Όταν λοιπόν συμφωνήσαμε
στη διαδικασία συζήτησης,
τότε, στις 12 Μαϊου,
δόθηκε
και το δεύτερο μηνιάτικο
των οδοιπορικών,
δηλαδή 689 φλουριά.

Περιεχόμενα κεφαλαίου 1

Εδώ περιέχεται αυτό που έγραψε ο Εφέσου στον πάπα και ότι δυσφορούσε γι΄ αυτό ο αυτοκράτορας. Και για την κατάσταση των διαλέξεων για το καθαρτήριο πυρ. Και ότι ενώ ετοιμαζόταν ο Αμηράς να επιτεθεί στην Πόλη, ο πάπας, αν και τον παρακάλεσαν πολλές φορές, δεν έκανε τίποτε για βοήθεια τής Πόλης. Και όσα έγιναν στις διαλέξεις για το καθαρτήριο πυρ.

1. Αποστολή τής βούλλας ανακήρυξης στους ηγεμόνες. Θάνατος τού Σάρδεων 2

Ενώ λοιπόν τα πράγματα έγιναν όπως προαναφέρθηκε, ο πάπας διέταξε να αντιγραφεί το κείμενο τής ανακήρυξης τής συνόδου και να σταλεί σε όλα τα γένη των Λατίνων. Διόρισε3 πρέσβη στην Γαλλία4 τον επίσκοπο Κρήτης Φαντίνο5 κι έστειλε έναν από τούς πιο στενούς συνεργάτες και συμβούλους του να προσκαλέσει και να προετοιμάσει να έλθει από εκεί πρεσβεία κατάλληλη και ανάλογη για μια τέτοια οικουμενική σύνοδο.

Ο πατριάρχης, μαθαίνοντας ότι ο Σάρδεων6 ήταν άρρωστος κι ετοιμοθάνατος, έψαχνε εκκλησία για να θάψει αυτόν, καθώς και όποιον άλλον πέθαινε μελλοντικά. Υστερα από πολλά αιτήματα, τού έδωσαν έναν μικρό ναό, ονομαζόμενο τού Αγίου Ιουλιανού.7 Όταν λοιπόν πέθανε ο μητροπολίτης, αφού τού έψαλλαν τα πρέποντα μέσα σε αυτόν τον ναό, τον έθαψαν έξω, κοντά στον τοίχο τού ναού. Ηταν 24 Απριλίου 14388 και τού κάναμε μνημόσυνο σε αυτόν τον ναό, αλλά δεν λειτουργήσαμε μέσα.

Οι δικοί μας, σκεπτόμενοι και την αποκατάσταση τού Κυζίκου, βλέποντας ότι ο Σάρδεων ήταν ετοιμοθάνατος, τον ειδοποίησαν κι έδωσε με δικό του γράμμα την τοποτήρηση που είχε στον Μονεμβασίας. Περιλαμβανόταν κι αυτό στα γράμματα των ανατολικών πατριαρχών. Παίρνοντας λοιπόν ο Κυζίκου και αποδεχόμενος το γράμμα τού Μονεμβασίας, ησύχασε κι αυτός.9

2. Έκκληση τού πάπα για έναρξη εξέτασης των διαφορών 10

Τότε ο πάπας ειδοποίησε να οριστούν κάποιοι και να συνεδριάζουν μαζί με τούς παπικούς για να εξετάσουν κάποιες από τις διαφορές, όπως προέβλεπε και η γραπτή συμφωνία που είχαν κάνει. Ωστόσο ο αυτοκράτορας και ο πατριάρχης αντιμετώπισαν αυτό το μήνυμα ως πάρεργο.

Ύστερα από λίγες ημέρες τούς ειδοποίησαν ξανά για το ίδιο πράγμα και οι δικοί μας, ενώ στα λόγια έλεγαν ότι θα το κάνουν, το απέφευγαν.

3. Γραικοί στο τραπέζι τού καρδινάλου Ιουλιανού 11

Κάποια από αυτές τις ημέρες είπε ο πατριάρχης προς όλους εμάς:

«Αν καλέσουν οι παπικοί κάποιους από εσάς σε γεύμα, να μην πάτε».

Κάλεσε λοιπόν ο Ιουλιανός τόν μεγάλο χαρτοφύλακα καί μένα καί αρνηθήκαμε ευγενικά την πρόσκληση. Είχε καλέσει πριν από εμάς τον Νικαίας, τόν σοφό Γεμιστό12 καί τόν Αμηρούτζη και κατά τη διάρκεια τού γεύματος πρότεινε στους δικούς μας13 διάφορα φιλοσοφικά προβλήματα,14 στα οποία αυτοί τού έδωσαν επαρκείς απαντήσεις. Υστερα κάλεσε σε δείπνο τον Εφέσου, μαζί με τον αδελφό του τον νομοφύλακα και τον Μυτιλήνης. Αυτοί οι δύο είχαν παρακινήσει και τον Εφέσου και παίρνοντάς τον πήγαν στην κατοικία τού Ιουλιανού. Κατά τη συνήθειά τους οι Λατίνοι μιλούσαν στον Εφέσου μέσω διερμηνέα. Ύστερα ο Ιουλιανός παρακίνησε συμβουλευτικά τον Εφέσου να γράψει κάτι προς τον πάπα, αφενός να τον εγκωμιάζει για την επιμέλεια και την προσπάθεια που έκανε για την ένωση και αφετέρου να τού ζητά και να τον ξεσηκώνει να συνεχίσει να προσπαθεί για την πραγματοποίηση τής ένωσης.

Ο Εφέσου, αν και δεν ήταν πρόθυμος να γράψει κάτι, πείστηκε ύστερα από την παραίνεση τού Ιουλιανού και την παρακίνηση τού Μυτιλήνης και είπε:

«Μού φαίνεται περιττό και γι αυτό δεν νιώθω πρόθυμος να το κάνω. Αν όμως εσείς νομίζετε ότι θα φέρει κάποιο αποτέλεσμα, τότε θα γράψω κάτι και θα σού το στείλω», είπε στον Ιουλιανό. «Κι αν αρέσει στην αιδεσιμότητά σου, τότε ας σταλεί και στον πάπα».

Έγραψε λοιπόν με τη μορφή εγκωμίου προς τον πάπα και επαινούσε την επιμέλειά του για τη συνάθροιση τής συνόδου και τον παρακινούσε και τον συμβούλευε να προσπαθήσει ακόμη περισσότερο, ώστε να επιτευχθεί η ένωση πάνω στη βάση καλού και θεάρεστου συμπεράσματος.

Μάλιστα στο εγκώμιο αυτό προς τον πάπα, μαζί με άλλα ευσεβή και σοφά επιχειρήματα, περιλαμβανόταν και το εξής:

«Είναι εύκολο για τον πάπα να πετύχει την ένωση αν επιθυμεί, ενώ μπορεί εύκολα να την επιβάλει, αφενός λόγω τού μεγαλείου και τής εξουσίας που έχει πάνω σε ολόκληρη την Εκκλησία του, αλλά και από την ευπείθια και την υποταγή που οφείλουν σε αυτόν όλα τα λατινικά γένη, ως διάδοχο τού Αγίου Πέτρου. Αν θελήσει να βγάλει την προσθήκη από το σύμβολο τής πίστεως και να σταματήσει την κοινωνία με άζυμα, τότε θα γίνει αμέσως η ένωση και θα υποστηριχθεί απ΄ όλους. Ο πάπας μπορεί λοιπόν να το κάνει αυτό και να ενώσει όλους τούς χριστιανούς σε μία Εκκλησία».

4. Θυμός τού αυτοκράτορα για την πρωτοβουλία τού Μάρκου 15

Έτσι λοιπόν έγραψε16 και τελείωσε το γράμμα και το έστειλε στον Ιουλιανό. Εκείνος το δέχτηκε σαν καίριο χτύπημα17 και το έφερε στον αυτοκράτορα. Κι ο αυτοκράτορας οργίστηκε πολύ κι έστειλε στον πατριάρχη το εξής μηνυμα:

«Από ποιόν έχουν την άδεια οι δικοί σου να λένε και να γράφουν ό,τι θέλουν; Ποιος τούς έδωσε αυτή την εξουσία; Γιατί δεν τούς επιπλήττεις; Γιατί δεν τούς μαζεύεις; Εμείς δεν θέλαμε ακόμη να δείξουμε τίποτε στους Λατίνους. Κι αφού εμείς δεν έχουμε ακόμη πει τίποτε, γιατί έγραψε ο Εφέσου αυτά που έγραψε;»

Επέπληξε ο αυτοκράτορας και τούς αρχιερείς που τον πλησίασαν τότε καί πρόσταξε να μη λένε τίποτε στους Λατίνους. Θέλησε μάλιστα να συγκαλέσει και την ανατολική σύνοδο για να δικάσει και να καταδικάσει τον Εφέσου, αλλά εμποδίστηκε από μερικούς και κυρίως από τον Νικαίας, που είπε στον αυτοκράτορα:

«Δεν είναι ούτε πρέπον ούτε κατάλληλο να συζητηθεί στη σύνοδό μας αυτό το θέμα. Γιατί είναι τόσο προσβλητικό αυτό που έγραψε ο Εφέσου; Τη δική του γνώμη έγραψε και γι΄ αυτό η ανατολική σύνοδος θα διαφωνήσει προφανώς με σένα».

Και ο αυτοκράτορας εγκατέλειψε τη σκέψη.

5. Λατίνοι και Γραικοί σχηματίζουν κοινή επιτροπή 18

Ο πάπας έστειλε μήνυμα, να συγκεντρωθούν όπως προέβλεπε η συμφωνία και ν΄ αρχίσουν να συζητούν για κάποιες διαφορές. Καθώς λοιπόν μόνο υποσχέσεις άκουγε από τον αυτοκράτορα, γιατί εκείνος αποφάσιζε για όλα και σε πράξεις δεν προχωρούσε, αμέλησε λίγο και ο πάπας το θέμα αυτό. Και μόλις εξαντλήθηκε το σιτηρέσιο και ζητήθηκε νέο, είπαν οι Λατίνοι:

«Πώς να σάς δώσει ο πάπας σιτηρέσιο, αφού κάθεστε αδρανείς και δεν ασχολείστε με τίποτε από εκείνα που συμφωνήσατε να κάνετε;»

Τότε ρώτησε ο αυτοκράτορας τούς καρδιναλίους με ποιόν τρόπο ήθελαν να γίνει αυτό που ζητούσαν. Συμφώνησαν λοιπόν, να οριστούν δέκα19 από εκείνους και δέκα από τούς δικούς μας και να συνεδριάζουν τρεις φορές την εβδομάδα στην εκκλησία τού μοναστηριού τού Αγίου Ανδρέα20 και να συζητούν για τις διαφορές.

