πατριάρχης· ὁ δέ ἀνεβάλλετο ὕστερον εἰπεῖν. ὡς δ΄ ἐπετέθησαν αὐτῷ εἰπόντες, ὅτι· περί τῆς πίστεως καί τῶν δογμάτων ἐστίν ὁ λόγος καί πρῶτος ὀφείλεις λέγειν, εἶπεν τήν γνώμην αὐτοῦ πλήν συνεσκιασμένην καί ὕφαλον, καί ἔδοξε τοῖς πλείοσι μή στέργειν τό ἐκ τοῦ Υἱοῦ. εἶτα εἶπον οἱ ἀρχιερεῖς γνώμας, καί μετ΄ ἐκείνους οἱ ἡγούμενοι. καί δέκα μέν ἦσαν οἱ στέρξαντες τό ἐκ τοῦ Υἱοῦ, ἑπτακαίδεκα δέ οἱ μή στέρξαντες. ὡς οὖν εἶδον τοῦτο ὁ βασιλεύς τε καί ὁ πατριάρχης εἰς πολλούς ἐνέπεσον λογισμούς· καί ὁ μέν βασιλεύς ἔλεγεν ἵνα γνωμοδοτήσωσι καί οἱ ἄρχοντες, ὁ δέ πατριάρχης ἐκώλυε τοῦτο· ἐβουλεύοντο γάρ οἱ δύο μυστικῶς ἐκεῖσε καθήμενοι ἐφ΄ ἱκανόν. καί ἐν τούτοις διελύθη ὁ σύλλογος.

[←59]

Συρόπουλος 9.17: Μετά ταῦτα ἦλθεν ὁ Ῥωσίας εἰς τόν πατριάρχην καί εἶπεν, ὅτι· ἰδού ἐμερίσθημεν καί εἰσί πλείονες οἱ χωρισθέντες ἀφ΄ ἡμῶν. φαίνεταί μοι οὖν καλόν ἵνα ὁρίσῃς καί ποιήσομεν σύνοδον καί καθῄρωμεν αὐτούς, ἐπεί ἔχομεν καί τήν μεγάλην ἁγιωσύνην σου μεθ΄ ἡμῶν αὐτῶν, μήποτε ὑπερισχύσωσιν ἐκεῖνοι καί καθῄρωσιν ἡμᾶς. εἰρωνεύσατο οὖν αὐτόν ὁ πατριάρχης, εἰπών· χαρά εἰς τόν Ῥωσίας, καί οὕτω συμβουλεύεις; καί οὕτως ἄν ἔπραττες, εἰ ἦν παρά σοί; ἀλλ΄ οὐχ΄ οὕτω λέγω ἐγώ, οὐδέ θέλω ἵνα λαληθῇ ὅτι ἐμερίσθημεν (τοῦτο γάρ ἔσται καί ἀτιμία εἰς ἡμᾶς καί κατάλυσις τῆς ἑνώσεως) ἀλλ΄ οἰκονομικῶς μεταχειριστέον τούς διαφερομένους. καί ἤρξαντο ὅ τε βασιλεύς καί ὁ πατριάρχης μεταχειρίζεσθαι τούς μέν δι΄ ἑαυτῶν, τούς δέ διά μέσων τινῶν. ὅθεν καί ὁ πατριάρχης προοσκαλεσάμενος τόν Τορνόβου, τόν Ἀμασείας καί τόν Μολδοβλαχίας ὠνείδισε καί εἶπεν αὐτοῖς· καλῶς ἐποιήσατε· οὐκ ἐστέ ἰδικοί μου; οὐκ ἐγώ προέκοψα καί προεβίβασα ὑμᾶς; οὐκ ἔχετε ἀπ΄ ἐμοῦ ἅπερ ἔχετε; οὐκ ἐστέ τοῦ κελλίου μου καί τῆς φαμιλίας μου; πῶς οὖν οὐκ ἠκολουθήσατε τῇ ἐμῇ γνώμῃ, ἀλλ΄ ἀφήκατε ἵνα με καθῄρωσιν, εἰ θελήσουσι; καί ἐγώ ἐθάρρουν, ὅτι εἰ ἐβλέπετέ με ῥίπτοντα ἑαυτόν εἰς τό πέλαγος πρό ἐμοῦ ῥίψειν ἑαυτούς εἰς τόν βυθόν. οὕτως οὖν ἤλπιζον ἵνα ποιήσετε εἰς ἐμέ. καί τίνος χάριν ἔλαβον καί ἔχω ὑμᾶς πλησίον μου; ἵνα ἔχω καί ἀκολούθους εἰς τούς λόγους μου, καί συνεργούς εἰς τήν γνώμην μου ἤ ἐναντίους; ἤ ἠθελήσατε ἵνα φανῆτε ὅτι ἔχετε ὑμεῖς κρείττονα εἴδησιν εἰς τά δόγματα τῆς Ἐκκλησίας; καλῶς οἶδα πῶς λέγουσι τοῦτο οἱ ἅγιοι, καί διά τοῦτο εἶπον ὅπερ ἠκούσατε, καί ὀφείλετε ἵνα μοι ἀκολουθήσητε. οἱ δέ ἀπεκρίναντο περί μέν τῶν ἄλλων ὅσα εἰκός· περί δέ τῆς γνώμης εἶπον, ὅτι· ἡμεῖς οὐκ ἠναντιώθημεν τῇ γνώμῃ τῆς μεγάλης ἁγιωσύνης σου, ἀλλά μᾶλλον ἠκολουθήσαμεν αὐτῇ καί ἐσμέν ὁμογνώμονες· οὐδέ γάρ ἔστερξας τό ἐκ τοῦ Υἱοῦ, καί ἡμεῖς εἴπομεν τό ἐναντίον, ἀλλ΄ ἐξ ὧν οἴδαμεν καί ἡμεῖς καί κατελάβομεν, εἴχομεν γνώμην ὁποίαν εἴπομεν καί οὐκ ἐστέρξαμεν τό ἐκ τοῦ Υἱοῦ· ἐνομίσαμεν δέ καί ἐξ ὧν ὥρισας, ὅτι πρός αὐτό ῥέπει καί ἡ γνώμη τῆς μεγάλης ἁγιωσύνης σου. ἔφη οὖν ὁ πατριάρχης· καί τί; εἰ οὐκ εἶπον τοῦτο ῥητῶς, ἔδει σκοπῆσαι ὅτι οἱ λόγοι, οὕς εἶπον, πρός τοιοῦτον σκοπόν συνεβάλλοντο. ἀλλ΄ ὅμως ἐγώ καί ἔτι ἐρῶ πλείονα καί σαφέστερα ἐν ἑτέρᾳ συνελεύσει καί δώσω καί γεγραμμένην τήν γνώμην μου. πρέπει οὖν ἵνα ἀκολουθήσητε καί ὑμεῖς τῇ ἐμῇ γνώμῃ. οὕτω παρῄνεσε καί εἰσηγήσατο καί εἵλκυσεν αὐτούς πρός τήν ἑαυτοῦ γνώμην. εἶτα εἶδε καί τόν Ἐφέσου καί παρεκάλεσεν αὐτόν μετά εὐχῶν καί δεήσεων, τάς εὐχάς τῶν ἁγίων καί τοῦ ἰδίου πατρός αὐτῷ προβαλλόμενος καί εἰς αὐτάς ἐξορκίζων καί ἱκετεύων ἵνα κατανεύσῃ καί αὐτός πρός τήν ἕνωσιν, καί τόν τοῦ λόγου πάντα λίθον ἐκίνησε καί πᾶσαν μηχανήν, ἵνα ἔχῃ καί τόν ἀδάμαντα ἐκεῖνον καταπειθῆ· ἤνυσε δέ οὐδέν.

[←60]

Συρόπουλος 9.18: Ὁ δέ Ῥωσίας τόν Μελενίκου, τόν Δράμας, τόν Δρίστρας, καί ἑτέρους ἀρχιερεῖς προσκαλεσάμενος καί παραθείς τούτοις ἀβράν τράπεζαν καί ἑστιάσας, εἶτα εἰσηγήσατο καί ἐδίδαξε καί κατέπεισεν αὐτούς εἰπεῖν ἅπερ ἐδόκει αὐτῷ. ὅθεν καί εἶπεν ὁ Μελενίκου ἐν τῇ αὐτοῦ γνώμῃ ὅτι στέργει τό ἐκπορεύεσθαι ἐξ ἀμφοῖν· ὁ δέ Δράμας ὅτι στέργει τό ἐκ τοῦ Υἱοῦ, σωζομένης ἀβλαβοῦς τῆς ἁγίας Τριάδος· οἵ καί ὀνειδισθέντες ὕστερον παρά τῶν φίλων αὐτῶν, ἀραῖς ἔβαλλον τόν διδάξαντα αὐτούς ταῦτα. καί ὁ βασιλεύς δ» αὖ παραπλήσι΄ ἄττα πεποίηκεν εἴς τινας τῶν ἀρχιερέων καί εἰς τούς πρέσβεις τῶν Τραπεζουντίων καί των Μολδοβλάχων.

[←61]

Η φράση αυτή τού Δοσιθέου Δράμας θα χρησιμοποιηθεί από ορισμένους για ν΄ αποφύγουν την ένωση. Βλέπε πιο κάτω, κεφ. θ’ παρ, 35.

[←62]

Συρόπουλος 9.19: Καί ταῦτα διεπράχθησαν ἐν ἡμέραις δυσίν. εἶτα ὥρισεν ὁ βασιλεύς καί ἐγένετο συνέλευσις εἰς τόν πατριάρχην· ἦν δέ δευτέρα τοῦ ἰουνίου τῆς δευτέρας ἰνδικτιῶνος. πρῶτον μέν οὖν ἐκάθισαν ἰδίᾳ ὅ τε βασιλεύς καί ὁ πατριάρχης καί ἐβουλεύσαντο ὀλίγον· εἶτα προσεκαλέσαντο τόν Κυζίκου· ἦν γάρ λυπούμενος πρός τόν βασιλέα, ὅτι ἐζήτει τόπον ἐκ τῶν ὁρίων τοῦ Σωσθενίου, καί οὐχ εὕρισκεν αὐτόν· τότε οὖν ἐθεράπευσεν αὐτόν ὁ βασιλεύς καί συγκατέθετο καί εἶπε γνώμην ὅτε ἠρωτήθη, ὅτι· ἅς ἐκβάλωσι τό ἐκ καί ἅς θήσωσι τό διά, ἵνα ἤμεθα εἰρηνικοί. μετά οὖν τό κερδῆσαι τόν Κυζίκου, προσεκαλέσαντο πάντας καί εὐθύς ἀπῄτησαν γνώμας. εἶπε οὖν πρῶτον ὀλίγα τινά ὁ πατριάρχης καί εἰς τό συγκαταβάσεως κατέληξεν, ὅμοιον εἰπών εἶναι καί νῦν τῷ πάλαι εἰρημένῳ, ὅτι· συγκατάβασις γάρ θεϊκή, οὐ μετάβασις δέ τοπική γέγονεν· εἶτ΄ ἔδωκε γεγραμμένην τήνδε τήν γνώμην· «ἐπειδή ἠκούσαμεν τά ῥητά τῶν ἁγίων πατέρων τῶν ἀνατολικῶν καί τῶν δυτικῶν, τά μέν λέγοντα ὡς ἐκπορεύεται τό Πνεῦμα τό ἅγιον ἐκ τοῦ Πατρός καί τοῦ Υἱοῦ, τά δέ ἐκ τοῦ Πατρός δι΄ Υἱοῦ, εἰ καί ἔστι τό διά τοῦ Υἱοῦ ταυτόν τῷ ἐκ τοῦ Υἱοῦ, καί τό ἐκ τοῦ Υἱοῦ ταυτόν τῷ διά τοῦ Υἱοῦ, ὅμως ἡμεῖς τό ἐκ τοῦ Υἱοῦ ἀφέντες, λέγομεν ὅτι τό Πνεῦμα τό ἅγιον ἐκπορεύεται ἐκ τοῦ Πατρός διά τοῦ Υἱοῦ ἀϊδίως καί οὐσιωδῶς ὡς ἀπό μιᾶς ἀρχῆς καί αἰτίας, τῆς διά ἐνταῦθα σημαινούσης αἰτίαν ἐπί τῆς τοῦ ἁγίου Πνεύματος ἐκπορεύσεως.»

[←63]

Στο κείμενο, τῆς δευτέρας ἰνδικτιῶνος. Βλέπε πίνακα μετατροπής στη σημ. 25 τού κεφαλαίου β΄. Σύμφωνα με τα Ελληνικά Πρακτικά (Gill, Acta, σελ. 431-436) όλες αυτές οι ψήφοι αποκτήθηκαν το Σάββατο 30 Μαΐου. Τίποτε δεν θα συνέβαινε την επόμενη μέρα, την Κυριακή τής Πεντηκοστής. Η Δευτέρα 1 Ιουνίου ήταν επίσης χωρίς εργασία. Η 2^α Ιουνίου θα ήταν γεμάτη πολιτικές συζητήσεις, καθώς ο αυτοκράτορας θα επιθυμούσε να μάθει τι μπορούσε να περιμένει η Κωνσταντινούπολη από την ένωση. Τέλος οι τελευταίες διατυπώσεις τής ψηφοφορίας θα είχαν μεσολαβήσει μόλις στις 3 και 4 Ιουνίου και τα αποτελέσματα τής ψηφοφορίας θα είχαν καταγραφεί σε συνοδικό τόμο, στην καλή και δέουσα μορφή που προσκομίστηκε στον πάπα την επόμενη Παρασκευή. Η παρουσίαση τού Συρόπουλου διαφέρει σημαντικά (Laurent 1971: 452 σημ. 2).