6. Καθορισμός των Ορθοδόξων εκπροσώπων 21

Ύστερα προσκάλεσε ο αυτοκράτορας τον πατριάρχη, τούς αρχιερείς, τούς άρχοντες και τούς σταυροφόρους και συγκεντρωθήκαμε με παρόντες και τούς συγκλητικούς βουλευτές. Είπε λοιπόν ο αυτοκράτορας, ότι ο πάπας απαίτησε πολλές φορές να συγκεντρωθούν κάποιοι από τούς δικούς μας και να συζητήσουν με τούς Λατίνους για διάφορα ζητήματα:

«Ο πάπας το κάνει αυτό κυρίως όχι επειδή χρειάζεται να γίνει, αλλά για ν΄ ακούγεται ότι γίνεται. Για να διακηρύσσεται και στη Βασιλεία και παντού, ότι η οικουμενική σύνοδος όχι μόνο συγκλήθηκε, αλλά συνεδριάζει κι έτσι να ωφεληθεί από αυτό ο πάπας και να μειωθεί η συμμετοχή στη σύνοδο τής Βασιλείας που συνεδριάζει παράλληλα. Πρέπει λοιπόν να κάνουμε κι εμείς αυτό που έχουμε ήδη συμφωνήσει. Ας επιλεγούν δέκα δικοί μας, γιατί δέκα θα είναι και οι δικοί τους σε αυτές τις συνεδριάσεις».

Επέλεξαν λοιπόν τον Εφέσου, τον Μονεμβασίας, τον Νικαίας, τον Λακεδαιμονίας, τον Αγχιάλου, τον μεγάλο χαρτοφύλακα, τον μεγάλο εκκλησιάρχη, τον ηγούμενο Παντοκράτορος, τον ηγούμενο Καλέως και από τούς αγιορείτες τον ιερομόναχο κυρ Μωϋσή. Πρόσταξε επίσης ο αυτοκράτορας από τούς άρχοντες τον κυρ Μανουήλ <και > τον Ιάγαρι22 να συμμετέχουν κι αυτοί μαζί μας, αλλά να κάθονται ιδιαιτέρως, σαν ακροατές και υπερασπιστές μας, αν χρειαζόταν. Και υπογράμμισε ότι μόνο ο Εφέσου και ο Νικαίας θα έλεγαν στους Λατίνους ό,τι χρειαζόταν και κανένας άλλος. Όταν ακούγαμε από εκείνους κάτι, που για ν΄ απαντηθεί θα χρειαζόταν να συσκεφτούμε, τότε να βγαίναμε από εκεί και να συσκεπτόμασταν ιδιαιτέρως και ό,τι αποφασίζαμε, να το έλεγε στους Λατίνους ένας από τούς δύο προαναφερθέντες. Ωστόσο να μη συζητούσαμε τίποτε από εκείνα που είχαν σχέση με καθαυτό το θρησκευτικό δόγμα. Κι όταν τελείωνε κάθε συζήτηση, να έρχονταν οι δικοί μας στον αυτοκράτορα και να τού ανάφεραν τι είχε συζητηθεί σε κάθε διάλεξη.

7. Συνάντηση στην εκκλησία τού Αγίου Φραγκίσκου 23

Ορίστηκε λοιπόν μια μέρα, οπότε συγκεντρωθήκαμε ιδιαιτέρως και καθήσαμε στο σκευοφυλάκιο τού προαναφερθέντος ναού, έχοντας και γραμματέα τον γραμματικό τής ιεράς κατάστασης24 και διερμηνέα,25 τον κυρ Νικόλαο Σεκουνδινό.26 Από εκείνους ήσαν δύο καρδινάλιοι, ο Ιουλιανός και ο Φιρμάνος,27 καθώς και ο Ρόδου Ανδρέας, ο διδάσκαλος τής αυλής τού πάπα Ιωάννης ο Ισπανός28 και άλλοι έξι.29 Μάς προσφώνησαν φιλικά και το ίδιο κάναμε κι εμείς. Υστερα σηκώθηκαν από τα σκαμνιά και αφού ακούμπησαν τα γόνατά τους στο πάτωμα, όπως συνηθίζουν, προσευχήθηκαν γι΄ αρκετό διάστημα, κοιτάζοντας προς την ανατολή και ψιθυρίζοντας μυστικά. Τότε σηκωθήκαμε κι εμείς από τα καθίσματα και αφού αγκαλιάσαμε τα κορμιά μας με τούς πήχεις των χεριών μας, προσευχηθήκαμε στα σκαμνιά λέγοντας μυστικά κατάλληλους ψαλμούς. Ύστερα κάθησαν κι εκείνοι κι εμείς.

Άρχισε λοιπόν ο Ιουλιανός την εισαγωγή του, λέγοντας ότι το έργο τής ένωσης ήταν θείο, εξαίσιο και επιθυμητό. Και ότι χρειαζόταν όλοι να συνεργήσουμε σε αυτό με επιμέλεια, όσο μπορούσε καθένας, επειδή, όπως μάς είπε,

«γι΄ αυτό ακριβώς το έργο αψηφίσατε κι εσείς τούς κόπους των μεγάλων αποστάσεων, τούς θαλασσινούς κινδύνους και τις άλλες ευκολίες σας. Κι εμείς πάλι, φροντίσαμε με κάθε τρόπο να έλθετε εδώ, ώστε να πραγματοποιηθεί το θείο αυτό έργο. Γι΄ αυτό πρέπει και οι δύο πλευρές να προσέλθουν σε αυτό με τη μεγαλύτερη ταχύτητα.

Ακούσαμε μάλιστα ότι εσείς, όντας ακόμη στην Κωνσταντινούπολη, συγκεντρωνόσασταν με τούς εκεί σοφούς και πιο μορφωμένους κι αφού σκεφτήκατε, βρήκατε κάποια μέση λύση, με την οποία νομίζετε ότι θα ενωθείτε μαζί μας. Ζητάμε λοιπόν να πείτε και σ΄ εμάς εκείνη τη λύση, την οποία αποφασίσατε για την ένωση».

Τέτοια είπε ο Ιουλιανός πολύ αναλυτικά και λογικά, με ικανότητα και ρητορική δεινότητα.

Απάντησε ο Εφέσου σε αυτά:

«Είναι φανερό ότι ήρθαμε εδώ έχοντας αψηφίσει και κόπους και κινδύνους, για να συζητήσουμε το θείο έργο τής ένωσης, αν ο Θεός ευδοκήσει. Είμαστε πρόθυμοι κι εμείς να συνεισφέρουμε σε αυτό, με τη χάρη τού Θεού, κάθε δυνατή προσοχή και ταχύτητα, επειδή γι΄ αυτόν ακριβώς τον λόγο έχουμε έλθει. Όμως στις παρούσες συνεδριάσεις οριστήκαμε να μαζευόμαστε για κάποια μερικότερα ζητήματα, ν΄ ακούμε και να μιλάμε γι΄ αυτά. Αλλά όχι και για να μιλήσουμε για το δόγμα, για το οποίο έχουμε απομακρυνθεί από εσάς. Γιατί έχει οριστεί να συζητηθεί αυτό μετά την παρέλευση τής συμφωνηθείσας προθεσμίας. Γι΄ αυτό, αν έχετε να ζητήσετε κάτι άλλο, πείτε και θ΄ απαντήσουμε. Εμείς δεν έχουμε βρει κάποια μέση λύση. Αλλά όταν κάνουμε διαλέξεις για το δόγμα, ίσως βρεθεί από τις διαλέξεις κάποια μέση λύση, την οποία θ΄ ακολουθήσει η ένωση».

8. Προειδοποίηση τού συγγραφέα 30

Έτσι λοιπόν απάντησε ο Εφέσου. Αλλά εδώ, μια και το έφερε η συζήτηση, ζητώ από εκείνους που θα συναντήσουν το βιβλίο αυτό να γνωρίζουν, ότι στις μεν εισαγωγές και στα γεγονότα πληροφορώ κατά το δυνατόν με ακρίβεια και πολλές φορές κατά λέξη για όσα ειπώθηκαν κι έγιναν τότε, βάζοντας πάνω απ΄ όλα, να μην προσθέσω τίποτε σ΄ εκείνα που ειπώθηκαν, ούτε να παραλείψω. Οι διαλέξεις όμως δεν είναι δυνατό να παρουσιαστούν λεπτομερώς, επειδή οι ομιλίες εκείνων που συζητούσαν ήσαν πολύ εκτεταμένες. Αναφέροντας λοιπόν συνοπτικά τον σκοπό αυτών των διαλέξεων, θα παραπέμψω στα πρακτικά εκείνους που θέλουν να μάθουν λεπτομερώς όσα συζητήθηκαν σε αυτές. Στα πρακτικά λοιπόν ας αναζητήσουν όσοι επιθυμούν αυτά που αναφέρονται στο παρόν. Γιατί, για παράδειγμα, στα υπομνήματα για το καθαρτήριο πυρ, θα βρουν ακριβώς εκείνα που ειπώθηκαν από τα δύο μέρη. Και η παρούσα διήγηση ας προχωρήσει με τον σκοπό ο οποίος τέθηκε από την αρχή.

9. Απάντηση τού Ιουλιανού στην ομιλία τού Μάρκου Εφέσου 31

Ο Ιουλιανός απάντησε πάλι στα λόγια τού Εφέσου και πρώτα τον επαίνεσε ότι απάντησε συνετά. Έπειτα είπε:

«Πρέπει μάλλον από τώρα να συζητήσουμε για το δόγμα και να μη στεκόμαστε πίσω από το κώλυμα τής προθεσμίας, αλλά να επεξεργαζόμαστε και να ελέγχουμε τα ζητήματα που δημιουργούν τη μεταξύ μας διαφορά, να έχουμε τις ομιλίες γι΄ αυτά και να τις κρατάμε διευκρινισμένες. Μετά την προθεσμία, όταν μαζευτούν κι αυτοί που θα έλθουν, ν΄ ακούσουν τις ομιλίες επεξεργασμένες από εμάς και να προχωρήσουν εύκολα στην απόφαση. Μάλιστα βοηθά αυτό και τα λόγια τού Εφέσου. Γιατί μέσα από τέτοιες διαλέξεις θα βρεθεί και η μέση λύση, όπως αυτός είπε, και πολύ καλά, ενώ με τον σκοπό του συμφωνώ κι εγώ. Γι΄ αυτό δεν χρειάζεται να παρεμποδίζονται οι διαλέξεις από την προθεσμία».

Επέκτεινε λοιπόν πολύ την ομιλία του στο θέμα αυτό, αποσπώντας κάποιες αφορμές από τα λόγια τού Εφέσου και αναπτύσσοντας τα λεγόμενά του πάνω στη λέξη μεσότητα (μέση λύση).