[←64]

Σωσθένιον: Σήμερα Ιστίνιε, χωριό και λιμάνι βόρεια τής Κωνσταντινούπολης, στην ευρωπαϊκή ακτή τού Βοσπόρου, διάσημο για τα μοναστήρια του, ιδιαίτερα για τον Άγιο Μιχαήλ.

[←65]

Βλέπε Patrologia Graeca, 63, στηλ. 503, Ψευδο-Χρυσοστόμου Ομιλία Η΄:
εἴσοδον δέ ὅταν ἀκούσῃς, μή τόπου νόμιζε μετάβασιν, ἀλλ΄ οἰκονομίας συγκατάβασιν.

[←66]

Κείμενο πανομοιότυπο, με μία ή δύο λεπτομέρειες, στο Gill, Acta, σελ. 432. Ο πατριάρχης έπρεπε να εξηγήσει την ψήφο του προφορικά και να πει ότι θεωρούσε ότι είχε το δικαίωμα να μην προσθέσει το "καί διά τοῦ Υἱοῦ" στο Σύμβολο τής Πίστεως και να διατηρήσει αμετάβλητα τα ήθη και έθιμα τής Βυζαντινής Εκκλησίας (Laurent 1971: 453 σημ. 5).

[←67]

Συρόπουλος 9.20: Εἶτα ἠρωτῶντο καί ἔλεγον οἱ ἀρχιερεῖς γνώμας, καί ἐγράφοντο παρά τοῦ ὑπομνηματογράφου. εἶπεν οὖν πρῶτος ὁ Ἡρακλείας ὡς τοποτηρητής τοῦ Ἀλεξανδρείας, καί οὐκ ἔστερξε τό ἐκ τοῦ Υἱοῦ. καί δεύτερος, ὁ μέγας πρωτοσύγκελλος ὡς τοποτηρητής τοῦ αὐτοῦ καί ἔστερξε τό ἐκ τοῦ Υἱοῦ καί τήν μετά τῶν Λατίνων ἕνωσιν, καί ἐθαύμασαν πάντες, πῶς αὐτός πρό τριῶν ἡμερῶν ἐποιήσατο πολύν λόγον περί τοῦ ἁγίου βαπτίσματος μετά Πέτρου τοῦ Καλαβροῦ καί ἀπέδειξεν, ὅτι εἰσίν ἀβάπτιστοι οἱ Λατῖνοι, καί ἔδειξε τοῦτο, πρῶτον μέν ἀπό τῶν ῥήσεων τῶν ἁγίων τῶν ὑποτυπούντων πῶς χρή γίνεσθαι τοῦτο καί κατά τίνα λόγον γίνεται ἕκαστον, εἶτα ἔφη πρός τόν Πέτρον, ὅτι· σύ καλῶς τήν ἑλληνικήν ἐπαιδεύθης παιδείαν τε καί φωνήν· εἰπέ μοι οὖν, τί δηλοῖ ἡ φωνή αὕτη τοῦ βαπτίσματος; ἄρα τό δι΄ ἐκπώματός τινος ἐπιχέειν ὕδωρ κατά κεφαλῆς, ἤ τό καταβιβᾶσαί τι εἰς τό ὕδωρ καί πάλιν ἀναβιβᾶσαι αὐτό; τοῦ δέ Πέτρου εἰπόντος· οὐχί, πάτερ, τοῦτο ὅ λέγεις καταβάπτισμά ἐστιν, εἶπεν ὁ μέγας πρωτοσύγκελλος· καταβάπτισμά ἐστι τό καταβιβᾶσαί τι εἰς τό ὕδωρ καί μή ἀνελκῦσαι· βάπτισμα δέ τό καταβιβᾶσαι εἰς ὕδωρ καί ἀναβιβᾶσαι. κατ΄ ἐκείνην οὖν τήν ἡμέραν ἐδόθησαν καί αἱ πρῶται γνῶμαι, καί οὐκ ἔστερξεν αὐτός τό ἐκ τοῦ Υἱοῦ· διό καί ἠπόρησαν πάντες, πῶς μετά τρεῖς ἡμέρας ἔστερξε τήν μετά τῶν ἀβαπτίστων ἕνωσιν. εἶτα εἶπον γνώμας καί οἱ λοιποί ἀρχιερεῖς. ὁ Τραπεζοῦντος δέ ἐνόσει καί διεμηνύσατο αὐτῷ πολλάκις καί συχνάκις ὁ βασιλεύς καί ὁ πατριάρχης, ἵνα δώσῃ γνώμην, καί οὐκ ἔδωκε. πλήν οὖν τοῦ Ἡρακλείας, τοῦ Ἐφέσου, τοῦ Μονεμβασίας, τοῦ Τραπεζοῦντος καί τοῦ Ἀγχιάλου, οἱ λοιποί ἀρχιερεῖς ἐγνωμοδότησαν στέργειν τό ἐκ τοῦ Υἱοῦ καί τήν μετά τῶν Λατίνων ἕνωσιν. ἦσαν οὖν οἱ στέρξαντες τρεῖς καί δέκα καί παρῃτήσαντο τούς ἕξ.

[←68]

Πέτρος Καλαβρός Πριμικήριος (Petro Calabrico Primicerius) στη λατινική μετάφραση τού 1660. Κατά τον Laurent 1971: 454 σημ. 2, οι βιβλιογράφοι δίνουν αυτό το όνομα στον Pomponius Laetus (πεθ. 1492). Μαθητής τού ελληνιστή Λορέντσο Βάλλα, ο ανθρωπιστής αυτός, που γεννήθηκε το 1425, δεν θα μπορούσε να είναι ο συνομιλητής τού μεγάλου πρωτοσύγγελλου το 1439 υπό τις δεδομένες συνθήκες, πόσο μάλλον που και ο Πλήθων Γεμιστός είχε ευνοϊκή άποψη για την κρίση του σε φιλοσοφικά ζητήματα (πρβλ. Patrologia Graeca 160, στήλη 982Ε). Πρέπει λοιπόν να είναι σίγουρα, αν και ο Συρόπουλος δεν μιλά για την ποιότητά του ως εκκλησιαστικού, ο ηγούμενος τής Grottaferrata Pierre Vitali, για τον οποίο μιλάει ο Τραβερσάρι στο Hodoeporicon, σελ. 31:
«Πήγα στο μοναστήρι τής Γκροτταφερράτα, όπου γνώρισα τον νέο ηγούμενο, τον Πέτρο Καλαβρό»
(Adii nudiustertius monasterium Cryptae Ferratae, novi abbatis Pétri cuiusdam Calabri viri eruditi).
Μάλιστα συμμετείχε στη σύνοδο, το διάταγμα τής οποίας υπέγραψε σωστά στα ελληνικά. Το 1462 μετατέθηκε στη Μονή τού Σαν Σαλβατόρε στη Μεσσίνα και πέθανε εκεί στις 27 Απριλίου 1467.

[←69]

Ο Laurent 1971: 454 σημ. 2, παραπέμπει στον Δημητράκο, Λεξικόν, τόμος 5, 1951, σελ. 365: καταβαπτισμός: ὁ ἐξ ὁλοκλήρου βαπτισμός: ἡ καταβύθιση.

[←70]

Kατά τον Laurent 1971: 455 σημ. 3, ο Συρόπουλος παραβλέπει εδώ την ψήφο των δύο Γεωργιανών επισκόπων, για την οποία θα μιλήσει σε λίγο. Από την άλλη πλευρά, σύμφωνα με τον υπολογισμό του, θα υπήρχαν μόνο 19 ψηφίσαντες (13 + 6). Ωστόσο, αν εξαιρέσουμε τον αποθανόντα μητροπολίτη Σάρδεων, έπρεπε να είχαμε 21.

[←71]

Ο Συρόπουλος, που μόλις κατονόμασε πέντε διαφωνούντες, δηλώνει εδώ ότι υπήρχε ένας έκτος, ο οποίος μπορεί να είναι μόνο ο Σταυρουπόλεως Ησαΐας, ο μόνος μαζί με τον Μάρκο Εφέσου που αρνήθηκε τελικά να υπογράψει (Laurent 1971: 455 σημ. 4).

[←72]

Συρόπουλος 9.21: Ἔπειτα ἠρώτησεν ὁ μέγας χαρτοφύλαξ τόν βασιλέα, εἰ ἔχοι θέλημα ἵνα γνωμοδοτήσωσι καί οἱ ἡγούμενοι. ἐπεί οὖν ἐν ταῖς προτέραις αὐτῶν γνώμαις οὐκ ἔστερξαν τό ἐκ τοῦ Υἱοῦ, ὥρισεν ὁ βασιλεύς, ὅτι· ἀκούω ὡς ὁ πατριάρχης οὐδέν ἀποδέχεται ἵνα γνωμωδοτήσουσιν αὐτοί· λέγει γάρ ὅτι εἰσίν ἀχειροτόνητοι, μᾶλλον δέ οὐδέ θέλει ἵνα ὀνομάζωσιν αὐτούς ἡγουμένους. ἐγώ δέ οὐκ ἤδειν τό τοιοῦτον· οἶδα γάρ ὅτι ἡμεῖς παρείχομεν τῷ ἡγουμένῳ τό δεκανίκιον, καί εὐθύς ἦν πανταχοῦ ἡγούμενος· νῦν δέ ἤκουσα ὅπερ εἶπον. ἀνέφερε δέ ὁ μέγας πρωτοσύγκελλος, ὅτι· οὕτως ἔχει καθώς ἤκουσεν ή ἁγία βασιλεία σου· μετά γάρ τό λαβεῖν τό δεκανίκιον ἀπό τῆς ἁγίας βασιλείας σου ἀπήρχετο εἰς τόν πατριάρχην καί ἐχειροτονεῖτο. νῦν δέ πῶς ὁρίζεις περί αὐτῶν; ὁ δέ βασιλεύς ἔφη· ἐρωτήσατε τόν πατριάρχην καί γενέσθω ὡς ἄν εἴποι ἐκεῖνος. ὁ πατριάρχης γάρ ἅμα τῷ δοῦναι τήν γνώμην ἀπῆλθεν εἰς τόν κοιτῶνα. καί ἐλθόντι τῷ μεγάλῳ χαρτοφύλακι καί ἐρωτήσαντι ἀπεκρίνατο· ἐγώ δυσχεραίνω πῶς ὅλως λέγουσιν αὐτούς ἡγουμένους, καί νῦν ἐρῶ ἵνα εἴπωσι γνώμας ὡς ἡγούμενοι; οὔτ΄ ἐρωτήσεως δεῖται τοῦτο, οὔτ΄ ἀποκρίσεως. καί παρῃτήσαντο αὐτούς ὡς ἀχειροτονήτους, καί οἱ χθές καί πρότριτα προσκαλούμενοι ὡς ἡγούμενοι, μᾶλλον δέ οἱ ἐκ τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἕως Φλωρεντίας συνεκδημήσαντες τῷ τε βασιλεῖ καί τῷ πατριάρχῃ καί τῇ Ἐκκλησίᾳ πάσῃ ὡς ἡγούμενοι καί διά τό δίκαιον τῆς ἡγουμενείας συνεδριάζοντες ἐπί τῶν συνελεύσεων καί συμπράττοντες, τότε εὐθύς εὑρήθησαν μή ὄντες ἡγούμενοι καί ὡς ἀχειροτόνητοι μή ἀξιούμενοι γνωμοδοτεῖν. Εἶτα ἐζήτησεν ὁ βασιλεύς τόν δεσπότην ἵνα εἴπῃ γνώμην καί οὐκ ἠθέλησεν· ὥρισε δέ καί ἠρώτησαν τούς ἄρχοντας καί εἶπον μέχρι καί τῶν ῥουχαρίων καί τῶν ἰατρῶν καί Κρητικοῦ τοῦ κουβουκλεισίου, καί πάντες ἔστερξαν ὡς καλήν τήν μετά τῶν Λατίνων ἕνωσιν. παρεκαθήμεθα δέ καί ἡμεῖς σιωπῶντες ὡς μόνοι διά τῶν πρακτικῶν καί τό φθέγγεσθαι ἀφαιρούμενοι, μήτε διά τό σχῆμα, μήτε διά τήν τάξιν, μήτε διά τήν μερικήν ἥν ἔσχομεν εἴδησιν ἐν τοῖς δόγμασι, μήτε διά τόν ἱερατικόν βαθμόν, ὅν χάριτι τοῦ παναγίου Πνεύματος ἔχομεν, ἀξιωθέντες ἐξισωθῆναι τοῖς λαϊκοῖς ἐν τοῖς ἐκκλησιαστικοῖς ζητήμασιν. ἔπειτ΄ ἀνέστημεν πάντες ὡς ἔθος, ἵνα καί ὁ βασιλεύς τήν ἑαυτοῦ γνώμην ἐξείπῃ, καί εἶπεν οὕτως·

[←73]

Η εκλογή ενός νέου ηγουμένου αποτελούσε αντικείμενο διπλής αναγνώρισης: από την πολιτική εξουσία και από την εκκλησιαστική εξουσία. Η πρώτη ήταν υποχρεωτικη μόνο για τα μοναστήρια τής πρωτεύουσας και, κατ΄ αρχήν, για τα λεγόμενα αυτοκρατορικά μοναστήρια. Η δεύτερη ήταν απαραίτητη για τα προηγούμενα και για τα αποκαλούμενα πατριαρχικά μοναστήρια: αποτελούσε ακόμη και την ίδια την χειροτονία. Η τελετή τού παλατιού συνίστατο στην παράδοση τής ποιμενικής ράβδου (δεκανίκιον) από τον αυτοκράτορα στον επιλεγμένο. Στο πατριαρχείο οι διατυπώσεις ήσαν μακρύτερες. Ο ηγούμενος παρουσιαζόταν πρώτα ενώπιον τής συνόδου, η οποία τού έδινε ένα πιττάκιον και στη συνέχεια τον οδηγούσε στην εκκλησία όπου λάμβανε χώρα η ἐπισφράγισις, η αληθινή ευλογία τού ηγουμένου. Για να έχουν κάποια βάση τα λόγια που αποδίδονται εδώ στον Ιωσήφ Β΄, οι τέσσερις ηγούμενοι που ήσαν παρόντες στη Φλωρεντία πρέπει κατά την ανάληψη των καθηκόντων τους να είχαν εξασφαλίσει την αυτοκρατορική αναγνώριση, αλλά να μην είχαν παρουσιαστεί στον πατριάρχη για την εκ μέρους του αναγνώριση κι έτσι εκείνος αμφισβητούσε το δικαίωμά τους να ψηφίσουν. Το πλαίσιο αυτό δείχνει, αλλά η κατάσταση φαίνεται παρ΄ όλα αυτά παράδοξη (Laurent 1971: 455 σημ. 5).

[←74]

Κατά τον Laurent 1971: 457 σημ. 2, ζητήθηκε από αυτούς τούς αξιωματούχους, καθώς και από άλλους (Petit, Documents, XVII, σελ. 448), να δώσουν γραπτή δήλωση:
Ἐντεῦθεν οἱ μέν τά ἑαυτῶν ἔπραξαν καί πρός τήν συνθήκην τοῦ ὅρου καί τά λοιπά τῆς ἑνώσεως ἔβλεψαν.
Ο Laurent ό.π., συνεχίζει ότι ιδιαίτερα εκφραστικά αντίγραφα τέτοιων δηλώσεων διασώζονται. Η ευρύτερα γνωστή, εκείνη τού Γεώργιου Αμιρούτζη, αποτελεί πάνω απ΄ όλα έργο διανοούμενου, ενώ εκείνη τού Γεώργιου Σχολάριου (Gill, Acta, σελ. 429-431) έργο επιφυλακτικού δημόσιου υπάλληλου.

[←75]

Ρουχάριοι: Οι υπεύθυνοι τής γκαρνταρόμπας τού αυτοκράτορα. Στη λατινική μετάφραση τού 1660, praefectum recondendis imperatorum tunicis in cella vestiaria (υπεύθυνοι φύλαξης των αυτοκρατορικών ενδυμάτων στο δωμάτιο-γκαρνταρόμπα).

[←76]

Στο κείμενο κυβουκλείσιος, από το λατινικό cubicularius (αρχιθαλαμηπόλος).

[←77]

Συρόπουλος 9.22: Ἐγώ τήν παροῦσαν ταύτην ἁγίαν καί οἰκουμενικήν σύνοδον κατ΄ οὐδέν ἐλάττω ἡγοῦμαι τῶν προλαβουσῶν ἁπασῶν. εἰ γάρ καί τῷ ποσῷ τῶν ἐκεῖσε συνελθόντων πατέρων ταύτην ἐκεῖναι ὑπερέβησαν, οὐ μήν ἀλλά καί τῷ ποιῷ μέγα προέφερον, Κύριλλον πλουτοῦσαι καί τόν θεολόγον Γρηγόριον καί ἄλλαι ἄλλους τῶν διδασκάλων, ἀλλ΄ ὅμως καί ταύτην οὐδέν ἧττον ἁγίαν ἡγοῦμαι καί σεβάσμιον καί οὐδέν ἔλαττον τό αὐτό σέβας ἐκείναις ἀπονέμω καί ταύτῃ· τότε γάρ προκείμενον αὐτῇ ζήτημα μέγιστόν τε καί θεῖον, καί οἱ περί τούτου πραγματευσάμενοι, ἄνδρες εἰσίν ἱεροί καί σεβάσμιοι ἀπό τοῦ πρώτου ἁγιωτάτου πατριάρχου ἀρξάμενοι. ἐπεί οὖν τοιαύτη μέν ἡ σύνοδος αὕτη ὡς εἴρηται, ἐγώ δέ βασιλεύς ὤν τῇ χάριτι τοῦ χρίσαντός με Θεοῦ ὀφείλω ἀκολουθεῖν τῇ τῆς συνόδου ἀποφάσει καί τῶν πλειόνων τῶν ἐν αὐτῇ, ἔτι τε καί δεφενδεύειν τά παρά τῶν πλειόνων ἀποπεφασμένα κατά τήν ἐν ταῖς ἀρχαίαις συνόδοις παρακολουθήσασαν τάξιν, διά τοῦτο λέγω καί ἀποφαίνομαι τῇ ἰσχύει καί τῷ κράτει τῆς ἱερᾶς βασιλείας, ὅτι καί ἕπομαι τῇ τῆς ἱερᾶς ταύτης συνόδου καί τῶν πλειόνων τῶν ἐν αὐτῇ ἀποφάσει ἀπαραιτήτως ὥστε καί κατά πάντα τρόπον δεφενδεύειν αὐτήν μέχρι παντός διά τε τά προειρημένα καί ὅτι ἐγώ νομίζω κατ΄ οὐδένα τρόπον δύνασθαι πλανηθῆναι τήν ἁγίαν Ἐκκλησίαν ἐν τοῖς ἱεροῖς δόγμασι, κοινῇ καί συνοδικῶς σκεπτομένην· ἕνα μέν γάρ ἤ δύο ἤ τρεῖς ἤ καί πλείονας τῶν νῦν ὄντων ἀνθρώπων καθ΄ ἑαυτούς σκεπτομένους πλανηθῆναι ἐνδέχεται, πᾶσαν δέ τήν Ἐκκλησίαν κοινῶς, ὑπέρ ἧς ὁ κύριος εἶπε πρός Πέτρον· σύ εἰ Πέτρος καί ἐπί ταύτῃ τῇ πέτρᾳ οἰκοδομήσω μου τήν Ἐκκλησίαν, καί πύλαι Ἅδου οὐ κατισχύσουσιν αὐτῆς, πλανηθῆναι ὅλως ἀδύνατον. εἰ δέ μή, ὅ τε σωτήριος διέπεσε λόγος καί ἡ πίστις ἡμῶν ἐπ΄ ἀδρανοῦς βέβηκεν, ἀλλ΄ ἐπεί ταῦτα καί ἀμφότερα ἄτοπα, διά τοῦτο καί ἀπλανῆ εἶναι τήν τοῦ Θεοῦ Ἐκκλησίαν ἀνάγκη καί ἡμᾶς ἀναγκαῖον αὐτῇ καί τῇ ἀποφάσει αὐτῆς ἕπεσθαι, καί πρό πάντων ἐμέ <τόν> τό βασιλικόν περικείμενον σχῆμα Θεοῦ χάριτι καί ἀκολουθεῖν καί δεφενδεύειν αὐτήν, ὑποκειμένου τοῦ μήτε ἀναγκᾶσαι ἡμᾶς τούς Λατίνους προσθεῖναι ἐν τῷ ἱερῷ συμβόλῳ ἡμῶν τήν προσθήκην αὐτῶν, μήτε μεταβαλεῖν τι τῶν ἐθίμων τῆς Ἐκκλησίας ἡμῶν.

[←78]

Το ίδιο κείμενο με μικρές διαφορές στο Gill, Acta, σελ. 432-434.

[←79]

Κατά Ματθαῖον, 16.18: κἀγώ δέ σοι λέγω ὅτι σύ εἶ Πέτρος, καί ἐπί ταύτῃ τῇ πέτρᾳ οἰκοδομήσω μου τήν ἐκκλησίαν, καί πύλαι ᾅδου οὐ κατισχύσουσιν αὐτῆς.

[←80]

Συρόπουλος 9.23: Καί αὕτη μέν ἔστιν ἡ τοῦ βασιλέως γνώμη καί ἡ ἀπόφασις. ἐν ὅσῳ δέ ἐλέγετο παρά τοῦ βασιλέως, συμβέβηκέ τι οἷον ἄξιον καί διηγήσασθαι. κύων εἷς τῶν θηρευτικῶν ἐξ ἔθους εἵπετο τῷ βασιλεῖ, ὁσάκις εἰς τό πατριαρχεῖον ὁ βασιλεύς ἐπεδήμει, καί καθεύδειν ἐπί τοῦ χρυσοπάστου προσκεφαλαίου τοῦ ἔμπροσθεν τοῦ βασιλικοῦ τιθεμένου θρόνου καί ὑποποδίου χρείαν παρέχοντος· ὁ δέ βασιλεύς ἀεί ἐπί τοῦ θρόνου συνεσπειρωμένος ἐτίθει τούς πόδας καί ἐπ΄ αὐτῶν ἐκάθητο. ἤρχετο μέν οὖν ὁ κύων ἐν ταῖς εἰς τό πατριαρχεῖον συνόδοις ἀεί, καί σιωπῶντος τοῦ βασιλέως καί λέγοντος, αὐτός ἔκειτο διηνεκῶς σιωπῶν. ἀρξαμένου δέ τοῦ βασιλέως ταύτην λέγειν τήν γνώμην ἤρξατο καί ὁ κύων εὐθύς τραγωδεῖν καί ὑποκλαυθμηρίζειν καί, πολλῶν ἐπιχειρησάντων ἐμποδίσαι καί κατασιγᾶσαι αὐτόν καί μάλιστα τῶν κεφαλάδων καί φωναῖς καί ῥάβδοις ἐκφοβούντων, οὐδόλως ἐσιώπησεν, ἀλλ΄ ἀδιακόπως τό κύνειον ἐμελῴδει μέλος καί λιγυρόν ἐκλαυθμήριζε καί κυνικήν τραγωδίαν ἐξύφαινε καί γοερῶς συνῇδε τοῖς βασιλικοῖς θεσπίσμασι, καί ἐδόκει τήν ἰσότητα τῆς φωνῆς ὑπανέχειν τῷ λέγοντι καί διά κυνείας μουσικῆς τόν ῥυθμόν αὐτοῦ συνιστᾶν· καί ὥσπερ οἱ τῶν ἀοιδῶν μαθηταί διά παιδοφωνιῶν καί ἐμμελῶν ἀπηχημάτων τάς τῶν διδασκάλων αὐτῶν καλλιφωνίας λαμπρύνουσι καί ἐμμελεστέρας καί καλλιφωνοτέρας ἀποτελοῦσιν, οὕτω καί ὁ κύων ἀμυδρῶς ᾗδε καί λιγυρῶς ὑλάκτει, καί κυνικῶς ἐτραγῴδει, καί ἐμελούργει τῷ λέγοντι, ἤ μᾶλλον ἐκλαυθμύριζε, ὠλοφύρετο καί ὠλόλυζε, καί οὐ πρότερον ἐπαύσατο, εἰ μή ὅτ΄ ἐσιώπησε καί ὁ άποφηνάμενος. ἐσημειώσαντο οὖν εὐθύς καί τοῦτό τινες ὡς ἀπαίσιον οἰωνόν.

[←81]

Κεφαλάδες: Οι άρχοντες.