10. Οι Γραικοί προσθέτουν τον Βησσαρίωνα ως ομιλητή 32

Μόλις ακούσαμε τα λόγια τού Ιουλιανού, που διατυπώθηκαν πολύ έξυπνα, με ρητορική ικανότητα και προσεκτικά, συσκεφτήκαμε ιδιαιτέρως βγαίνοντας έξω. Και αποφασίσαμε ποια έπρεπε να είναι η απάντησή μας σ΄ εκείνα που ακούσαμε. Είπαμε επίσης και στον Εφέσου συμβουλευτικά αλλά και απαιτώντας:

«Επειδή έδωσες εσύ την πρώτη απάντηση, ας δώσει τώρα αυτή τη δεύτερη απάντησή μας ο Νικαίας και ας είναι αυτό και φιλικό κι έντιμο».

Κι έτσι την αναθέσαμε σε αυτόν. Γιατί πραγματικά, δεν μάς φάνηκε να είχε κάποια γενναιότητα, ούτε στη διατύπωση, ούτε στα νοήματα, η πρώτη απάντηση τού Εφέσου, ούτε να είχε την κατάλληλη αναλογία προς τα λόγια τού Ιουλιανού. Γι΄ αυτό ζητήσαμε από τον Νικαίας ν΄ απαντήσει.

11. Ομιλία Βησσαρίωνα και απάντηση Ιουλιανού 33

Όταν λοιπόν μπήκαμε και καθήσαμε, άρχισε ο Νικαίας. Και αρχικά επαίνεσε τον Ιουλιανό ότι είχε προσδιορίσει και αναπτύξει το ζήτημα άριστα και ρητορικότατα, τόσο στην πρώτη ομιλια του όσο και στη δεύτερη. Έπειτα ανακεφαλαίωσε τη δεύτερη ομιλία τού Ιουλιανού που είχε απαντήσει στον Εφέσου και σε κάθε κεφάλαιο έδινε γενναία απάντηση, όχι μόνο στη δεύτερη ομιλία τού Ιουλιανού, στην οποία απαντούσε, αλλά συνδέοντάς τα και με την προηγούμενη ομιλία του απαντούσε και σ΄ εκείνη και διόρθωνε εκείνα που είχαν φανεί ανίσχυρα από την απάντηση τού Εφέσου, τα ενίσχυε και απέκλειε το πόρισμα στο οποίο ήθελε να καταλήξει με αυτά ο Ιουλιανός. Ανάμεσα στα άλλα πολλά και άριστα επιχειρήματά του είπε κι αυτό:

«Εμείς δεν έχουμε άλλη μέση λύση παρά μόνο την αλήθεια. Κι επειδή έχουμε την αλήθεια μαζί μας, αυτήν θα έχουμε εμείς και ως μέση λύση, χωρίς να χρειαστούμε άλλες. Γιατί δεν θα μπορέσουμε ποτέ να βρούμε καλύτερη μέση λύση από την αλήθεια».

Κι όχι μόνο στη δεύτερη ομιλία τού Ιουλιανού, αλλά σε όλα σχεδόν τα προηγούμενα λόγια του έδωσε γενναία, λογική και αναλυτική απάντηση.

Μετά τις απαντήσεις τού Νικαίας, βγήκε αμέσως ο Ιουλιανός με τούς δικούς του και συσκέφτονταν αρκετή ώρα. Έπειτα ήρθαν, κάθησαν κι έδειξε ο Ιουλιανός ότι αποδεχόταν τα λόγια τού Νικαίας και τον επαίνεσε ότι απάντησε μυαλωμένα και λογικά, ενώ ύστερα από τούς πολλούς επαίνους σταμάτησε, λέγοντας ότι θα κρατούσε για άλλη συνεδρίαση εκείνα που ήθελε να πει. Γι΄ αυτό γυρίσαμε στις κατοικίες μας και αφού γευματίσαμε, πήγαμε στον αυτοκράτορα και τού αναφέραμε αυτά που ειπώθηκαν στη συνεδρίαση, τον τρόπο με τον οποίο εξελίχθηκαν και ότι διαμαρτύρονταν οι Λατίνοι, απαιτώντας να συζητήσουμε για το δόγμα. Κι εκείνος δέχτηκε μεν να προχωρήσουν οι ομιλίες, αλλά πρόσταξε ν΄ απαντήσουμε σε οποιοδήποτε άλλο θέμα μιλήσουν, αλλά για το δόγμα καθόλου.

12. Ο Μάρκος Εφέσου ενθαρρύνεται από τούς δικούς του 34

Τότε είδαν μερικοί από εμάς τον Εφέσου και τον επέκριναν κάπως φιλικά, αλλά και κάπως τού ζήτησαν και τον παρακίνησαν (να μιλάει) με λόγια λογικά και γενναία, όσο χρειαζόταν. Γιατί τού είπαν:

«Αν βρίσκονταν τώρα ανάμεσα στους ζωντανούς είτε ο διδάσκαλος κυρ Ιωσήφ,35 είτε ο παπάς κυρ Μακάριος ο Μακρός,36 θα θεωρούσαν ευεργεσία τού Θεού προς αυτούς το ότι γινόταν αυτή η σύνοδος επί των ημερών τους, για να επιδείξουν τον αγώνα και τον ζήλο που είχαν για τα ευσεβή δόγματα τής δικής μας Εκκλησίας, καθώς και την επιστήμη και τη δύναμη που είχαν συγκεντρώσει από τις ομιλίες περί παιδείας. Γιατί θα έμοιαζαν σ΄ εκείνους τα σημερινά, θα μπορούσε κανείς να πει, με τα λεγόμενα των θείων ευαγγελίων, ότι «πολλοί προφήτες και βασιλείς επεθύμησαν να δουν αυτά που βλέπετε εσείς και δεν τα είδαν, ν΄ ακούσουν αυτά που ακούτε και δεν τα άκουσαν». Ενώ λοιπόν σού έχει σταλεί τέτοιο πράγμα από τον Θεό, δεν έπρεπε ν΄ απαντήσεις επιφυλακτικά, απλοϊκά ή και απερίσκεπτα, όπως να΄ ναι, αλλά επιστημονικά και γενναία, ως μορφωμένος, πράγμα που μπορείς καλά με τη χάρη τού Θεού. Γι΄ αυτό φρόντισε να δείξεις και τη γενναιότητα που έχεις για τα ευσεβή μας δόγματα, και τη μόρφωση την οποία έχεις αποκτήσει, με τη βοήθεια τού Θεού, από τη μελέτη και την επιμέλειά σου. Γιατί αυτό θα συντελέσει και στη δική σου τιμή και πρόοδο, και στη δόξα τής δικής μας Εκκλησίας. Επίσης θα βρεις αμοιβή από τον Θεό και ευχαριστία απ΄ όλους εμάς».

Εκείνος απάντησε ότι είχε παρατήσει από καιρό τέτοιες περίτεχνες ομιλίες και είχε επιλέξει να μιλά απλά, καλογερικά. Κατάλαβε όμως ότι τα παρόντα ζητήματα δεν απαιτούσαν τέτοια μεταχείριση τού λόγου, αλλά γενναία και αγωνιστική, τόσο στα νοήματα όσο και στη διατύπωση. Γι΄ αυτό χρειαζόταν και ο ίδιος να υιοθετήσει, όσο μπορούσε, αυτό τον τρόπο ομιλίας, επειδή ο συνολικός αγώνας αφορούσε και τον ίδιο. Γιατί αν δεν χρησιμοποιούσε τώρα τη σοφία και τη μόρφωση που είχε, άραγε πού αλλού θα τη χρησιμοποιούσε; Αυτά για τον Εφέσου.

13. Νέα σύσκεψη. Ομιλία Ιουλιανού και απάντηση Μάρκου 37

Συγκεντρωθήκαμε λοιπόν σε δεύτερη συνεδρίαση, άρχισε πάλι ο Ιουλιανός, επιχειρηματολόγησε με πολλά λόγια ότι χρειαζόταν να μιλήσουμε για το δόγμα και ζήτησε και από εμάς να πούμε κάτι γι΄ αυτό. Απάντησε λοιπόν ο Εφέσου και προς τις άλλες ομιλίες τού καρδιναλίου, μιλώντας λογικά και γενναιότερα από πριν. Έπειτα είπε και τα εξής απαντώντας στα λόγια τού Ιουλιανού για το δόγμα:

«Όπως είπαμε και στην προηγούμενη συνεδρίαση, έτσι και τώρα λέμε, ότι επειδή ορίστηκε και συμφωνήθηκε εγγράφως38 από τον μακαριότατο πάπα, από τον αυτοκράτορα τον άγιο και από τον αγιότατο πατριάρχη μας, να μη συζητήσουμε καθόλου για το δόγμα μέχρι την παρέλευση τής τετράμηνης προθεσμίας, όπως γνωρίζει καλά και η αιδεσιμότητά σου, γιατί με τη συναίνεση των αιδεσιμοτάτων καρδιναλίων συμφωνήθηκαν αυτά, δεν θα ήταν ούτε ευπρεπές, ούτε δίκαιο να παραβλέψουμε εκείνα που έχουν συμφωνηθεί από τούς πολύ ανώτερούς μας και να συζητήσουμε εμείς για το συνολικό ζήτημα τού δόγματος, τη στιγμή που αποτελούμε μέρος τής συνόδου και μάς έχουν ορίσει να μαζευόμαστε, να μιλάμε και ν΄ ακούμε για κάποια επιμέρους ζητήματα. Γιατί δεν μάς έχει επιτραπεί να μιλήσουμε στις παρούσες συνεδριάσεις για το δόγμα, επειδή σε αυτό βρίσκεται και η συνολική μας διαφορά και συνεπώς στις διαλέξεις περί τού δόγματος χρειάζεται να είναι όλοι παρόντες».

Έχοντας λοιπόν πει ο Εφέσου τέτοια και άλλα πολλά και καλά λόγια, απέρριψε τη συζήτηση για το δόγμα.

14. Επιμονή Λατίνων να συζητήσουν για το δόγμα. Άρνηση αυτοκράτορα 39

Ο Ιουλιανός όμως δεν πειθόταν με αυτά. Αλλά με πολλά λόγια ζητούσε πάλι και πίεζε να συζητήσουμε για το δόγμα, ενώ μεταξύ άλλων είπε αυτό:

«Η συμφωνία δεν εμποδίζει κάθε τρόπο διάλεξης για το δόγμα».