[←82]

Συρόπουλος 9.24: Εἶτα ἐζήτησεν ὁ βασιλεύς πάλιν ἐπιμελῶς τήν γνώμην τοῦ δεσπότου εἰρηκώς αὐτῷ μετά καί ἄλλων πολλῶν λόγων· εἰπέ καί σύ ἀδελφούτζικε. ὁ δεσπότης γάρ γνοῦς ὅπως ἀγωνίζονται καί κατασκευάζουσι ποιῆσαι τήν τοιαύτην ἕνωσιν, οὐδόλως ἤθελε προσμένειν ἐν Φλωρεντίᾳ ἀλλ΄ ὑποστρέψαι εἰς Βενετίαν· ἐκωλύετο δέ παρά τοῦ βασιλέως. διό καί ἐδυσχέραινε καί ἐλυπεῖτο καί πάντα ἐποίει μή εὑρεθῆναι ἐκεῖσε ἐν τῇ ἑνώσει, καί συχνῶς τῷ πατριάρχῃ προσερχόμενος ἔλεγεν, ὅτι· τό ὁρκωμοτικόν, ὅ ἐποίησε πρός με ὁ βασιλεύς, γράφει, ἵνα ὑποστρέψω εἰς τήν Βενετίαν, ὅταν θελήσω, ἀνεμποδίστως μετά πάσης ελευθερίας. οὕτως οὖν τηρεῖ ὁ βασιλεύς τό ὁρκωμοτικόν αὐτοῦ; καί τούτου χάριν μοι ἔγραψεν ἡ μεγάλη ἁγιωσύνη σου, ἵνα ἔλθω εἰς τόν βασιλέα ὅπως ἀφαιρεθῶ τήν ἐλευθερίαν μου; ὡς οὖν εἶδεν ὁ πατριάρχης τόν δεσπότην ἐπιμόνως ζητήσαντα τήν ἀποδημίαν πολλάκις, ἠξίωσε καί αὐτός τόν βασιλέα καί ἐνέδωκεν αὐτῷ τήν ἀποδημίαν.

[←83]

Συρόπουλος 9.25: Ἑτοιμαζομένου δέ τοῦ δεσπότου ἀπελθεῖν, ἔτυχε παραγενέσθαι εἰς τόν βασιλέα καρδηναλίους καί λέγειν περί τῆς ἑνώσεως· ἦσαν δέ ὅ τε Ἰουλιανός καί ὁ Καμαρέριος· παρῆν δέ καί ὁ δεσπότης. καί μεταξύ τῆς ὁμιλίας αὐτῶν εἶπεν ὁ βασιλεύς πρός τούς καρδηναλίους· ὁ ἀδελφός μου ὁ δεσπότης ἤδη ἀπέρχεται εἰς τήν Βενετίαν. καί εὐθύς ἐπετέθησαν αὐτῷ οἱ καρδινάλιοι καί ἠξίουν ἵνα προσμείνῃ διά τό συμπέρασμα τῆς συνόδου· ὁ δέ οὐκ ἐπείθετο· ὡς δέ πολλάκις καί μετά πολλῆς ἀξιώσεως ἐζήτησαν τοῦτο, ἔφη καί ὁ βασιλεύς, ὡς· ἐπεί μετά τοσαύτης ἀξιώσεως ζητοῦσιν ἵνα προσμείνῃς, πρέπον ἐστίν ἵνα ποιήσῃς τό ζήτημα αὐτῶν. ὅθεν καί αἰδεσθείς προσέμεινε. τοῦτο δέ ἦν οἰκονομία βασιλική· μετ΄ ὀλίγον γάρ ἐλθών ὁ βασιλεύς εἰς τόν πατριάρχην πρό τῶν τελευταίων δύο συνοδικῶν συνελεύσεων, παρόντων ἡμῶν καί πάντων, διηγήσατο ὅπως ἀξιωσάντων πλεῖστα τῶν καρδηναλίων καί προστεθεικότος καί αὐτοῦ ὅτι πρέπει γενέσθαι ὅπερ ἀξιοῦσιν οἱ καρδηνάλιοι, ἐπείσθη ὁ δεσπότης καί προσέμεινε. καί εὐθύς ἀπεκρίθη ὁ δεσπότης, ὅτι· διά τόν ὁρισμόν τῆς ἁγίας βασιλείας σου ἔμεινα, οὐ μήν διά τούς λόγους τῶν καρδηναλίων· οὐ γάρ ἔχω αὐτούς περί πολλοῦ. ὁ δέ βασιλεύς μετά τινας λόγους αὖθις προσέθηκεν· ἐπείσθη οὖν ὁ δεσπότης διά τούς λόγους τῶν καρδηναλίων. καί ὁ δεσπότης εὐθύς· οὐκ ἐπείσθην τοῖς λόγοις τῶν καρδηναλίων, καθώς ἀνέφερον, ἀλλ΄ ἔμεινα, ἵνα μή δόξω παρήκοος τοῦ ὁρισμοῦ τῆς ἁγίας βασιλείας σου. διά ταῦτα οὖν καί ἄκων παρῆν ἐν ταῖς τελευταίαις συνόδοις ὁ δεσπότης καί οὐδέ ἤθελεν εἰπεῖν γνώμην. ὅμως διά τό ζήτημα τοῦ βασιλέως εἶπεν, ὅτι· ἐγώ οὔτε εἴδησιν ἔχω οὔτε πεῖραν εἰς τά δόγματα τῆς Ἐκκλησίας, οὔτε οἶδά τι περί τούτων, διό οὐδέ δύναμαι διακρῖναι, ὅτι τόδε ἐστί κρεῖττον ἤ τόδε. ἄλλοι οἴδασι περί τῶν τοιούτων καί λεγέτωσαν ἐκεῖνοι· ἐγώ δέ οὐκ οἶδα, ἐπεί οὐδέ ἔργον μού ἐστι τό ἐξετάζειν περί τοιαύτης ὕλης. κατ΄ ἄλλον δέ τρόπον ἴσως, εἴπερ ἠρώτησέ μέ τις ἐάν συμφέρῃ ἡμῖν ή ἕνωσις ἐν τοῖς ἐξωτερικοῖς τε καί κοσμικοῖς πράγμασιν, εἶπον ἄν ὅτι λυσιτελεῖ ὅσον εἰς τά πραγματικά. ἔμεινε δέ ὁ δεσπότης μέχρι τῆς τελευτῆς τοῦ πατριάρχου· παρῆν γάρ καί ἐν τῇ ἐκφορᾷ αὐτοῦ καί προηγεῖτο, καί μετά τέσσαρας ἀπῆλθεν ἡμέρας εἰς τήν Βενετίαν παραιτησάμενος καί τό σιτηρέσιον, ἐπεί οὐκ ἀπεδέχετο παρεῖναι ἐν τῇ ὑπογραφῇ τοῦ ὅρου ἤ ἐν τῇ ἑνώσει. ἀπῆλθον δέ μετ΄ αὐτοῦ καί οἱ σοφώτατοι διδάσκαλοι ὅ τε Γεμιστός καί ὁ Σχολάριος, μηδέ αὐτοί παρεῖναι βουλόμενοι.

[←84]

Σύμφωνα με τον Συρόπουλο, αφού ο πατριάρχης πέθανε στις 10 Ιουνίου, ο Δημήτριος θα είχε φύγει από τη Φλωρεντία στις 14 ή 15 Ιουνίου. Εξακολουθούσε όμως να βρίσκεται εκεί στις 16 τού μηνός. Βλέπε Gill, Acta, σελ. 448:
«Τη Δευτέρα ήρθαν απεσταλμένοι από τον πάπα στον αυτοκράτορα λέγοντας: Για ποιον λόγο δεν σπεύδετε να τελειώσει αυτό το έργο; Μήπως δεν είναι σωστό να ολοκληρώνεται κάτι που συμφωνήθηκε; Συμφώνησαν λοιπόν να δουν την Τρίτη τον πάπα ο αυτοκράτορας και ο δεσπότης, αλλά και κάποιοι μητροπολίτες, και πήγαμε»
(Τῇ δευτέρᾳ δέ ἦλθον μηνυταί ἀπό τόν πάπαν εἰς τόν βασιλέα, λέγοντες· Τίνι λόγῳ οὐ σπουδάζετε περαιωθῆναι τουτί τό ἔργον; οὐκ ἔστι δίκαιον, πράγματος ζητηθέντος, ἵνα περαιωθήσεται; ἀλλ΄ ὅμως συνεφώνησαν ἰδεῖν τῇ γ΄ τόν πάπαν ὁ βασιλεύς καί ὁ δεσπότης, αλλά καί μητροπολῖταί τινες καί ἀπήλθομεν).

Μάλιστα ο ίδιος ο Συρόπουλος φαίνεται να υποθέτει (βλέπε πιο κάτω, κεφ. ι’ παρ. 9) ότι βρισκόταν εκεί και μετά την προαναφερθείσα ημερομηνία:
ἠξίωσε [ο Μάρκος] τόν πανευτυχέστατον δεσπότην, καί χρησάμενος αὐτῷ μεσάζοντι πρός τόν βασιλέα… (Laurent 1971: 460 σημ. 1)

[←85]

Σύμφωνα με τον Σχολάριο, Œuvres, II, σελ. 259, πολλοί άλλοι θα είχαν φύγει μαζί τους, μερικοί για προσωπικά θέματα, άλλοι για να μην παρευρεθούν στη σύναψη τής ένωσης. Ο Laurent 1971: 460 σημ. 2, αναρωτιέται: Άραγε ήταν ο Σχολάριος ένας από αυτούς; Και συνεχίζει: Δεν πρέπει να ήταν, γιατί: (α) λίγο πριν, είχε εγκρίνει τη συμφωνία που είχε επιτευχθεί (βλέπε Scholarios, Œuvres, σελ. 25, αριθ. 3) και (β) πίσω στην Κωνσταντινούπολη, αντέκρουσε τούς Συλλογισμούς τού Μάρκου τής Εφέσου (βλέπε την επόμενη σημείωση), πράγμα που θα ήταν περίεργο, αν οι δύο άνδρες είχαν από εκείνη τη στιγμή την ίδια ανθενωτική στάση.

[←86]

Όντας και οι δύο λαϊκοί, δεν είχαν υποχρέωση να υπογράψουν το συνοδικό διάταγμα. Αντιλαμβανόμαστε ότι μόλις ολοκληρώνονταν οι συζητήσεις, θα μπορούσαν πιο εύκολα να πάρουν άδεια αναχώρησης. Ήταν άραγε πρόθεση τού Σχολαρίου, ο οποίος επανειλημμένα είχε δηλώσει τόσο ανοιχτά ότι συμφωνούσε με το λατινικό δόγμα, να αποφύγει τότε πραγματικά την επίσημη σύναψη τής ένωσης; Σίγουρα, ο Σχολάριος το είπε αυτό ρητά (κείμενο στο Scholarios, Œuvres, ΙΙΙ, σελ. 144-145). Πώς όμως να εξηγήσει κανείς την φιλο-ενωτική του στάση μετά την επιστροφή των Γραικών στην Κωνσταντινούπολη, τής οποίας ελάχιστη εκδήλωση είναι η εκ μέρους του αντίκρουση των Συλλογισμῶν τού Μάρκου τής Εφέσου, η οποία συντάχθηκε το 1440 ή 1441; Βλέπε Scholarios, Œuvres, σελ. xlv-l. (Laurent 1971: 461 σημ. 3).

[←87]

Συρόπουλος 9.26: Εἶτα ἠρωτήθησαν οἱ πρέσβεις καί ἔδωκαν γνώμας στέργειν τήν ἕνωσιν, πρῶτος μέν ὁ Μενόνος ὡς ἀπό τοῦ δεσπότου κῦρ Θεοδώρου καί ὕστερος ὁ Νεάγωγις, ὡς ἀπό τοῦ βοεβόδα τῆς Μολδοβλαχίας· ὁ δέ μέσος, ὁ ἀπό τοῦ βασιλέως Τραπεζοῦντος ὁ Μακροδούκας, εἶπεν, ὅτι· ἡμεῖς τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἔχομεν ἀεί τόν μητροπολίτην καί ἡ Ἐκκλησία ἡμῶν τῇ ἁγιωτάτῃ μεγάλῃ ἐκκλησίᾳ ἐξακολουθεῖ, καί εἴ τι δοξάζει αὕτη καί σέβεται, τό αὐτό δοξάζει καί ἐκείνη. νομίζω οὖν ὅτι καί ὁ αὐθέντης μου ὁ βασιλεύς μέλλει στέρξειν τοῦτο ὅπερ ἐστέρξατε νῦν καί ὑμεῖς, ὡς δοκεῖ ἐμοί· οὐκ οἶδα δέ ἀκριβῶς εἴ τι ὁρίσει ἕτερον. Οἱ δέ τῶν Ἰβήρων πρέσβεις (ἦλθον γάρ δύο σύν ἡμῖν ἐκεῖσε, ἅτερος μέν ἐπίσκοπος, ὁ δέ λοιπός κοσμικός ἄρχων), ὁ μέν ἐπίσκοπος μετά τό παύσασθαι τάς διαλέξεις, ἐπεί ὁπωσδήποτε συνῆκε κακῶς κατασκευαζομένην τήν ἕνωσιν, πρῶτον μέν διῆλθεν ἰδίως τούς ἀρχιερεῖς καί ἡμᾶς καί ἐνεφάνισε πᾶσι πιττάκιον τοῦ πατριάρχου Ἀντιοχείας, ἐντελλόμενον αὐτοῖς μηδόλως συνθέσθαι εἰς προσθήκην ἤ ἀφαίρεσιν μέχρι καί ἰῶτα ἑνός ἤ μιᾶς κεραίας, εἶτα τά μέν φλωρία ὅσα εἶχε, δέδωκε κρυφίως εἰς παρακαταθήκην, τά δέ ἐνδύματα αὐτοῦ καί τά χρειώδη τοῖς ἐνδεέσι διένειμεν, ἑαυτός δέ ἐποίησεν ἔξηχον καί μονοχίτων περιήρχετο μέχρι τινός ὡς παράφρων καί πλανώμενος, εἶτ΄ ἀπεδήμησε λαθραίως καί οὐδέ ἀκούειν εἴχομεν ὅπου ἐστίν· διό καί ἐνομίζομεν πάντες ὅτι ἐτελεύτησέ που κακῶς· ὁ δέ διήρχετο τόπους καί πόλεις τῆς Ἰταλίας καί ἦν ἀφανής ἡμῖν καί ἀνήκουστος ὡσεί μήνας τρεῖς· ὅτε δ΄ εἰς τήν Βενετίαν ὑπεστρέφομεν, ἠκούσαμεν ὅτι εὑρέθη εἰς πόλιν καλουμένην Μόδεναν νοσῶν. Ὁ δέ Τορνόβου οἴκτῳ καί φιλίᾳ κινηθείς, ἀπελθών ἐκεῖσε ἀνελάβετο καί ἤγαγεν αὐτόν εἰς τήν Βενετίαν· ἐπανῆλθε δέ καί αὐτός εἰς ἑαυτόν, ὅσον ἠθέλησεν, ἔλαβε δέ καί τήν παρακαταθήκην καί ὑπέστρεψε μεθ΄ ἡμῶν. ὁ δέ κοσμικός ἄρχων κατ΄ αὐτάς τάς ἡμέρας, ἐν αἷς ἔγνω συμπερανθήσεσθαι τήν ἕνωσιν ἀπῆλθεν εἰς Ῥώμην. οὐδέτερος οὖν τῶν Ἰβηρων συνέθετο εἰς τήν ἕνωσιν· ἐξέφυγον γάρ.

[←88]

Ο Laurent 1971: 461 σημ. 4, σημειώνει ότι το όνομα Μενόνος δεν είναι ελληνικό ή ακόμη ότι το έφεραν μόνο Λατίνοι στην Πελοπόννησο, όπως ένας από τούς φυσικούς γιους τού Τσεντουριόνε Ζακκαρία, ηγεμόνα τής Αχαΐας το 1430. Βλέπε Σφραντζή, Χρονικόν, Ρatrologia Graeca 156, στηλ. 1042D: 21.1:
«Στις 26 Μαρτίου τού ίδιου έτους [1430], την ίδια ημέρα και ώρα που ένα χρόνο πριν με φυλάκισαν οι Πατρινοί, βρισκόμουν στον δρόμο για το δεσποτάτο [τής Ηπείρου] ως πρέσβης, για να συνάψω, ύστερα από αίτημά τους, ειρηνευτική συνθήκη μεταξύ τού ανιψιού τού δεσπότη Κάρλο [Τόκκο], κουνιάδου τού αφέντη μου, και των γιων τού Κάρλο, τού Ηρακλή και τού Μενώνος. Έγινε ένορκη συμφωνία που όριζε ότι και τα δύο μέρη θα υπάκουαν στη διαιτησία τού απεσταλμένου τού δεσπότη κυρ Κωνσταντίνου, τού οποίου την παρουσία είχαν ζητήσει. Στα μικρά νησιά κοντά στην Αγία Μαύρα [Λευκάδα] με συνέλαβαν οι Καταλανοί, μαζί με τη μεγάλη μου ομάδα και τον πλούσιο εξοπλισμό μου»
(Τῇ δέ κ-ῃ Μαρτίου τοῦ αὐτοῦ ἔτους ἡμέρᾳ καί ὥρᾳ, ὁποῦ με ἐπίασαν οἱ Πατρηνοί, ἀπερχομένου μου εἰς τό δεσποτᾶτον ὡς ἀποκρισιαρίου, ζητήσει αὐτῶν ἕνεκα εἰρήνης τοῦ ἀνεψιοῦ δεσπότου τοῦ Καρούλου καί γυναικαδελφοῦ τοῦ αὐθεντός μου καί τῶν φυσικῶν υἱῶν αὐτοῦ δή τοῦ Καρούλου· Ἕρκουλα καί Μενώνου, ἐποίησαν γάρ ἐνόρκους συμφωνίας, ὅτι εἴτι ἄρα διακρίνῃ ὁ ζητήσει ἡμῶν σταλείς ἄρχων τοῦ δεσπότου κυροῦ Κωνσταντίνου εἰς τά μέσα ἡμῶν διαφερόμενα, στέρξομεν καί ἀμφότερα τά μέρη, κατά τά πλησίον νησύδρια τῆς Ἁγίας Μαύρας ἀπήρασί με οἱ Καταλάνοι μετά πολλῶν καί ἀνθρώπων καί σκευῶν πολυτίμων ὄντα με).
Κατά τον Laurent 1971 ό.π., ο εδώ Μενόνος πρέπει να είναι είτε ο προαναφερθείς πρίγκιπας είτε κάποιος συνονόματος που πέρασε στη χερσόνησο στην υπηρεσία των Γραικών και ο οποίος, λόγω καταγωγής και γνώσης των λατινικών, ήταν πιο κατάλληλος για να εκπροσωπεί στη Δύση τον δεσπότη Θεόδωρο Β΄, παντρεμένο, όπως γνωρίζουμε, με Ιταλίδα πριγκίπισσα, την Κλεόπα Μαλατέστα (Laurent 1971: 461 σημ. 4).

[←89]

Την εποχή τής συνόδου Φερράρας-Φλωρεντίας ο Θεόδωρος Β΄ Παλαιολόγος ήταν δεσπότης Μορέως.

[←90]

Συνηγεμόνες (βοεβόδες) Μολδαβίας την περίοδο 1435-1443 ήσαν οι αδελφοί Στέφανος Β΄ και Ηλίας Α΄.

[←91]

Βασιλεύς (αυτοκράτορας) Τραπεζοῦντος την εποχή τής συνόδου Φερράρας-Φλωρεντίας ήταν ο Ιωάννης Δ΄ Μέγας Κομνηνός (βασ. 1429-1459). Τελευταίος αυτοκράτορας υπήρξε ο αδελφός του, ο Δαυίδ (βασ. 1459-1461).

[←92]

Σε αντίθεση με την Εκκλησία τής Ηπείρου η οποία, κάποια στιγμή, φαινόταν να θέλει να απελευθερωθεί από την πατριαρχική κηδεμονία κατά τον 13ο αιώνα, η Εκκλησία Τραπεζούντος, αν και απολάμβανε κάποια de facto αυτονομία, πάντοτε παρέμενε νομικά αναπόσπαστο μέρος τού πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως (Laurent 1971: 462 σημ. 1).

[←93]

Ίβηρες: Γεωργιανοί.

[←94]

Πιττάκιον: Γράμμα, επιστολή.

[←95]

Αυτό δεν έχει νόημα, εκτός αν η Εκκλησία τής Γεωργίας ήταν εκείνη την εποχή κατά κάποιον τρόπο συνδεδεμένη με το πατριαρχείο Αντιοχείας, έχοντας και στενές σχέσεις με τον Οικουμενικό θρόνο. Βλέπε πιο πάνω, κεφ. β’ σημ. 107 (Laurent 1971: 463 σημ. 3).

[←96]

Μόδενα: Η ιταλική πόλη Μόντενα, δυτικά τής Φερράρας και τής Μπολώνια.

[←97]

Αυτός ο άρχοντας φαίνεται να ταυτίζεται με τον «οξυδερκή άνδρα» (providus vir) Γεώργιο τής Ιβηρίας, οικείο και ανιψιό τού βασιλιά Αλεξάνδρου τής Γεωργίας (1413-1442). Βλέπε Jorga, Notes, II, σελ. 9. Αλλού αναφέρεται ως δούκας. Συνοδευόταν από ένα σύντροφο (socius). Laurent 1971: 463 σημ. 4.

[←98]

Οι δύο επίσκοποι, τούς οποίους δεν αναφέρει πια κανένα έγγραφο και οι οποίοι δεν υπέγραψαν το διάταγμα τής ένωσης, δεν ξαναεμφανίστηκαν στη σύνοδο. Διέφυγαν. Αλλά δεν συνέβη το ίδιο με τούς δύο άρχοντες, που πράγματι πήγαν στη Ρώμη, αλλά επέστρεψαν στη Φλωρεντία και από εκεί στη Βενετία, όπως αποδεικνύεται από τούς λογαριασμούς τού αποστολικού ταμείου (Laurent 1971: 463 σημ. 5).

[←99]

Συρόπουλος 9.27: Τόν δέ ἄρχοντα τοῦτον τόν Ἴβηρα προσεκαλέσατο ὁ πάπας ἰδίᾳ πρό τοῦ συντελεσθῆναι τά πραγματα καί εἶπεν αὐτῷ, ὅτι· ἀκούω πώς ἐστε χριστιανοί καί καλοί ἄνθρωποι καί στέργετε καί τήν Ἐκκλησίαν καλῶς· ἡ δέ τῆς Ῥώμης Ἐκκλησία ἔνι μήτηρ πασῶν τῶν Ἐκκλησιῶν καί ὁ ταύτης προεστηκώς ἐστι διάδοχος τοῦ ἁγίου Πέτρου καί τοποτηρητής τοῦ Χριστοῦ καί ποιμήν καί διδάσκαλος καθολικός πάντων τῶν Χριστιανῶν. δεῖ οὖν καί ὑμᾶς ἀκολουθῆσαι τῇ μητρί τῶν Ἐκκλησιῶν καί στέρξαι ἅπερ στέργει καί αὐτή, καί ὑποταγῆναι τῷ ταύτης ἀρχιερεῖ, ὥστε διδάσκεσθαι καί ποιμαίνεσθαι ὑφ΄ αὐτοῦ, ἵνα εὕρητε σωτηρίαν ψυχικήν. καί ἕτερα δέ παραπλήσια δημηγορήσας εἶπε· πρός ἅ ὁ Ἴβηρ ἀπεκρίνατο, ὅτι· ἡμεῖς χάριτι Θεοῦ ἐσμέν χριστιανοί καί στέργομεν καί ἑπόμεθα τῇ Ἐκκλησίᾳ ἡμῶν· ἡ ἡμετέρα οὖν Ἐκκλησία κατέχει καλῶς ὅσα παρέλαβεν ἀπό τε τῆς διδασκαλίας τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ καί τῆς παραδόσεως τῶν ἁγίων Ἀποστόλων καί τῶν οἰκουμενικῶν συνόδων καί τῶν ἁγίων τῶν ἀνακεκηρυγμένων τῆς Ἐκκλησίας διδασκάλων, καί οὐδόλως παρεξῆλθεν ἀπό τῆς διδασκαλίας αὐτῶν καί οὔτε προσέθηκέ τι οὔτε ἀφείλετο τό τυχόν· ἡ δ΄ Ἐκκλησία τῆς Ῥώμης προσέθηκε καί παρέβη τά ὅρια τῶν ἁγίων πατέρων. διό καί ἀπεκόψαμεν αὐτήν, ἤ καί ἀπέστημεν ἀπ΄ αὐτῆς ὅσοι τηροῦμεν τά τῶν πατέρων καθαρά, κἀντεῦθεν ἐστέρηται αὕτη τῶν πολλῶν καί καλῶν τέκνων αὐτῆς καί ἐζημιώθη αὐτά. δέον οὖν ἐστιν, ἵνα ἐπιμεληθῇ ἡ μακαριότης σου καί σπουδάσῃς ἐπανακαλέσασθαι οὕς ἐστερήθης καί εἰρηνεῦσαι καί ἑνωθῆναι μετ΄ αὐτῶν. τοῦτο δ΄ εὐκόλως γενήσεται, εἰ τήν προσθήκην ἐκβάλοις ἐκ τοῦ ἁγίου συμβόλου· δύνασαι δέ τοῦτο ῥᾷστα ποιῆσαι, εἰ θέλεις· στέρξουσι γάρ πάντα τά τῶν Λατίνων γένη τήν σήν πρόσταξιν καί διάκρισιν, ἐπεί ὡς διάδοχόν σε ἡγοῦνται τοῦ ἁγίου Πέτρου καί σέβονται τήν διδασκαλίαν σου. εἰ οὖν τήν προσθήκην ἐκβάλοις, οὐκ Ἴβηρες μόνον, ἀλλά πάντα τά γένη τῶν χριστιανῶν ὑποταγήσονται τῇ Ρωμαϊκῇ Ἐκκλησίᾳ καί ἀληθῶς ἑνωθήσονται, καί δοξάσουσι καί σέ ὡς ἀληθῆ μαθητήν τοῦ Χριστοῦ καί κυρίως διάδοχον τοῦ ἁγίου Πέτρου καί πάντες σοι μετά εἰλικρινοῦς ἀγάπης ἀκολουθήσουσι, καί τότε γενήσῃ κυρίως πάπας καί πατήρ πάντων τῶν χριστιανῶν καί ποιμήν εἷς καί πάντες ἔσονται μία ποίμνη ὑπό σέ. ὁ μέν οὖν πάπας οὕτως ἐθάρρησεν ὑποσυλῆσαι καί κερδᾶναι τόν Ἴβηρα, ὡς ἀλλόγλωσον, ὡς ἰδιώτην, ὡς ἀμαθῆ καί ὡς βάρβαρον· ἀκούσας δέ τά παρ΄ αὐτοῦ ἄφωνος ἔμεινεν.