Ενώ λοιπόν υπήρχαν πολλοί τρόποι που θα οδηγούσαν τις διαλέξεις σε συμπέρασμα, εμπόδισε τον συνολικό τροπο, εκείνον δηλαδή που οδηγούσε, θα λέγαμε, κατευθείαν στο συμπέρασμα, αλλά τούς υπόλοιπους τρόπους τούς άφησε ανεμπόδιστους. Όπως για παράδειγμα, αν υπήρχαν πολλές διαδρομές που οδηγούσαν στο ίδιο κατάλυμα, απέκλεισε την κατευθείαν διαδρομή που οδηγούσε σε αυτό, αλλά τις υπόλοιπες, που οδηγούσαν σε αυτό μέσα από στροφές και καμπύλες, δεν τις εμπόδισε. Και συνέχισε:

«Γι΄ αυτό μπορούμε να συζητάμε και να επεξεργαζόμαστε τα ζητήματα τού δόγματος, τηρώντας απαραβίαστη και την προαναφερθείσα συμφωνία».

Απάντησε σε αυτά ο Εφέσου:

«Επειδή οι τρόποι και όλοι οι δρόμοι, για τούς οποίους λέει η αιδεσιμότητά σου, οδηγούν στο ίδιο συμπέρασμα, ενώ το συμπέρασμα θ΄ αναφέρεται αναγκαστικά στη διαφορά που έχουμε για το δόγμα, αλλά η συμφωνία λέει, να μη συζητήσουμε καθόλου για το δόγμα, λοιπόν και οι δρόμοι όλοι, για τούς οποίους μίλησες, εμποδίζονται από τη συμφωνία και δεν είναι δυνατό να συζητήσουμε με τον τρόπο που λες εσύ ο ίδιος».

Υπήρχε λοιπόν μεγάλη διαφωνία από εκείνους, που ήθελαν να μιλήσουμε για το δόγμα, αλλά και από εμάς, που δεν θέλαμε να μιλήσουμε γι΄ αυτό, και στο σημείο εκείνο λύθηκε η συνεδρίαση. Μετά το γεύμα πήγαμε πάλι στον αυτοκράτορα, τού αναφέραμε όσα ειπώθηκαν στη συνεδρίαση, καθώς και τούς λόγους για τούς οποίους μάς πίεζαν να συζητήσουμε για το δόγμα. Απόρησε λοιπόν ο αυτοκράτορας:

«Γιατί προωθούν κάτι διαφορετικό από εκείνο που συμφώνησαν;»

Και πρόσταξε:

«Εσείς δεν θα προχωρήσετε καθόλου σε τέτοια διάλεξη. Θα έλθουν εκείνοι και σε μένα και θα πω: να μη σάς πιέζουν για το θέμα αυτό, αλλά να αφήσουν τα περί τού δόγματος και να προχωρήσουν σε κάποια άλλα ζητήματα».

15. Τρίτη συνάντηση. Τα τέσσερα σημεία τού Ιουλιανού 40

Συγκεντρωθήκαμε σε τρίτη συνεδρίαση και αρχίζοντας ο Ιουλιανός είπε:

«Όταν μερικοί διαφωνούν σε κάποια πράγματα, όταν μένουν χωρισμένοι και δεν προχωρούν στη συζήτηση των διαφορών, τότε κάθε μέρος των διαφερομένων νομίζει ότι η μεταξύ τους διαφορά είναι μεγάλη. Αλλά όταν βρεθούν μαζί και εξετάσουν τούς λόγους για τούς οποίους διαφωνούν, βρίσκεται πολλές φορές μικρή και λίγη η διαφορά την οποία θεωρούσαν μεγάλη. Αυτό λοιπόν μού φαίνεται θα συμβεί και σ΄ εμάς. Επειδή έχει υπάρξει μεγάλη διάσταση ανάμεσά μας, τόσο από τις αποστάσεις, όσο και από τα χρόνια που έχουν περάσει, και επειδή εδώ και πολλά χρόνια δεν έχουν μαζευτεί οι δικοί μας και από τις δύο πλευρές για να συζητήσουν, φαίνεται και η διαφορά μεγάλη. Τώρα όμως που ήρθατε εδώ, με τη σύμφωνη γνώμη τού Θεού, αν προχωρήσουμε σε συζήτηση και επεξεργασία των ζητημάτων που μάς σκανδαλίζουν και προκαλούν τη μεταξύ μας διάσταση, πιστεύω ότι θα βρεθεί μικρή η διαφορά που μάς χωρίζει και θ΄ αντιμετωπιστεί αυτή εύκολα, αν δώσει ο Θεός. Άρα είναι αρμόζον και αναγκαίο να συζητήσουμε και να εξετάσουμε τα σχετικά με τις διαφορές. Νομίζω λοιπόν ότι τέσσερα είναι τα ζητήματα που συγκροτούν τη μεταξύ μας διαφορά: Πρώτον, η εκπόρευση τού Αγίου Πνεύματος. Δεύτερον, η άζυμος και ένζυμος θυσία. Τρίτον, το καθαρτήριο πυρ, και τέταρτον, η αρχή τού πάπα. Υπάρχουν και άλλες μικρότερες διαφορές, αλλά αυτές είναι οι κυριώτερες και μεγαλύτερες. Για ποια λοιπόν από αυτές θέλετε να συζητήσουμε;»

16. Απάντηση τού Μάρκου και απόφαση τού αυτοκράτορα 41

Αφού είπε αυτά ο Ιουλιανός εκτεταμένα και με περίτεχνη ρητορική ομιλία, ζήτησε απόκριση από εμάς. Την έδωσε ο Εφέσου. Αρχικά τον επαίνεσε ότι είχε μιλήσει άριστα και είχε συγκροτήσει καλά εκείνα που ήθελε να πει. Και για τα τέσσερα κεφάλαια είπε:

«Τώρα τα ακούσαμε αυτά και πρέπει να σκεφτούμε κι εμείς γι΄ αυτά. Ωστόσο για το πρώτο κεφάλαιο λέμε και τώρα, ότι πρόκειται για εκείνο το οποίο ζητούσε η αιδεσιμότητά σου και στις δύο προηγούμενες συνεδριάσεις κι εμείς δεν δεχτήκαμε να το συζητήσουμε. Απαγορεύουμε και τώρα εντελώς τη διάλεξη γι΄ αυτό το θέμα, την οποία κρατάμε να γίνει μετά το τέλος τής προθεσμίας. Για τα υπόλοιπα τρία κεφάλαια, σκοπεύουμε να σκεφτούμε, να το ανακοινώσουμε και στους υπόλοιπους δικούς μας και να κάνουμε εκείνο που θα φανεί καλό στην κοινή απόφαση όλων».

Κι έτσι φύγαμε για τα σπίτια μας. Στη συνέχεια πήγαμε στον αυτοκράτορα και τού μεταφέραμε τα προαναφερθέντα. Γιατί όλα κρέμονταν από τη δική του γνώμη και επιθυμία. Χωρίς τη συμφωνία και την εντολή τού αυτοκράτορα τίποτε εκκλησιαστικό δεν γινόταν. Γι΄ αυτό και στο παρόν εκείνος μόνο ήταν ο αποφασίζων, αφού ο πατριάρχης λίγο φρόντιζε για τα εκκλησιαστικά ζητήματα. Πρόσταξε λοιπόν ο αυτοκράτορας:

«Για την εκπόρευση τού Αγίου Πνεύματος είπαμε πολλές φορές, να μην ειπωθεί τίποτε για το θέμα αυτό, μέχρι να συγκεντρωθεί η συνολική σύνοδος. Έτσι πρέπει να παραμένει το ζήτημα αυτό. Αλλά και για το άζυμο και το ένζυμο, επειδή μεγάλη φαίνεται και σε αυτό η διαφορά, ούτε γι΄ αυτό να συμφωνήσετε να γίνουν διαλέξεις. Από το καθαρτήριο πυρ και την αρχή τού πάπα, ας πουν εκείνοι ποιο από τα δύο προτιμούν κι εσείς ακούγοντας ν΄ απαντήσετε τα μεν πρέποντα την ώρα εκείνη και τα υπόλοιπα ύστερα από σύσκεψη».

17. Τέταρτη συνάντηση. Ο Μάρκος προτείνει θέμα συζήτησης 42

Συγκεντρωθήκαμε λοπόν σε τέταρτη συνεδρίαση και είπε ο Εφέσου:

«Σεβάσμιοι πατέρες, στην προηγούμενη συνεδρίαση προτείνατε σ΄ εμάς τέσσερα θέματα, για να διαλέξουμε σε ποιο από αυτά θέλουμε να συζητήσουμε. Αφού λοιπόν σκεφτήκαμε αυτό που μάς ζητήσατε, ήρθαμε και λέμε τα εξής. Το πρώτο θέμα, όπως πολλές φορές σάς έχουμε πει, ας το κρατήσουμε για τις ολομελειακές συνοδικές συζητήσεις, όταν αυτές γίνουν με το θέλημα τού Θεού. Το ίδιο ισχύει και για το περί αζύμου και ενζύμου, επειδή μεγάλη είναι κι εδώ η μεταξύ μας διαφορά και πρέπει να τη συζητήσουμε κι αυτήν στην ολομέλεια. Από τα άλλα δύο θέματα αφήνουμε στη δική σας διάκριση ποιο θέλετε να συζητηθεί πρώτο. Πείτε λοιπόν ποιό διαλέγετε».

18. Οι Λατίνοι επιλέγουν τη συζήτηση για το καθαρτήριο πυρ 43

Όταν άκουσαν αυτά, βγήκαν και συσκέφτηκαν για λίγο. Υστερα ξαναμπήκαν και είπε ο Ιουλιανός:

«Κατά τη δική μας επιθυμία, αφού πια μάς απέμεινε να διαλέξουμε ανάμεσα σε δυό θέματα, θα χρειαζόταν πρώτα να μιλήσουμε εμείς για το θέμα τής αρχής τού πάπα. Ωστόσο μάς φάνηκε ότι είναι καλύτερο να μιλήσουμε πρώτα για το καθαρτήριο πυρ, μήπως καθαριστούμε κι εμείς κάπως με τη συζήτηση στο θέμα αυτό. Ας ξεκινήσουν λοιπόν οι διαλέξεις επί τού θέματος αυτού».

Τότε είπε ο Εφέσου:

«Ας γίνει αυτό που διαλέξατε. Πείτε μας όμως πρώτα, από πού έχει τις παραδόσεις για το θέμα αυτό η Εκκλησία σας, από πότε ξεκίνησε και πιστεύει σε αυτές και τι ακριβώς πιστεύει για το καθαρτήριο πυρ. Αφού λοιπόν μάς πείτε πρώτα αυτά, στη συνέχεια θα προχωρήσουμε στη συζήτηση».

Συμφωνήθηκε λοιπόν αυτή η διαδικασία και τελείωσε η συνεδρίαση.

Στη διάρκεια αυτων των συζητήσεων ζητούσαμε το σιτηρέσιο και δεν μάς δινόταν. Κι αφού το ζητήσαμε πολλές φορές, γιατί το είχαν οι άνθρωποί μας ανάγκη, δεν μάς δινόταν τίποτε, μέχρι να συμφωνήσουμε σε αυτή τη διαδικασία συζήτησης. Όταν όμως συμφωνήσαμε σε αυτήν, τότε, στις 12 Μαϊου, δόθηκε και το δεύτερο μηνιάτικο των οδοιπορικών, δηλαδή 689 φλουριά.

19. Επικείμενη επίθεση των Τούρκων στην Πόλη και παραστάσεις προς τον πάπα 44

Ενώ λοιπόν εμείς με αυτά ασχολούμασταν, κυκλοφορούσαν συχνές και φοβερές φήμες ότι ο Αμηράς45 ετοιμαζόταν να πολιορκήσει την Πόλη. Γιατί έγραφαν στους Ενετούς από την Αίνο,46 από τη Μυτιλήνη, από τη Χίο, από την Κρήτη, από τη Χαλκίδα και από παντού,47 ότι ο Αμηράς ετοίμαζε εκατόν πενήντα πλοία και στρατό εκατόν πενήντα χιλιάδων48 καί ξεκινούσε να επιτεθεί49 στην Πόλη. Οι Ενετοί έστελναν τα σημειώματα αυτά στον αυτοκράτορα και στον πατριάρχη. Υστερα έφτασαν και γράμματα από την Πόλη που ανέφεραν τα ίδια πράγματα και ζητούσαν από τον αυτοκράτορα και τον πατριάρχη να φροντίσουν να προσφερθεί γρήγορα κάθε δυνατή βοήθεια.

Ακούγοντάς τα οι δικοί μας υπέφεραν, αρνούνταν τη ζωή, ικέτευαν τον Θεό, έκλαιγαν, θερμοπαρακαλούσαν με θρήνους και δάκρυα, ζητώντας κάποια αποφυγή αυτού τού κακού. Και τι δεν έλεγαν στον αυτοκράτορα και τον πατριάρχη! Και ποιον δεν προσπαθούσαν να ξεσηκώσουν για να φροντίσει για βοήθεια στην Πόλη! Είπε λοιπόν ο αυτοκράτορας στους καρδιναλίους πολλά για το θέμα αυτό κι έστειλε μήνυμα με αυτούς στον πάπα:

«Επειδή έχουμε συμφωνία στο δεκρέτο, ότι όσο βρισκόμαστε στην Ιταλία, αν υπάρξει ανάγκη στην Κωνσταντινούπολη, να στείλετε γαλέρες για βοήθειά της, ενώ τώρα χρειάζεται και υπάρχει μεγάλη ανάγκη, ας εξοικονομήσει λοιπόν ο πάπας τέσσερις γαλέρες ή τουλάχιστον τρεις,50 για ν΄ αναχωρήσουν σε βοήθεια τής Πόλης».

Τα ίδια είπε και ο πατριάρχης στους καρδιναλίους και τούς επισκόπους. Καθώς λοιπόν λέγοντάς τα δύο και τρεις φορές στους καρδιναλίους δεν πέτυχαν τίποτε, έστειλαν στον πάπα τον Φιλανθρωπινό, τον Δισύπατο και τον μεγάλο χαρτοφύλακα και ζήτησαν τουλάχιστον δύο γαλέρες. Πήγαν λοιπόν στον πάπα και τού είπαν γι΄ αυτά. Και από τότε οι προαναφερθέντες δεν παρέλειπαν να πηγαίνουν στον πάπα μέρα παρά μέρα και να ζητούν παρακαλώντας θερμά την προαναφερθείσα βοήθεια.

20. Οι «ενθαρρύνσεις» τού αδελφού Αμβρόσιου Τραβερσάρι 51

Πέρασε έτσι σχεδόν ένας μήνας.52 Εμείς δυσφορούσαμε με την τόση καθυστέρηση και παρακαλούσαμε για το θέμα αυτό όσους από εκείνους είχαμε φίλους. Τότε κάποιοι δικοί μας, παρακαλώντας τον φρα Αμβρόσιο,53 άκουσαν από εκείνον:

«Μη στενοχωριέστε, αλλά σπεύστε πρώτα να γίνει η ένωση και τότε θα φτιάξουμε πολλές γαλέρες και θα προσφέρουμε μεγάλη βοήθεια στην Κωνσταντινούπολη».

Κι όταν τον ρώτησε κάποιος,

«και τι θα μάς ωφελήσει τότε η μεγάλη βοήθεια, αν αλωθεί τώρα η Πόλη και αιχμαλωτιστούν οι γυναίκες και τα παιδιά μας από τούς ασεβείς, ενώ τα ιερά και οι περιουσίες όλων όσοι βρισκόμαστε εδώ, αλλά κι εκείνων που βρίσκονται εκεί, γίνουν δική τους τροφή και λεία;»

ξαναείπε ο Αμβρόσιος:

«Θα εξολοθρεύσουμε και θ΄ αφανίσουμε τότε τούς ασεβείς και παίρνοντας λάφυρα τα δικά τους, θα βρούμε τις γυναίκες, τα παιδιά και τις περιουσίες σας και θα δώσουμε σε καθένα τα δικά του και περισσότερα μάλιστα».

Τέτοια αμβροσία παρέθετε ο Αμβρόσιος στην Πόλη κι έτσι παρηγορούσε τούς στενοχωρούμενους φίλους του.54

21. Προσπάθεια εράνου μεταξύ των Γραικών για εξοπλισμό γαλέρας 55

Την εποχή λοιπόν που παρακαλούσαν τον πάπα να βοηθήσει την Πόλη, είπαν μερικοί από τούς δικούς μας, ότι αν γινόταν έρανος στους αρχιερείς, ήσαν όλοι πρόθυμοι να δώσουν, καθένας κατά τις δυνατότητές του.

Μόλις λοιπόν το άκουσε αυτό ο αυτοκράτορας, ήρθε αμέσως στον πατριάρχη, μάζεψε όλους εμάς και αγόρευσε για συνεισφορά, λέγοντας εισαγωγικά, ότι και ο ίδιος δανειζόταν για να ετοιμάσει και να στείλει τη δική του γαλέρα, επειδή πίστευε ότι θα έστελνε και ο πάπας γαλέρες. Γι΄ αυτό χρειαζόταν και οι πλούσιοι να έδιναν τώρα για βοήθεια τής πατρίδας. Είπαν λοιπόν οι πρώτοι των αρχιερέων:

«Αν βρισκόμασταν τώρα στην Κωνσταντινούπολη, θα δίναμε σχεδόν και πάνω από τις δυνάμεις μας. Επειδή όμως βρισκόμαστε στο εξωτερικό και ούτε γνωρίζουμε τι ακριβώς θα συμβεί σ΄ εμάς, γι΄ αυτό, κι αν έχουν κάτι μερικοί από εμάς, είναι ανάγκη να το κρατήσουμε, λόγω τής άγνωστης κατάληξης και για καιρό ανάγκης στο εξωτερικό. Όμως για την κατεπείγουσα τώρα ανάγκη, θα δώσουμε κάτι λιγότερο κι εμείς».

Οι τέσσερις λοιπόν από αυτούς είπαν να δώσουν από πενήντα υπέρπυρα. Και ο Νικαίας είπε:

«Ο Ιακώβ δούλεψε στον Λαβάν επτά χρόνια και τού έδωσε ο Λαβάν τη θυγατέρα και τα πρόβατά του.56 Εγώ δούλεψα στον καλόγερό μου χρόνια τρεις φορές επτά και μού έδωσε σαράντα φλουριά. Έδωσα λοιπόν τα εικοσιοκτώ για τον ναύλο και τη διατροφή στη γαλέρα,57 όταν με εντολή τής αγίας βασιλείας σου επέστρεψα στην Κωνσταντινούπολη από την Πελοπόννησο. Ξόδεψα εκεί και τα υπόλοιπα και δεν έχω δουκάτα. Έχω όμως τρεις κούπες και δίνω τις δύο από αυτές».

Είπε και ο επόμενος:

«Δουκάτα δεν έχω, αλλά έχω δύο μανδύες και δίνω τον ένα».

Μόλις λοιπόν ο αυτοκράτορας άκουσε εκείνους που είχαν μιλήσει ως τότε, παράτησε το ζήτημα, καταλαβαίνοντας ότι είχε στηρίξει την πρότασή του σε μάταιες ελπίδες. Γιατί είχε ελπίσει ότι οι δαπάνες μιας περίπου γαλέρας θα συγκεντρώνονταν από τούς αρχιερείς.

22. Ο πάπας αποφασίζει τον εξοπλισμό δύο γαλερών με χρηματοδότηση από τη Βενετία 58

Όμως οι προαναφερθέντες άρχοντες δεν σταματούσαν να πηγαίνουν στον πάπα και να ζητούν τη βοήθεια για την Πόλη. Πήγε και ο ίδιος ο αυτοκράτορας για την ανάγκη αυτή στον πάπα και με λόγια φιλικά ζήτησε από αυτόν βοήθεια για την Πόλη, προσθέτοντας:

«Εγώ, αν παραμείνει η Πόλη στη σημερινή της κατάσταση, έτσι θ΄ αποδεχθώ και την ένωση των Εκκλησιών. Αν όμως συμβεί κάτι άλλο σε αυτήν, θα θεωρήσω περιττό, είτε γίνει, είτε δεν γίνει ένωση».

Ύστερα λοιπόν από ενός μηνός παρακάλια και αιτήματα, συγκατάνευσε τελικά ο πάπας να στείλει δύο γαλέρες. Και υποσχέθηκε να στείλει ανθρώπους στους Ενετούς για να τις εξοικονομήσει. Οι γύρω από τον πάπα έλεγαν:

«Ο μακαριότατος πατέρας είναι πρόθυμος να βοηθήσει την Πόλη, αλλά ποιος άραγε γνωρίζει αν θα δώσουν οι Ενετοί γαλέρες; Γιατί είναι έμποροι κι έχουν πράγματα πολλά και ανθρώπους στη δύση και στην ανατολή και θα δειλιάσουν πολύ να δώσουν γαλέρες, φοβούμενοι μήπως το μάθει ο Αμηράς, ξεσηκωθεί εναντίον τους και πάθουν μεγάλη ζημιά από αυτόν».

Ωστόσο έστειλε ο πάπας πρέσβη στη Βενετία,59 αλλά έστειλε και ο αυτοκράτορας μαζί του τον Δισύπατο και τον Ιάγαρι,60 έχοντας δώσει σε αυτούς και ενέχυρα, για να δανειστούν και να εξοπλίσουν τη βασιλική γαλέρα.61

23. Η Βενετία αρνείται να δανείσει στον πάπα. Ο απεσταλμένος του εξαφανίζεται 62

Αναχώρησαν λοιπόν για τη Βενετία μαζί και ζήτησαν γαλέρες. Οι Ενετοί ανέβαλλαν την απάντηση63 για το θέμα αυτό μέχρι να συσκεφτούν, ενώ τούς έδωσαν τόπο διαμονής για ανάπαυση.