[←100]

Συρόπουλος 9.28: Ὁ αὐτός δέ Ἴβηρ καί ἄλλοτε ἐν συνοδικῇ συνελεύσει, ἑορτασίμου λειτουργίας γενομένης ἐνώπιον τοῦ πάπα καί μεταξύ διδασκαλίαν μεγάλην εἰρηκότος λατινικῶς τοῦ εὐγενοῦς ἀνδρός Ἰωάννου τοῦ πρωτονωταρίου, παρα καθημένων καί ἡμῶν ἐκεῖσε, ἐπεί πολλάκις παρήγαγεν ἐκεῖνος τόν Ἀριστοτέλην εἰς παράστασιν ὧν ἔλεγε καί ἐδίδασκεν, ἤκουσε δέ τοῦτο δίς τε καί τρίς ὁ Ἴβηρ, νύττει με τῇ χειρί, καί στραφέντι μοι πρός ἐκεῖνον καί διαπορουμένῳ νεύμασι τί ἄρα καί βούλεται εἶπε· τί Ἀριστότελε, Ἀριστότελε· νέ καλό Ἀριστότελε· ἐμοῦ δ΄ εἰρηκότος καί λόγῳ καί νεύματι· τί δέ ἐστι τό καλόν, εἶπεν ὁ Ἴβηρ· ἅγιο Πέτρο, ἅγιο Παῦλο, ἅγιο Βασίλιο, θεολόγο Γρηγόριο, Χρυσόστομο, νέ Ἀριστότελε, Ἀριστότελε. εἰρωνεύετο οὖν καί ἐταλάνιζε καί σχήματι καί χειρί καί νεύματι τόν λέγοντα, μᾶλλον δέ ἡμᾶς τούς εἰς τοιούτους διδασκάλους αὐτομολήσαντας. ταῦτα μέν οὖν ὡς ἐν ἐκδρομῇ διεξῆλθεν ὁ λόγος, ἵνα δείξῃ ὡς οὐ μόνον παρά τῶν ἐλλογίμων καί τῶν καθ΄ ἡμᾶς, ἀλλά καί παρά τῶν ἀλλογλώσσων καί ἀγροίκων κατεγνώσθησαν οἱ Λατῖνοι, καί ὁ ἀμαθής καί βάρβαρος τοῦ πάπα διδάσκαλος ἀνεφάνη. χωρείτω δ΄ αὖθις ὁ λόγος ἐπί τά ἐφεξῆς.

[←101]

Ἰωάννης Πρωτονωτάριος: Τζιοβάννι ντι Μοντενέρο, ο επαρχιακός επικεφαλής (προβεντζιάλιος) των Δομινικανών στη Λομβαρδία.

[←102]

Συρόπουλος 9.29: Μετά τό τελεσθῆναι τάς γνώμας καί κυρωθῆναι παρά τοῦ βασιλέως, εἶπεν ὁ βασιλεύς· ἰδού μετά τῆς βοηθείας τοῦ Θεοῦ ἐφάνη ὅτι ή δόξα τῶν Λατίνων ἔνι καλή καί ἀπεφήνατο τοῦτο καί ἡ σύνοδος καί περιέστησεν ἵνα ἑνωθῶμεν. χρή οὖν ἵνα μηκέτι φιλονεικῇ τις περί τούτου· πρό γάρ τῆς ἀποφάσεως τῆς συνόδου ἐλευθερίαν εἶχε πᾶς ὁ βουλόμενος λέγειν ὡς ἤθελε, μετά δέ τήν ἀπόφασιν οὐδείς ἔχει ἄδειαν λέγειν ἄλλο παρά τήν ἀπόφασιν τῆς συνόδου. ἀκούω δέ ὅτι παπαδούριά τινα στάσεις ποιοῦσι καί ταραχάς. λέγω οὖν πρός ὑμᾶς τούς κεφαλάδας, ἵνα· προσέχητε καί σκοπῆτε οἷον ἄν μάθητε στασιάζοντα καί λέγοντά τι κατά τῆς ἑνώσεως, ἵνα ἀναφέρητε τοῦτο ἐμοί, καί ἐγώ μέλλω λέγειν, ἵνα γίνηται ἡ ἀνήκουσα παίδευσις καί πρός τό πρόσωπον καί πρός τό πρᾶγμα.

[←103]

Συρόπουλος 9.30: Τῇ δ΄ ἐπιούσῃ ἦλθεν ὁ βασιλεύς εἰς τόν πάπαν καί εἶπε πάντα καί πῶς ἐγένοντο· ἤλπιζε δέ ὅτι ἄσμενος δέξεται ταῦτα ὁ πάπας καί μεγάλως καί αὐτόν φιλοφρονήσει. ὁ δέ πάπας ἀπεδέξατο μέν ἐκ μέρους τό γεγονός, εἶπε δέ, ὡς· ἠκούσαμεν, ὅπως ἐγνωρίσατε νῦν τήν ἀλήθειαν καί ἐδέξασθε ταύτην καί ὠφελήθητε κατά ψυχήν. εὐφραίνομαι οὖν κατά τοῦτο καί μακάριον ἄν ἦν, εἰ καί οἱ πρό ὑμῶν τό τοιοῦτον ἀγαθόν διεπραγματεύοντο. οὐκ ἔστι δέ τοῦτο μόνον, ὅ νῦν λέγετε, ἀρκετόν πρός τό γενέσθαι τήν ἕνωσιν, ἀλλ΄ εἰσί καί ἕτεραι διαφοραί μεταξύ ἡμῶν. χρή οὖν διορθωθῆναι κἀκείνας καί τότε ἐνωθῆναι ἀλλήλοις. παράδοξα οὖν ἐφάνησαν ταῦτα τῷ βασιλεῖ ὡς παρά τήν δόξαν ἥν περί τούτων ἐδόξαζεν ἐκβεβηκότα.

[←104]

Συρόπουλος 9.31: Ὁ δέ πατριάρχης μετά τό γενέσθαι τήν δηλωθεῖσαν ἀπόφασιν, μιᾶς παρελθούσης ἡμέρας, τῇ ἐφεξῆς μετακαλεσάμενος τόν μέγαν χαρτοφύλακα ἐμέ τε καί τόν πρωτέκδικον, ἐπεχείρησεν εἰσηγεῖσθαι καί παραινεῖν. καί πρῶτον μέν ἤρξατο ἀπό τῶν φλωρίων, ὅπως· ὁ πάπας ἤδη παρέχει ἡμῖν ὅσα λείπονται, ἡγοῦν μηνῶν πέντε καί ἥμισυ, οἰκονομεῖ δέ καί τά κατεργα πέντε καί ἕτερον διά τόν βασιλέα· δώσουσι δέ καί οἱ Βενέτικοι, καί ἀκολουθήσουσι καί τά τῆς βίγλας καί ἐπανελευσόμεθα ἐντίμως μετά κατέργων πεντεκαίδεκα. ἔπειτα ἐνεφάνισεν ἡμῖν ἔγγραφον ὑποσχετικόν δῆθεν τοῦ πάπα καί τῶν καρδηναλίων, ἐν ᾧ ἦν ἵνα δώσωσι κατά τόν Μάρτιον κάτεργα εἴκοσι εἰς τήν Πόλιν, ὡς ἄν ἔχῃ ταῦτα ὁ βασιλεύς, ὅπου ἄν δεήσοι, καί πάλιν ποιήσει πολλά ὑπέρ τῆς Πόλεως, ἐπεί πολλάς καί καλάς μελέτας ἔχει περί ἡμῶν, καί πολύ καλόν γενήσεται εἰς τούς Χριστιανούς. εἶτα συνεῖρεν· ἰδού εἴδετε πῶς ἐφάνη ὅτι ὅπερ λέγουσιν οἱ Λατῖνοι δόξα ἐστί τῶν ἁγίων, καί λέγουσι τοῦτο καί οἱ δυτικοί καί τινες τῶν ἀνατολικῶν. ἐπεί οὖν ἀπεδείχθη καθαρῶς καί ἐστέρχθη παρά τῆς συνόδου καί παρά πάντων, ὑμεῖς δέ ἐστε ἰδικοί μου καί παιδία μου καί μέλη μου καί φίλοι μου, οὐκέτι δέ εἶπέ τις πρός ὑμᾶς περί τούτου, ἐφάνη μοι καλόν καί λέγω ὑμῖν, ὅτι τό πρᾶγμα ἐγένετο καλῶς Θεοῦ χάριτι καί ἐστάθη ἵνα ὦμεν ἡνωμένοι μετά τῶν Λατίνων. πρέπει οὖν ἵνα καί ὑμεῖς ὡς καλοί ἄνθρωποι καί ὡς τρόφιμοι τῆς Ἐκκλησίας καί ἰδικοί μου στέρξητε τό γεγονός διά τό καλόν τῆς εἰρήνης, διά τό συμφέρον τῶν χριστιανῶν, διά τήν βοήθειαν τῆς πατρίδος, διά τά καλά, ὅσα μέλλουσι παρακολουθήσειν ἀπό τῆς ἑνώσεως, καί ἵνα ἦτε ὁμώφωνοι καί ὁμογνώμονες μετ΄ ἐμοῦ, καθώς ἦτε καί πρότερον. λέγω οὖν ταῦτα πρός ὑμᾶς ὡς ἰδικούς μου καί ὡς παιδία μου· τίνι γάρ ἄλλῳ ἔπρεπεν εἰπεῖν ταῦτα πρός ὑμᾶς, εἰ μή ἐμοί τῷ προστάτῃ καί πατρί ὑμῶν;

[←105]

Στο κείμενο βίγλα, από το λατινικό vigilia (επιφυλακή). Στον Laurent 1971: 467 σημ. 1, κάτι φαίνεται περίεργο στο κείμενο δώσουσι δέ καί οἱ Βενέτικοι, καί ἀκολουθήσουσι καί τά τῆς βίγλας, το οποίο θεωρεί ότι είναι λανθασμένο και έπρεπε να γράφει δώσουσι δέ καί οἱ Βενέτικοι, καί ἀκολουθήσουσι καί τά ναῦς.

[←106]

Πρόκειται χωρίς αμφιβολία, για τη γραπτή και δεόντως σφραγισμένη συμφωνία, με την οποία ο Ευγένιος Δ΄ και η παπική κούρτη υποσχέθηκαν στους Γραικούς ορισμένα πλεονεκτήματα και εγγυήσεις, τόσο για την επιστροφή στον Βόσπορο όσο και για την υπεράσπιση τής Κωνσταντινούπολης. Βλέπε Gill, Acta, σελ. 436, 437 (Laurent 1971: 467 σημ. 2):
«Όταν ρώτησε λοιπόν ο αυτοκράτορας ποια βοήθεια θέλουν να προσφέρουν, τού απάντησαν: Πρώτον, αποφασίζει τώρα ο αγιότατος πατέρας ότι θα σού δώσει επαρκή χρήματα και γαλέρες, για να αναχωρήσουν όλοι οι άνθρωποί σου και η εκκλησία τής Ανατολής στην Κωνσταντινούπολη. Δεύτερον, ότι θα παραμένουν πάντοτε τριακόσιοι στρατιώτες ως φρουρά τής πόλης με δικά του έξοδα. Τρίτον, ότι με δικά του έξοδα θα υπάρχουν δύο γαλέρες που θα περιπολούν και θα επισκέπτονται την πόλη. Τέταρτον, ότι το προσκύνημα τής Ιερουσαλήμ θα γίνεται στην Κωνσταντινούπολη και οι γαλεάσες που θα αναχωρούν για την προσκύνηση τού Παναγίου Τάφου θα έρχονται στην Κωνσταντινούπολη. Πέμπτον, ότι όταν χρειαστεί ο αυτοκράτορας γαλέρες σε βοήθειά του, θα τού δώσει είκοσι γαλέρες με όλα τα έξοδά τους, αρματωμένες για έξι μήνες. Κι αν χρειαστεί δέκα [γαλέρες], θα τις έχει για ένα έτος. Έκτον, όταν χρειαστεί στρατό ξηρᾶς και στόλο, να σπεύσει [ο πάπας] με επίκληση τού Χριστού, ώστε να έλθουν τα έθνη των χριστιανών σε συμμαχία του»
(ἐρωτήσαντος οὖν τοῦ βασιλέως τήν βοήθειαν ἥν βούλονται ποιῆσαι, ἀπεκρίθησαν αὐτῷ· πρῶτον, κατά τό παρόν ὁρίζει ὁ ἁγιώτατος πατήρ δοῦναί σοι ἔξοδον ἱκανήν καί κάτεργα, ἵνα ἀπέλθῃ πᾶς ὁ λαός σου καί ἡ ἐκκλησία τῆς ἀνατολῆς εἰς Κωνσταντινούπολιν· δεύτερον, ὅτι ἵνα ἵστανται ἀεί τριακόσιοι στρατιῶται εἰς φυλακήν τῆς πόλεως εἰς τάς ἐξόδους αὐτοῦ· τρίτον, ὅτι ἐξόδῳ αὐτοῦ ἵνα εἰσί δύο κάτεργα ἐμπαρατηροῦντα καί ἐπισκέπτοντα αὐτήν. τέταρτον, ὅτι ἵνα γένηται τό προσκύνημα τῆς Ἱερουσαλήμ ἐν Κωνσταντινουπόλει, καί αἱ γαλλιάτζαι αἱ ἀπερχόμεναι εἰς προσκύνησιν τοῦ ζωοποιοῦ τάφου, ἵνα ἔρχωνται εἰς Κωνσταντινούπολιν. πέμπτον, ἵνα ὅταν χρῄζῃ ὁ βασιλεύς κάτεργα εἰς βοήθειαν αὐτοῦ, ἵνα δώσῃ κάτεργα κ' μετά πάσης ἐξόδου αὐτοῦ ἁρματωμένα μῆνας ἕξ· εἰ δέ χρῄζῃ δέκα, ἵνα ἔχῃ αὐτά ἔτος ἕν. ἕκτον, ὅταν χρῄζῃ φωσάτον καί στόλον διά ξηρᾶς, ἵνα σπουδάσῃ ἐνώπιον τοῦ Χριστοῦ, νά ἔλθωσι τά γένη τῶν χριστιανῶν πρός συμμαχίαν αὐτοῦ).