Ο πρέσβης τού πάπα, όταν έμεινε μόνος, είδε ιδιαιτέρως τον δόγη και τού είπε:

«Ο πάπας ζητά από εσάς να τού δανείσετε τα έξοδα των γαλερών».

Κι ο δόγης είπε:

«Αν νομίζει ο πάπας ότι θα δανειστεί από εμάς, ας πληροφορηθεί ότι δεν θα τού δώσουμε ούτε φλουρί».

Μόλις το άκουσε ο πρέσβης τού πάπα, βγήκε κρυφά από τη Βενετία και γύρισε πίσω.

Ο Δισύπατος και ο Ιάγαρις αναζήτησαν τον πρέσβη μετά το γεύμα αλλά δεν τον βρήκαν. Επειδή και την επομένη αναζητώντας τον δεν τον εύρισκαν, μόλις έμαθαν ότι είχε φύγει από εκεί, το έγραψαν στον αυτοκράτορα. Και ο αυτοκράτορας το ανέφερε στον πάπα, που τού είπε:

«Ο πρέσβης μου είναι εκεί και κάνει εκείνα που τού ανέθεσα».

Έγραψε λοιπόν ο αυτοκράτορας στους προαναφερθέντες ἀρχοντες:

«Ο πάπας λέει ότι ο πρέσβης του είναι εκεί. Φροντίστε λοιπόν να τον βρείτε».

Κι εκείνοι και πάλι τον αναζήτησαν πολύ, δεν τον βρήκαν και ξανάγραψαν στον αυτοκράτορα:

«Ούτε ο πρέσβης εκείνος, ούτε άλλος άνθρωπος τού πάπα βρίσκεται εδώ».

Κι ο αυτοκράτορας ενημέρωσε πάλι τον πάπα, ότι ο πρέσβης του δεν βρισκόταν στη Βενετία. Ο πάπας απάντησε ότι είχε εκεί επίτροπο, που φρόντιζε να ετοιμαστούν οι γαλέρες. Έγραψε λοιπόν πάλι ο αυτοκράτορας στους άρχοντες και παρέμεναν στη Βενετία περιμένοντας να δουν την ετοιμασία των γαλερών. Όταν όμως πέρασαν περισσότερες από σαράντα μέρες και δεν βρέθηκε κανένας να φροντίζει για τις γαλέρες, επέστρεψαν αναγκαστικά και οι άρχοντες άπρακτοι στη Φερράρα.64

24. Επίθεση τού Νικκολό Πιτζινίνο και αναταραχή μεταξύ των πατέρων τής συνόδου 65

Τέτοια υπήρξε η πρώτη βοήθεια τού μακαριότατου προς την Πόλη, για την οποία βρήκε κι αυτός άξια ανταμοιβή. Γιατί η μεν Πόλη μας διασώθηκε αλώβητη από τον Θεό, που έστρεψε αλλού66 τις σκέψεις τού Αμηρά και τη διαφύλαξε σώα, όπως συνέβη πάντοτε με τη δική του βοήθεια. Αλλά αλώθηκαν αμέσως από τον Νικολό Πιτζινή,67 δύο πόλεις τής Εκκλησίας τού μακαριότατου δηλαδή η Μπολώνια68 και το Φορλί,69 πράγμα που προκάλεσε μεγάλη στενοχώρια στον πάπα.

Λεγόταν επίσης ότι ο προαναφερθείς Νικολός βάδιζε εναντίον τού πάπα και τής Φερράρας. Γι΄ αυτό μάς κατέλαβε μεγάλη δειλία και τρόμος, επειδή φοβηθήκαμε ότι εκείνος θα μάς αιχμαλώτιζε. Τότε και οι περισσότεροι από τούς δικούς μας έστειλαν τα πολυτιμότερα και όχι απαραίτητα πράγματά τους στη Βενετία. Έστειλε κι ο αυτοκράτορας το μεγαλύτερο μέρος από τα πράγματά του. Στάλθηκαν επίσης τα ιερά τής μεγάλης εκκλησίας και τα πράγματα τού πατριάρχη.

25. Σκέψεις τού απογοητευμένου συγγραφέα 70

Αυτά λοιπόν περιγράφηκαν παρενθετικά, έξω από το κύριο θέμα, αλλά επειδή θεωρήθηκε απαραίτητο να υπενθυμιστούν, για να γίνει φανερό σε όσους στηρίζουν ελπίδες για βοήθεια από εκεί,71 τι είδους βοήθεια βρήκαν σε τόσο μεγάλη ανάγκη, όταν μάλιστα βρίσκονταν εκεί ο αυτοκράτορας και ο πατριάρχης, μαζί με τούς μεγαλύτερους άρχοντες τής Πόλης και ζητούσαν όλοι μαζί τη βοήθεια με παρακάλια και όταν μάλιστα οι Λατίνοι προσπαθούσαν να τραβήξουν τούς δικούς μας προς τη δική τους Εκκλησία. Επιστρέφοντας λοιπόν η αφήγηση, θέλει να παραμείνει στη διήγηση των γεγονότων τής συνόδου.

26. Οδηγίες τού αυτοκράτορα εν όψει των συζητήσεων για το καθαρτήριο πυρ 72

Μετά την προαναφερθείσα συνεδρίαση πήγαμε στον αυτοκράτορα και αναγγείλαμε ότι αποφάσισαν να συζητήσουν για το καθαρτήριο πυρ. Κι εκείνος πρόσταξε:

«Λοιπόν, ακούστε εκείνα που θα πουν για το ζήτημα αυτό και ν΄ απαντήσετε κατάλληλα».

Ρώτησε λοιπόν ο Εφέσου:

«Με ποιον τρόπο προστάζεις να μιλήσουμε; Μαχητικά και επίμονα ή με μετριοπάθεια; Γιατί πρέπει να γνωρίζουμε με ποιον τρόπο θέλετε να μιλήσουμε».

Είπε λοιπόν ο αυτοκράτορας:

«Να λέτε μαχητικά όλα μας τα δίκαια».

Τότε είπε ο Νικαίας:

«Εγώ δεν έχω να πω κάτι γι΄ αυτό. Στα ζητήματα τού δόγματος θα μπορούσα ίσως να μιλήσω, αλλά σε αυτό δεν ξέρω τι να πω».

Και είπε ο Εφέσου:

«Αλλά εγώ έχω να πω και γι΄ αυτό».

27. Νέα συνάντηση. Ο Ιουλιανός εκθέτει το δόγμα των Λατίνων για το καθαρτήριο πυρ 73

Όταν λοιπόν συγκεντρωθήκαμε σε άλλη συνεδρίαση, άρχισε ο Ιουλιανός74 να μιλά για το καθαρτήριο πυρ.75 Και είπε:

«Η Ρωμαϊκή Εκκλησία παρέλαβε από τον Θεό και από την πρώτη στιγμή και πιστεύει αυτό το δόγμα, το οποίο έχει παραλάβει από την εποχή των Αγίων Αποστόλων, τού Αγίου Πέτρου και τού Αγίου Παύλου, όπως θ΄ αναφερθεί στη συνέχεια, αλλά και από τούς διδασκάλους τής Εκκλησίας ύστερα από εκείνους. Πιστεύει λοιπόν για το δόγμα αυτό τα εξής:

Μετά τον εδώ θάνατο, οι ψυχές εκείνων που φεύγουν, οι μέν καθαρές και απαλλαγμένες από κάθε κηλίδα, όπως οι ψυχές των αγίων, αναχωρούν αμέσως για τον παράδεισο. Οι ψυχές εκείνων που μετά το βάπτισμα έπεσαν σε αμαρτίες, ύστερα μετανόησαν γνήσια και εξομολογήθηκαν, αλλά που δεν πρόφτασαν να εκτελέσουν τον κανόνα που όρισε ο πνευματικός τους εξομολόγος, ούτε ν΄ αποδώσουν αρκετούς καρπούς μετανοίας ώστε να εξιλεωθούν από τα αμαρτήματά τους, αυτού τού είδους οι ψυχές καθαρίζονται με το καθαρτήριο πυρ, άλλες πιο γρήγορα, άλλες πιο αργά, ανάλογα με τα αμαρτήματά τους, ενώ μετά την κάθαρση αναχωρούν για τον παράδεισο. Αλλά οι ψυχές εκείνων που πέθαναν μέσα σε θανάσιμη αμαρτία ή και στο προπατορικό αμάρτημα αναχωρούν αμέσως για την κόλαση. Αυτό πιστεύει η Ρωμαϊκή Εκκλησία για το καθαρτήριο πυρ», είπε ο Ιουλιανός.

Αφού ανέπτυξε τα παραπάνω αναλυτικά και λογικά, με προοίμιο και επιχειρήματα, στο τέλος πρόσθεσε:

«Μέχρι τώρα είπα εγώ όσα είπα, ως εισαγωγική ομιλία, αλλά την παραπέρα ομιλία θ΄ αναλάβει ο διδάσκαλος τού ιερού παλατιού».

Αυτός ήταν ο Ιωάννης ο Ισπανός.

«Θα πει και θα περιγράψει καλά και με επάρκεια, με τη σύνεση και σοφία που έχει. Και θα δώσει καλά τον αγώνα σε αυτό το ζήτημα. Γιατί εγώ δεν είμαι τόσο ικανός όσο εκείνος».

Και σταμάτησε να μιλά.

28. Απάντηση τού Μάρκου τής Εφέσου κι σύντομη δήλωση τού Ιωάννη τού Ισπανού 76

Ο Εφέσου, αφού απάντησε κατάλληλα σε αυτά, πρόσθεσε και το εξής, μετριοπαθέστερα, θα λέγαμε, ή φιλικότερα:

«Καλά είπε η αιδεσιμότητά σου, ότι όταν κάποιοι είναι χωρισμένοι και δεν προχωρούν σε συζήτηση, τούς φαίνεται μεγάλη και η μεταξύ τους διαφορά. Όταν όμως προχωρήσουν σε συζήτηση και κάθε μέρος ακούσει μυαλωμένα τα λεγόμενα από το άλλο, βρίσκεται πολλές φορές μικρή η διαφορά τους. Αυτό λοιπόν μού φαίνεται θα συμβεί και τώρα. Γιατί εμείς διαφορετικά πράγματα ακούγαμε ότι πιστεύει για το καθαρτήριο πυρ η δική σας Εκκλησία και αλλιώς τα ακούσαμε τώρα. Από την αφήγηση τής αιδεσιμότητάς σου βρίσκω μικρή τη μεταξύ μας διαφορά στο κεφάλαιο τούτο και ελπίζω να διορθωθεί κι αυτή, αν ο Θεός ευδοκήσει. Συνεχίστε λοιπόν, όπως επιθυμείτε, στο θέμα αυτό».