[←107]

Αυτή η υπόσχεση δεν ήταν απρόσεκτη αλλά πρόωρη, δεδομένου ότι υπήρξε δυνατό, τέσσερα χρόνια αργότερα, να σταλεί στόλος 25 πλοίων στον Βόσπορο, η δράση τού οποίου δυστυχώς δεν μπόρεσε να συνδυαστεί με εκείνη τού ουγγρικού στρατού, που νικήθηκε στη Βάρνα στις 10 Νοεμβρίου 1444 (Laurent 1971: 467 σημ. 3).

[←108]

Συρόπουλος 9.32: Ἀποκριθέντων οὖν καί τῶν ἄλλων εἶπον καί αὐτός, ὅτι· παρά ἀρίστων γονέων καί διδασκάλων τῆς Ἐκκλησίας γεννηθείς καί τραφείς καί παιδευθείς Θεοῦ χάριτι, οὕς οἶδεν ἀκριβῶς καί ἡ μεγάλη ἁγιωσύνη σου, ἐκαρπούμην ἀεί ἀπό τε τούτων καί ἀπό τῶν ἄλλων τῶν λογίων καί θαυμασίων ἀνδρῶν οὕς ἐφθασα καί εἶδον ἐν τῇ πατρίδι, ἀλλά καί ἐξ ὧν ἀνέγνων ἁγίων λεγόντων περί τῶν προκειμένων τήν διαφοράν τῶν Ἐκκλησιῶν καί πῶς ἐστιν ἐν τῇ καθ΄ ἡμᾶς Ἐκκλησίᾳ ἡ ἀλήθεια. εἰ οὖν καί ὀλίγος εἰμί τόν λόγον καί ὑπό ἀμελείας μου οὐκ ἔφθασα γενέσθαι ἴσος τοῖς γονεῦσι καί διδασκάλοις μου, ἀλλ΄ οὖν τῇ τοῦ Θεοῦ βοηθείᾳ δύναμαι κἄν ἐννοεῖν ἅπερ ἀναγινώσκω. οὐ γάρ εἰμι τῶν ἀμαθεστάτων. ἐκ πάντων τοίνυν καί ἐξ ὧν ἐδιδάχθην καί ἐξ ὧν ἐμελέτων καί ἀφ΄ ὧν ἤδη ἀναγινώσκω καί σκέπτομαι, οὐχ εὑρίσκω τό δόγμα τῶν Λατίνων ὑγιές, ἀλλ΄ ἐναντίον τῇ τοῦ Σωτῆρος ἡμῶν παραδόσει καί ταῖς τῶν ἁγίων διδασκαλίαις. πῶς οὖν παραβλέψας πάντα, στέρξω δόγμα ἀντιφθεγγόμενον τοῖς ἁγίοις καί ψυχικήν βλάβην ἐμαυτῷ προξενήσω; εἰ ἄλλο τι κινδυνευόμενον ἦν ἐξωτερικόν ἤ καί σωματικόν, ἠκολούθουν ἄν τῇ μεγάλῃ ἁγιωσύνῃ σου καί ἔστεργον τό γεγονός· ἔνθαδε ψυχικόν ὁρῶ κίνδυνον· οὐ δύναμαί τι παρασαλεῦσαι οὐδέ στέρξαι ἄλλο παρ΄ ἐκεῖνο ὅ ἔστεργον.

[←109]

Συρόπουλος 9.33: Ὁ δέ πατριάρχης πρός ταῦτα· Καλά εἰσιν, ἔφη, ὅσα λέγεις, καί ἐγώ ταύτην τήν δόξαν εἶχον εἰς ἐμαυτόν, καί ἠκούετέ μου πάντες, ὡς ἐμοί δοκεῖ, καί γινώσκετε ὅπως ἤμην ἀεί ἐνστατικός καί ἀνένδοτος ὑπέρ τούς ἄλλους. πλήν ἀφ΄ οὗ ἤκουσα πῶς λέγουσιν αὐτοί οἱ ἅγιοι, οὕς ἑορτάζομεν, οὕς στέργομεν ὡς ἁγίους, ἔστερξα καί ἐγώ τοῦτο· πῶς γάρ οὐ στέρξω τούς ἁγίους; πρός ὅν ἐγώ· καί τίς οἶδεν ὅτι οἱ ἅγιοι λέγουσι τοῦτο; πόθεν πιστεύσομεν ὅτι τῶν ἁγίων εἰσί τά ῥητά ἅ προεκόμισαν, οἱ νενοθευμένον τό ἅγιον σύμβολον ἐν τοῖς πρακτικοῖς τῆς ἑβδόμης συνόδου προκομίσαντες; τίνα πίστιν δεδώκασιν ἡμῖν περί αὐτῶν; πῶς ἀφέντες τά ῥητά τῶν ἀνατολικῶν ἁγίων τά ὁμολογούμενα καί σαφῆ καί ἀναντίρρητα στέρξομεν ἅπερ οὔτε ἀνέγνωμεν, οὔτε ἠκούσαμεν, ἀλλα ἀμφίβολα καί νόθα ἡγούμεθα; καί ὁ πατριάρχης· οὐκ εἰσίν ἀμφίβολα, ἔφη· γνήσιά εἰσι καί τά τῶν δυτικῶν. ἀλλ΄ ὅμως καί ὁ ἅγιος Ἀθανάσιος λέγει τοῦτο καί ὁ ἅγιος Κύριλλος καί ὁ ἅγιος Ἐπιφάνιος. ἐγώ δ΄ εἶπον· οὔτε ὁ ἅγιος Ἀθανάσιος λέγει τοῦτο, μᾶλλον δέ τοὐναντίον φησίν, οὔτε ὁ ἅγιος Κύριλλος· ἔχομεν γάρ καί τά τοῦ ἁγίου Κυρίλλου, καί οἴδαμεν ἀκριβῶς τί λέγει. καί ὁ πατριάρχης· ἀνέγνων ἔφη τόν ἅγιον Ἀθανάσιον καί λέγει τοῦτο φανερῶς, ἀλλά καί ὁ ἅγιος Κύριλλος πολλαχοῦ λέγει τοῦτο. περί δέ τοῦ ἁγίου Ἐπιφανίου, ἐξήτασα πολλά τόν διδάσκαλον τόν κῦρ Ἰωσήφ καί εἶπέ μου, ὅτι· εἰς τούς ἄλλους ἔχω καί τι λέγειν, εἰς αὐτόν δέ τόν ἅγιόν μου οὐκ ἔχω τί εἰπεῖν. ἀληθείᾳ ἐγώ οὐ δοξάζω καθώς αὐτός λέγει· ἐπεί δέ ἐστιν ἅγιος, κάλλιον ἔνι ἵνα στέργω τά ἐκείνου παρά τά ἡμέτερα. αὐτός οὖν λέγει τοῦτο φανερώτατα. λέγω τοίνυν πρός ὑμᾶς ὡς ἰδικούς μου καί ὡς παιδία μου καί συμβουλεύω, στέρξατε τό γεγονός.

[←110]

Κατά τον Laurent 1971: 468 σημ. 1, είναι υπερβολικό να πούμε ότι ο Άγιος Αθανάσιος δεν διδάσκει πουθενά ρητά και άμεσα ότι ο Υιός προέρχεται από τον Πατέρα. Ωστόσο ο σκοπός τού Ιωσήφ Β΄ μπορεί να εξηγηθεί, αν δεχτούμε ότι αυτός ο πατριάρχης γνώριζε το Σύμβολο που πέρασε υπό το όνομα τού Αλεξανδρινού διδασκάλου. Το απόσπασμα όπου επιβεβαιώνεται ρητά το Filioque βρίσκεται επίσης στις Επιγραφές τού Bέκκου (Patrologia Graeca 141, στηλ. 621C):
Ὁ ἅγιος Ἀθανάσιος ἐν τῇ ὁμολογίᾳ τῆς αὐτοῦ πίστεως, φησίν· «Τό ἅγιον Πνεῦμα ἐκ τοῦ Πατρός καί ἐκ τοῦ Υἱοῦ ἐστιν, οὐ ποιητόν, οὐ κτιστόν, οὐ γεννητόν, ἀλλ΄ ἐκπορευόμενον».
Από εκεί θα το δανείστηκε ο Βησσαρίων.

[←111]

Κατά τον Laurent 1971: 469 σημ. 2, το σημείο αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τον Άγιο Κύριλλο, τον «πιο εύγλωττο και πιο έγκυρο υπερασπιστή τού Filioque κατά τον 4ο αιώνα».

[←112]

Συρόπουλος 9.34: Ἡμῶν δέ ἀνθισταμένων αὖθις καί ἀπαναινομένων τήν ἕνωσιν, ἔφη ὁ πατριάρχης· καί ἰδού ποιεῖτέ με μή ἐπανελθεῖν εἰς τήν Πόλιν. καί ἀποκριναμένων ἡμῶν, ὅτι· ἡ μεγάλη ἁγιωσύνη σου ἔχεις τούς πολλούς ὁμογνώμονας; τι οὖν ἐμποδίζομεν ἡμεῖς, εἶπεν αὐτός, εἰ οὐκ ἔχω πάντας τούς ἰδικούς μου ὁμογνώμονας, οὐκ ἀπελεύσομαι εἰς τήν Πόλιν. πλήν λέγω ὑμῖν καί εἰσηγοῦμαι πατρικῶς τε καί φιλικῶς καί κηδεμονικῶς. εἰ μέν οὖν πεισθῆτέ μοι, ἤδη καλόν· εἰ δ΄ οὖν, μαθοῦσα τοῦτο ἡ σύνοδος, οὐκ ἀφήσει ὑμᾶς ἁπλῶς καί ὡς ἔτυχεν, ἀλλά ποιήσει ὅπερ προσήκει. ἡμεῖς δ΄ ἀπεκρινάμεθα· ἕτοιμοί ἐσμεν ὑπομεῖναι πᾶν εἴ τι διακρινεῖ ἡ σύνοδος. ὅμως οἱ προαγωνισταί τῆς συνόδου, εἶπον ἐγώ, οἱ καί τήν ἕνωσιν κατασκευάσαντες ταύτην, λέγουσιν, ὅτι συμφωνοῦσι τά ῥητά τῶν ἀνατολικῶν καί τῶν δυτικῶν ἁγίων. παρακαλῶ οὖν ἵνα ὁρίσῃς καί ἔλθω ἐγώ τε καί εἷς ἐξ ἐκείνων, ὅν ἄν διακρινεῖς, ἐνώπιον τῆς μεγάλης ἁγιωσύνης σου, καί εἴπω ἀπορίας, ἅς ἔχω εἴς τινα ῥητά τῶν ἁγίων. εἰ οὖν λύσει τάς ἀπορίας μου καί συμβιβάσει τά ῥητά· εἰ δέ μή, οὐ στέρξω τό γεγονός ὡς ἔτυχε.