Άρχισε ο προαναφερθείς Ιωάννης και είπε λίγα πράγματα για το θέμα.77 Κι όταν ο Εφέσου ανέφερε ότι θ΄ απαντήσει σε άλλη συνεδρίαση, σηκωθήκαμε και λύθηκε η συνεδρίαση.

29. Άλλες συνεδριάσεις και ομιλίες για το ίδιο θέμα 78

Τη μέρα που είχε οριστεί συγκεντρωθήκαμε πάλι και απάντησε ο Εφέσου στα αναφερθέντα από τον Ιωάννη. Τα λεγόμενά του συγκροτούσαν άριστη απάντηση, με βάση τη θεία γραφή και μαρτυρίες των αγίων διδασκάλων τής Εκκλησίας. Έτσι λοιπόν συνεχίσαμε να συγκεντρωνόμαστε κι έγιναν αρκετές διαλέξεις από τον Εφέσου και τον Ιωάννη. Εκείνοι που θέλουν να μάθουν, θα τις βρουν στα υπομνήματα για το καθαρτήριο πυρ.

Μέχρι λοιπόν κάποιο σημείο, βοηθούσε στους αγώνες και ο Νικαίας τον Εφέσου σε κάποια ζητήματα, έστω και αμυδρά. Έμοιαζε αυτό με το αναφερόμενο στην Αγία Γραφή: «ο αδελφός που έχει τη βοήθεια τού αδελφού του μοιάζει με οχυρωμένη πόλη».79 Ύστερα όμως από μερικές διαλέξεις φάνηκε καλό στους Λατίνους να παρουσιάσουν και εγγράφως80 εκείνα που ήθελαν και εξέδωσαν κείμενο, που αποτελούσε το δικό τους δόγμα για το καθαρτήριο πυρ. Το μάθαμε, το πήραμε, το φέραμε στον αυτοκράτορα και το διαβάσαμε ενώπιόν του. Κι εκείνος πρόσταξε:

«Είναι ανάγκη να γράψετε κι εσείς. Γράψτε λοιπόν».

Τα είπε αυτά αποτεινόμενος στον Εφέσου και ο Εφέσου είπε:

«Επειδή προστάζεις, θα γράψουμε, αλλά δεν θέλω αν τυχόν γράψει και κάποιος άλλος, να δοθεί το δικό του κείμενο, να εγκαταλειφθεί το δικό μου και να βρεθώ να έχω κοπιάσει άδικα».

Τού απάντησε λοιπόν ο αυτοκράτορας:

«Το δικό σου θα δοθεί κι όχι άλλο».

30. Συγγράμματα Μάρκου και Βησσαρίωνα. Συμβιβαστική απόφαση αυτοκράτορα 81

Φάνηκε λοιπόν καλό να βρεθούν και μερικοί από εμάς δίπλα στον Εφέσου και να γραφεί εκείνο που θα γραφόταν με εμάς παρόντες, που θ΄ ακούγαμε και, αν χρειαζόταν κάπου, θα βοηθούσαμε. Συγκεντρωθήκαμε λοιπόν ο Νικαίας, ο μέγας εκκλησιάρχης, ο πνευματικός κυρ Γρηγόριος, και ο γραμματικός τής ιεράς καταστάσεως. Άρχισε λοιπόν ο Νικαίας να μιλά απλώς και μακρηγόρησε σε περιττά πράγματα. Έπειτα πήρε τον λόγο ο πνευματικός και φιλοτιμήθηκε να μακρηγορήσει περισσότερο απ΄ όσο έπρεπε. Έπαιρνε λοιπόν τον λόγο ο ένας μετά τον άλλο και μακρηγορούσαν χρονοτριβώντας με άδεια λόγια, που δεν είχαν καθόλου σχέση με το προκείμενο ζήτημα. Εγώ κάθε τόσο τούς ζητούσα να σταματήσουν τα λόγια και να προχωρήσουμε στο γράψιμο, εκείνοι όμως δεν σταματούσαν τα περιττά λόγια. Κι όταν είχε περάσει το πιο κατάλληλο μέρος τής ημέρας με άδεια λόγια, είπε ο Εφέσου:

«Με αυτόν τον τρόπο δεν θα μπορέσουμε να γράψουμε τίποτε. Όμως εγώ θα γράψω, αν μείνω μόνος με τον γραμματικό. Ύστερα να το δείτε κι εσείς και να το διορθώσετε, αν κάτι χρειάζεται διόρθωση».

Βγήκαμε λοιπόν έξω. Έγραψε ο Εφέσου, ενώ έγραψε και ο Νικαίας με προτροπή τού πνευματικού. Επαινούσε ο πνευματικός το σύγγραμμα τού Νικαίας και παρακινούσε τον αυτοκράτορα να προστάξει να δοθεί το κείμενο τού Νικαίας στους Λατίνους, ως πιο περίτεχνο στην έκφραση και πιο ρητορικό. Πρόσταξε ο αυτοκράτορας, προσκομίστηκαν σε αυτόν και τα δύο συγγράμματα82 και διαβάστηκαν παρόντων και των επιλεγμένων. Είπε λοιπόν στον Εφέσου:

«Καλό είναι το δικό σου σύγγραμμα, γιατί έχει πολλά και ισχυρά κεφάλαια. Έχει όμως και ορισμένα που θα δώσουν στους Λατίνους το δικαίωμα για αντιρρήσεις, όπως εκείνο τού Αγίου Μακαρίου,83 που ρώτησε το κρανίο και εκείνο τού αποκρίθηκε. Γιατί γι΄ αυτό δεν έχεις αναμφισβήτητη μαρτυρία ώστε να το προτείνεις και γι΄ αυτό θ΄ αντιστραφεί αμέσως από εκείνους.84 Το ίδιο θα γίνει και με κάποια άλλα κεφάλαια. Θα είναι λοιπόν καλύτερο ν΄ αφεθούν τα ευάλωτα και να δοθούν τα ισχυρότερα, έστω και λιγότερα, παρά ν΄ αγωνιστούμε φιλόδοξα να προσφέρουμε πολλά κεφάλαια και επιχειρήματα, για ορισμένα από τα οποία θα είναι όμως εύκολη η αναίρεση από αυτούς. Γιατί εκείνος που διαφωνεί, θα διαλέξει και θα προσπαθήσει ν΄ αναιρέσει όχι τα ισχυρά, αλλά τα λιγότερο θεμελιωμένα. Κι αν ανατρέψει δύο ή τρία από τα επιχειρήματα, θα φανεί στους πολλούς, ή μάλλον θα διακηρυχθεί, ότι τα ανέτρεψε όλα. Γι΄ αυτό είναι καλύτερο ν΄ αφαιρεθούν τα επιχειρήματα αυτού τού είδους».

Αυτά λοιπόν είπε ο αυτοκράτορας στον Εφέσου, ενώ στον Νικαίας είπε:

«Έχει και το δικό σου τις αδυναμίες του. Γιατί αμέσως στο προοίμιο λες, «ω άνδρες Λατίνοι», πράγμα που είναι αταίριαστο. Θα ήταν πιο ευπρεπές, αν έλεγες «σεβαστοί πατέρες» ή κάτι άλλο τίμιο που ν΄ ακουγόταν καλά. Επίσης έχει μέσα και μερικά άλλα που χρειάζονται διόρθωση».

Στο τέλος είπε:

«Το προοίμιο και οι εισαγωγές τού Νικαίας είναι καλύτερες, ενώ τού Εφέσου είναι καλύτερα τα επιχειρήματα, οι κατασκευές και οι παραστάσεις. Μού φαίνεται λοιπόν καλό, να πάρετε το προοίμιο τού Νικαίας, να διαλέξετε και ό,τι άλλο σάς φανεί χρησιμότερο από αυτό, και να πάρετε τα περισσότερα και καλύτερα από το σύγγραμμα τού Εφέσου κι έτσι να συντάξετε καλά το σύγγραμμα που θα δοθεί».

Πρόσταξε λοιπόν τον Εφέσου, τον Νικαίας, τον σοφό Γεμιστό, που κάποτε υπήρξε και διδάσκαλός τους, κάθως και τον Αμηρούτζη, να καθήσουν ιδιαιτέρως, να διαλέξουν κομμάτια και να το συντάξουν. Πράγμα που έκαναν.

31. Εχθρότητα πνευματικού Γρηγορίου προς Μάρκο Εφέσου 85

Όμως από αυτή την αιτία άρχισε το σκάνδαλο μεταξύ τού Εφέσου και τού Νικαίας. Προϋπήρχε επίσης το σκάνδαλο τού πνευματικού με τον Εφέσου για την τοποτήρηση των πατριαρχών. Αυτό τού πνευματικού ξανάναβε και φούντωνε εκείνο τού Νικαίας και συντελούσε ν΄ αυξάνεται προς το χειρότερο. Γιατί ο πνευματικός έδειχνε ότι δεν λογάριαζε την τοποτήρηση τού Αλεξανδρείας, ότι παραμέριζε για τον Εφέσου και ότι τον εκτιμούσε, αλλά στην πραγματικότητα ήταν υπόγειος, μιλούσε κρυφά εναντίον του και εναντιωνόταν πάντοτε στα λεγόμενά του. Όταν άκουσε ότι ο Εφέσου, που στα λόγια μόνο χαριζόταν στον Ιουλιανό, τού είχε πει,

«κατά τη διήγηση τής αιδεσιμότητάς σου, λίγη μού φαίνεται η μεταξύ μας διαφορά στο κεφάλαιο τού καθαρτηρίου πυρός και ελπίζω να διορθωθεί κι αυτή, αν ο Θεός ευδοκήσει»,

έλεγε:

«Λίγη άραγε θεωρεί ο Εφέσου και τη διαφορά στο καθαρτήριο πυρ; Είναι πολύ μεγάλη. Πώς λέει ότι θα διορθωθεί; Είναι ανάγκη να μάθουμε πώς τα λέει αυτά».

Και γελοιοποίησε σε πολλούς αυτά τα λόγια. Πάλι επίσης, όταν έμπαινε στον αγώνα ο Εφέσου, όταν αποδείκνυε ότι ήταν πολύ μεγάλη η διαφορά και όταν προσκόμιζε απόψεις των αγίων, από τις οποίες φαινόταν καθαρά ότι το δόγμα αυτό ήταν αντίθετο από εκείνο τής δικής μας Εκκλησίας, όταν επαινιόταν απ΄ όλους ο Εφέσου και θαυμαζόταν ότι αγωνιζόταν με ευσέβεια και άριστα, αυτός έλεγε αλλάζοντας θέση:

«Τί είναι αυτά που λέει ο Εφέσου; Τίποτε δεν είναι αυτά. Καλό είναι το δόγμα που έχουν οι Λατίνοι για το καθαρτήριο πυρ. Δεν ντρέπεται να λέει τέτοια; Θέλετε ν΄ ανατρέψω όσα λέει με ρητά των αγίων;»

Κι έβγαζε από τον κόρφο του ένα προχειρογραμμένο κείμενο, ίσα-ίσα για να φαίνεται και μόνο, λέγοντας:

«Να και τα ρητά που είναι αντίθετα με εκείνα που λέει ο Εφέσου».