[←113]

Συρόπουλος 9.35: Καί εὐθύς ἔφη ὁ πατριάρχης· ἰδού ζητεῖς διάλεξιν, καί διαλέχθητι παρρησίᾳ. ἡ σύνοδος καί οἱ ἀρχιερεῖς πάντες ἠρκέσθησαν εἰς τά ῥητά τῶν ἁγίων, καί σύ μόνος οὐ θέλεις ἀκολουθῆσαι; οἶδα τούς ἀρχιερεῖς, ἔφην, καί πλήν δύο ἤ τριῶν οἱ ἄλλοι ποταποί εἰσιν; ἤ ὁριζεις ἵνα ἀκολουθήσω τῷ εἰπόντι· λέγω τό ἐκ τοῦ Υἱοῦ, σωζομένης ἀβλαβοῦς τῆς ἁγίας Τριάδος, ὅς καί τρίς ἐρωτηθείς, τρίς τό αὐτό εἴρηκεν ἀπαραλλάκτως καί γέλωτα ἐκίνησεν εἰς τοὐναντίον τοῦ Κορυφαίου περιπεσών. οὐ προσήκει μοι, ἔφην, ἕπεσθαι ἀρχιερεῦσι τοῖς οὕτως εἰδόσι θεολογεῖν· ἐζήτησα δέ ὅπερ ἀνέφερον, καί εἰ μέν ὁρίσεις καί γενήσεται, ἤδη καλόν, εἰ δέ μή, ἄλλο οὐ λέγω. ὁ δέ πάλιν ἔφη· οὐκ ἔνι δυνατόν ἵνα ποιήσω ὅ ζητεῖς· ὀφείλεις γάρ ἀκολουθῆσαι τῇ συνόδῳ. ἄν δέ ἔχῃς ἀμφιβολίαν καί ζητῇς ἥν λέγεις θεραπείαν, ἄπελεθε εἰς οἷον θέλεις καί εἰπέ εἴ τι χρήζεις καί θεραπεύθητι παρ΄ ἐκείνου· μόνο μή γνώτω τις ἕτερος τοῦτο, γενέσθαι δέ διασυντόμως· θέλω γάρ μή εἶναι ἀμφίκρημνος ὑπό τινος.

[←114]

Ίδια μη κολακευτική κρίση για τούς επισκόπους τής εποχής κάνει και ο αυτοκράτορας πιο κάτω, κεφ. ιβ’ παρ. 17. Ο Σχολάριος υπογραμμίζει αυτή την ανεπάρκεια τού επισκοπικού σώματος σε πολλά σημεία των γραπτών του. Βλέπε Scholarios, Œuvres, Ι, 299, ΙΙΙ, 85, 115, ειδικότερα IV, 403-410. Σύμφωνα με τον ίδιο, ο αυτοκράτορας δικαιολογούσε κιόλας τούς επισκόπους του, επειδή δεν μπορούσαν να εκφραστούν καλά για τα θέματα που εξετάζονταν στη σύνοδο. Βλέπε στο ίδιο, Ι, 297. Η αίσθηση τού Βησσαρίωνα ήταν λίγο διαφορετική. Βλέπε Patrologia Graeca 161, στηλ. 416D, 422Β, 424C, 549Α (Laurent 1971: 470 σημ. 1).

[←115]

Ο Δράμας Δωρόθεος. Βλέπε πιο πάνω, κεφ. θ’ παρ. 18.

[←116]

Συρόπουλος 9.36: Τῇ ἐπιούσῃ τοίνυν ἡμέρᾳ ἀπῆλθον εἰς τόν μέγαν πρωτοσύγκελλον καί διηγησάμην αὐτῷ πάντα κατά μέρος τά τοῦ πατριάρχου καί τά παρ΄ ἡμῶν, καί ἐζήτησα ἐμφανίσαι αὐτῷ τινα ῥητά. ὁ δέ εὐθύς τύπτει τάς ὄψεις καί θρηνεῖ καί ἀποκλαίεται ἑαυτόν καί ἀπολέγεται τήν ζωήν, ἀκούσας δῆθεν πῶς ὁ πατριάρχης ἀπό φλωρίων καί κατέργων ἤρξατο τῆς πρός ἡμᾶς μεταχειρίσεως, καί κόπτεται καί ὀδύρεται καί καταξαίνεται καί τάς νεωστί χηρευούσας καί κινεῖ κἀμέ εἰς δάκρυα καί ἀναγκάζομαι κατέχειν τάς χείρας αὐτοῦ καί ἐμποδίζειν τά σφόδρα κρούματα καί ἀνακόπτειν τούς ὁλοφυρμούς καί τούς θρήνους καί τάς οἰμωγάς αὐτοῦ· καί πολλῆς παρελθούσης ὥρας ἐν τούτοις, μόλις ἔφη· ἐγώ συνεσχέθην τῇ λύπῃ καί οὔτε ἀκοῦσαι οὔτε εἰπεῖν τοιοῦτόν τι δύναμαι· ἄλλοτε δέ ἐλεύσῃ καί σκεψόμεθα περί τούτων. δείλης δέ ὀψίας ἐλθόντι μοι εἰς τόν πατριάρχην μετά καί ἑτέρων, εἶπέ μοι ὁ πατριάρχης· τί λέγεις; εἰπόντος δέ μου· ἀκμήν οὐχ εὗρον ὅ ἤθελον, ἐμβριθέστερον εἴρηκεν· ἐπιμελήθητι συντομώτερον.

[←117]

Συρόπουλος 9.37: Πάλιν ἦλθον εἰς τόν μέγαν πρωτοσύγκελλον τῇ μετ΄ αὐτήν ἡμέρᾳ, ἔχων ἀνά χείρας καί ὑποδεικνύων τά ῥητά. ὁ δέ εὐθύς ἄρχεται καί λέγει μοι ἄλλα ἐπ΄ ἄλλοις καί διέξεισι παλαιάς διηγήσεις. καί συνείρει μακρολογίας ἀπεράντους καί διηγήσεις περιττάς ἀφ΄ ἑτέρας εἰς ἑτέραν μεταβαίνων, ὥστε μάτην παραδραμεῖν τό πλέον τῆς ἡμέρας. καί μόλις ἐμοῦ ἀρξαμένου εἰπεῖν τι περί ὧν ἐζήτουν, εὐθύς ἔφη· νῦν οὐκ ἔστί τῆς ὥρας λέγειν περί τῶν τοιούτων· αὐτά γάρ ἄλλου καιροῦ δέονται. ὅταν ἀπέλθωμεν εἰς τήν Πόλιν, ἐκεῖ ἐξετασθήσονται τά τοιαῦτα. νῦν δέ ἀκολούθησον τῇ Ἐκκλησίᾳ σου. καί ἀπέπεμψέ με μετά τοιούτων λόγων. ἐγώ δέ πάλιν ἔφην· ὅταν μοι δείξῃ τις ὅτι ἡ ἕνωσις αὕτη οὐκ ἀντιφάσκει τοῖς παρά τῶν ἁγίων εἰρημένοις περί τῆς ἐκπορεύσεως τοῦ ἁγίου Πνεύματος, τότε ἀκολουθήσω. ἐν τούτοις δ΄ ἐτελεύτησε καί ὁ πατριάρχης, καί οὐκέτι εἶπεν ἐμοί τις περί τῆς ἑνώσεως. οὕτω μέν οὖν διετέθη πρός ἡμᾶς ὁ πατριάρχης καί ἡμεῖς πρός τήν ἕνωσιν, ὡς δεδήλωται.

[←118]

Συρόπουλος 9.38: Οἱ δέ Λατῖνοι δεξάμενοι τήν τῶν ἡμετέρων συγκατάθεσιν πρός τήν δόξαν αὐτῶν, ἐχώρησαν καί εἰς ἕτερα ζητήματα καί ἀπῄτουν τούς ἡμετέρους ἵνα διορθώσωσί τινα τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἡμῶν τάξεως μή δοκοῦντα ἐκείνοις ἀρεστά. διό καί ἀκούοντες ταῦτα ὁ βασιλεύς τε καί ὁ πατριάρχης ἐδυσχέραινον καί μετεμέλοντο ἐπί τῇ συγκαταθέσει τῆς δόξης· ὅμως ὁ πατριάρχης μετά τό εἰπεῖν καί δοῦναι τήν δηλωθεῖσαν γνώμην, παρεσκεύαζετο πρός τήν ἐπάνοδον καί ἔστειλε καί τόν πλείονα βίον αὐτοῦ εἰς τήν Βενετίαν. ἔλεγε δέ ὅτι ὀλίγας ἡμέρας περιμενεῖ, μέχρις ἄν ὑπογράψῃ τόν γενησόμενον ὅρον, καί εὐθύς ἐξέλθῃ τῆς Φλωρεντίας· οὐδετέρου δέ ἠξίωται· μή φθάσας γάρ ὑπογράψαι, θανών ἑτάφη ἐκεῖσε. μετά μέν οὖν τό δοῦναι ἥν ἔδωκε γνώμην, ἔζησεν ἡμέρας ὀκτώ, ἐτεθνήκει δέ αἰφνιδίως ἐν τῷ δειπνεῖν, δεκάτην ἄγοντος τοῦ ἰουνίου τῆς δευτέρας ἰνδικτιῶνος, πατριαρχήσας ἔτη εἴκοσι τρία, ἡμέρας είκοσι. τό οὖν διεξιέναι κατά μέρος τάς μακράς καί πολυειδεῖς νόσους ἐκείνου καί ὅπως ἀπό τῆς ἐκ Φεραρίας εἰς Φλωρεντίαν ἱππασίας προσεγένετο αὐτῷ ἡ ὑδερική νόσος καί οἵῳ τρόπῳ ἐπῆλθεν αὐτῷ ὁ θάνατος, ἑτέροις παρίημι, τοῖς βουλομένοις φιλοτιμότερον τά τοιαῦτα διεξελθεῖν.

[←119]

Στο κείμενο τῆς δευτέρας ἰνδικτιῶνος. Βλέπε πίνακα μετατροπής στη σημ. 25 τού κεφαλαίου β΄.

[←120]

Τα Ελληνικά Πρακτικά (Gill, Acta, σελ. 444) δίνουν μια ελαφρώς διαφορετική εκδοχή των συνθηκών τού θανάτου του. Σύμφωνα με αυτή την πηγή, όταν υπέκυψε σε κρίση δεν βρισκόταν στο τραπέζι, αλλά στο δωμάτιο στο οποίο είχε αποσυρθεί ως συνήθως μετά το δείπνο:
«Το βράδυ λοιπόν έφτασε ξαφνικά μήνυμα σε εμάς, την ίδια Τετάρτη, που έλεγε ότι ο πατριάρχης πέθανε. Αφού προκλήθηκε σύγχυση, φύγαμε όλοι για να μάθουμε ποια ήταν η αιτία τού θανάτου και τον βρήκαμε νεκρό. Μάθαμε λοιπόν από τούς δικούς του ότι αφού δείπνησε, αποσύρθηκε στο δωμάτιό του, όπως συνήθιζε, και παίρνοντας χαρτί και κονδυλοφόρο έγραφε. Εκεί τον έπιασε τρέμουλο και ταραχή και ξεψύχησε. Το γεγονός αυτό μάς τάραξε πολύ»
(ἑσπέρας οὖν ἄφνω μήνυμα ἦλθεν ἡμῖν τῇ αὐτῇ δ΄, λέγον ὅτι ὁ πατριάρχης ἀπέθανε. καί συγχύσεως γεγονυίας, ἀπήλθομεν πάντες ἰδεῖν τίς ἡ τοῦ θανάτου αἰτία· καί εὕρομεν αὐτόν νεκρόν. ἐμάθομεν οὖν παρά τῶν αὐτοῦ ὅτι δειπνήσας ἀπῆλθεν ἐν τῷ κουμεντίῳ αὐτοῦ κατά τήν αὐτοῦ συνήθειαν, καί λαβών χάρτην καί κόνδυλα ἔγραφε, κἀκεῖσε τρόμου καί κλόνου ἐπιστάντος αὐτῷ ἐξέψυξε. τοῦτο οὐ μικρῶς ἡμᾶς ἐτάραξεν).

Κατά τον Laurent 1971: 472 σημ. 1, μήπως οι υπηρέτες, τής μαρτυρίας των οποίων γίνεται επίκληση, επιμένουν να δώσουν στον θάνατο τού πατριάρχη ένα πιο αξιοπρεπές πλαίσιο;

[←121]

Σωστή η διάρκεια τής πατριαρχικής θητείας. Βλέπε πιο πάνω, κεφ β’ παρ. 4, για την ημερομηνία εκλογής του στον πατριαρχικό θρόνο.

[←122]

Ο Laurent 1971: 553 σημ. 2, αναφέρει ότι στο γραφείο τού θανόντος πατριάρχη βρέθηκε έγγραφο, αληθινή ομολογία τής Καθολικής του πίστης (βλέπε Gill, Council, σελ. 243-244), και θεωρεί περίεργο ότι ο Συρόπουλος δεν λέει λέξη εδώ γι΄ αυτό.

[←123]

Ο πατριάρχης θάφτηκε στις 11 Ιουνίου στην εκκλησία τού μοναστηριού στο οποίο κατοικούσε ο πάπας, στη Σάντα Μαρία Νοβέλλα, στο εσωτερικό τής εκκλησίας, κοντά στο σκευοφυλάκιο προς νότο. Ο τάφος του μεταφέρθηκε εκεί που βρίσκεται και σήμερα, κάτω από τοιχογραφία και συνοδευόμενος από επιγραφή με λατινικό στίχο, που τελειώνει με το πατριαρχικό Vintitulatio (όνομα και τίτλοι τού πατριάρχη), από το οποίο περιέργως απουσιάζει το διπλό στοιχείο ἐλέῳ Θεοῦ, που από το τέλος τού 11^ου αιώνα αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα του. Οι ακόλουθοι τού πατριάρχη πλήρωσαν 100 φλουριά για να καλύψουν το κόστος τής κηδείας, ενώ ο Γεώργιος Φιλανθρωπινός, συγγενής τού θανόντος, εντοίχισε πλάκα στο μοναστήρι (Laurent 1971: 473 σημ. 4).