Αλλά ούτε τα διάβαζε, ούτε άφηνε κανέναν να τα πάρει στα χέρια του. Παρ΄ όλα αυτά φαινόταν ακόμη ότι είχε τη σωστή πίστη και ότι αντιστεκόταν με θέρμη υπέρ τής δικής μας Εκκλησίας.

Ωστόσο και όταν είχαμε πρωτοφτάσει στη Φερράρα, επειδή μετά την όγδοη μέρα έμαθε ότι είχε πάει ο αδελφός τού Εφέσου ο νομοφύλαξ στο παλάτι τού πάπα, έλεγε:

«Τι σημαίνει η μετάβαση τού νομοφύλακα στην κατοικία τού πάπα; Τι δουλειές κάνει; Πρέπει να μάθουμε για ποιον λόγο πήγε εκεί. Γιατί ο Εφέσου πρόκειται ν΄ αναλάβει τον συνολικό αγώνα και πρέπει κι εμείς να προσέχουμε τι μεθοδεύει ο αδελφός του».

Τέτοια πράγματα έλεγε πάντοτε, κατηγορώντας τον Εφέσου και επαινώντας τον Νικαίας και διεγείροντάς τους σε διχόνοια.

32. Άρνηση Μάρκου να εκθέσει το δόγμα τής Εκκλησίας για τα μετά θάνατον 86

Συγκεντρωθήκαμε όμως, διαβάσαμε στους Λατίνους την ομιλία που είχε συνταχθεί και τη δημοσιεύσαμε.87 Κι εκείνοι πάλι έγραψαν άλλη,88 για την οποία πάλι έγραψε ο Εφέσου ανασκευάζοντας,89 μετά την οποία δημοσίευσε κι άλλες δύο ομιλίες για το δόγμα αυτό,90 όλες αναγκαιότατες και άριστες. Όταν λοιπόν μαζευόμασταν και κάναμε αυτές τις ομιλίες ή ακούγαμε τις δικές τους, γίνονταν ενδιάμεσα και κάποιες διαλέξεις και ζητούσαν από τον Εφέσου να πει και να παρουσιάσει το δόγμα τής δικής μας Εκκλησίας γι΄ αυτούς που έφευγαν από τη ζωή. Κι εκείνος δεν το έλεγε, επειδή το είχε απαγορεύσει ο αυτοκράτορας. Όσο τον έβλεπαν οι Λατίνοι ν΄ αντιστέκεται και να μη θέλει ν΄ αποκαλύψει για το θέμα αυτό το δόγμα τής δικής μας Εκκλησίας, τόσο περισσότερο τον πίεζαν, τού ζητούσαν να το εκθέσει, τον περιγελούσαν κι έψαχναν να βρουν την αιτία, λέγοντας:

«Οποιοσδήποτε ιερωμένος μιας εκκλησίας, όταν τον ρωτούν τι πιστεύει η Εκκλησία του για ένα προτεινόμενο ζήτημα, οφείλει ν΄ απαντά αμέσως, χωρίς ενδοιασμούς και σαφώς. Εσύ λοιπόν, ενώ σού ζητήσαμε ούτε δύο, ούτε τρεις, αλλά πολλές φορές και με πολλά λόγια ν΄ αποκαλύψεις ή να πεις τι πιστεύει η δική σας Εκκλησία γι΄ αυτό το ζήτημα, δεν θέλησες ν΄ απαντήσεις. Απoρούμε λοιπόν. Τι είναι αυτό που σ΄ εμποδίζει και αντιστέκεσαι τόσο;»

Ο Εφέσου, σε ό,τι είχε να κάνει με τον ίδιο, ήταν απολύτως έτοιμος και πρόθυμος.91 Αγχωνόταν όμως που εμποδιζόταν από την αυτοκρατορική εντολή σαν κάποιου είδους χαλινάρι και στενοχωριόταν.

33. Ο Βησσαρίων διατυπώνει την προσωπική του άποψη επί τού θέματος 92

Ωστόσο ο Νικαίας, που δεν αποδεχόταν την τόσο μεγάλη διαφωνία και αποφυγή τής συζήτησης, ούτε ανεχόταν να συμφωνεί με τον Εφέσου, είπε:

«Καθώς διατηρώ το δικαίωμα να καταστήσω τη γνώμη μου φανερή, λέω λοιπόν και πιστεύω, ότι και οι ψυχές των αγίων πήραν τα αγαθά που δικαιούνταν και εκείνες των αμαρτωλών την κόλαση. Κι αυτό απομένει μόνο. Να πάρουν και τα σώματα με τα οποία έζησαν σε αυτή τη ζωή. Και οι μεν δίκαιοι θα βρίσκονται τότε στον παράδεισο μαζί με τα σώματά τους, οι δε αμαρτωλοί θα βρίσκονται με τα σώματά τους στην κολαση. Κι αυτό θα γίνει στη δευτέρα τού Χριστού παρουσία».

Αφού τα είπε αυτά, περίμενε λίγο και στη συνέχεια έφυγε από τη θέση του δίπλα στον Εφέσου και κάθησε σε χωριστή θέση, εκεί όπου κάθονταν και οι προαναφερθέντες συγκλητικοί άρχοντες.

34. Ιωάννης Ισπανός και Μάρκος Εφέσου 93

Και ο Ισπανός Ιωάννης συζητούσε πιο εριστικά με τον Εφέσου, πήγαινε από το συγκεκριμένο αντικείμενο τής συζήτησης σε άλλα, πρότεινε προβλήματα που δεν συνεισέφεραν καθόλου στον συγκεκριμένο σκοπό, ενώ, μεταξύ άλλων, ρώτησε:

«Πού και πώς πετούν οι άγγελοι;»

και

«η φωτιά στην οποία λες ότι θα βρεθούν οι αμαρτωλοί, πες μας από ποια υλικά θ΄ ανάψει και πώς θα καίει εκείνους που θα στέλνονται σε αυτήν;»

Αγανάκτησε λοιπόν ο Ιάγαρις και είπε:

«Θα το μάθει εκείνος που ρωτά, όταν βρεθεί εκεί ο ίδιος».

Αλλά τού απάντησε ο Ρόδου Ανδρέας:

«Δεν μίλησες ως ευγενής άρχοντας, γιατί δεν έπρεπε να δώσεις τέτοιαν απάντηση».

Τέτοια έλεγε ο Ιωάννης, αδιάντροπα μάλλον παρά λογικά. Γιατί ήταν μορφωμένος στην κοσμική σοφία,94 φοβερός στη συζήτηση, ευμετάβλητος και πανούργος στη σκέψη και εύστροφος στη μεταχείριση τού λόγου. Κι εμείς απορούσαμε πώς άραγε έδινε ο Εφέσου αμέσως τις λύσεις, με γραφικές παραστάσεις, χωρίς να γνωρίζει από πριν εκείνα που σκόπευε να προτείνει ο Ιωάννης. Γιατί εκτός από δύο ή τρία προβλήματα, σε όλα τα άλλα έχει δώσει επαρκείς απαντήσεις και λύσεις.

35. Παρέμβαση στον πατριάρχη για επανασυμφιλίωση Μάρκου και Βησσαρίωνα 95

Ύστερα λοιπόν από τις πολλές ομιλίες, μόλις βγήκαμε, όλοι θεωρήσαμε φοβερή τη διαφωνία που έδειξε ο Νικαίας, μη θέλοντας ούτε μονολεκτικά να συμμαχήσει με τον Εφέσου, αλλά και φεύγοντας από δίπλα του <κουνώντας το κεφάλι του>.

Εγώ μάλιστα, στενοχωρημένος περισσότερο από τούς άλλους, συλλογιζόμενος ότι θα προέκυπτε ολέθριο κακό από αυτή τη διαίρεση, θεωρούσα ότι χρειαζόταν κάποια διόρθωση, προς την οποία έπρεπε να στρέψω τον εαυτό μου και να παρακινήσω και άλλους. Έτσι, ξεσηκώνοντας και τον Λακεδαιμονίας γι΄ αυτό, πήγαμε και αναφέραμε στον πατριάρχη:

«Ο Νικαίας πριν από μερικές ημέρες φαινόταν ν΄ αντιμετωπίζει με απέχθεια τον Εφέσου, χωρίς ούτε να συνηγορεί στα λεγόμενά του, ούτε να έχει διάθεση να τον βοηθήσει. Τώρα μάλιστα το έδειξε και φανερότερα, κατηγορώντας κάτω από τα δόντια τα λεγόμενα τού Εφέσου. Μάλιστα χωρίς να τηρήσει την ομόνοια προς έναν δικό του, ούτε ν΄ αναχαιτιστεί από την αυτοκρατορική προσταγή, όταν είπε, όπως θέλησε, εκείνο που πιστεύει ο ίδιος, εγκατέλειψε μόνον τον Εφέσου να διαφωνεί, προσπαθώντας να επιβάλει την προσταγή τού αυτοκράτορα. Βλέπουμε λοιπόν ν΄ αναπτύσσεται μεγάλη διαίρεση από τον Νικαίας και φοβόμαστε μήπως αυξηθεί χειρότερα και προξενήσει πολύ μεγάλο κακό. Τι άραγε χειρότερο, ατιμώτερο ή πιο οδυνηρό υπάρχει, από το να διχαστούν οι δικοί μας εδώ; Πόση καταστροφή θα επακολουθήσει; Γι΄ αυτό μάς φάνηκε καλό ν΄ αναφέρουμε το γεγονός στη μεγάλη αγιοσύνη σου, ώστε να διατάξεις να έλθουν εδώ και με λόγια συμβουλευτικά, πατρικά και ταυτόχρονα παραινετικά ν΄ απομακρύνεις τη διχόνοιά τους, να τούς ειρηνεύσεις και να τούς ενώσεις. Παρακαλούμε λοιπόν κι εμείς να σπεύσει η μεγάλη αγιοσύνη σου για τη συμφιλίωση και ομόνοιά τους, πράγμα που αν παραμεληθεί τώρα, θα γίνει δυσκολότερο».

36. Υπεκφυγή τού πατριάρχη και επιμονή τού συγγραφέα 96

Όταν τα άκουσε αυτά ο πατριάρχης, μάς περιγέλασε λέγοντας:

«Θεωρώ χειρότερο ότι ήρθατε εδώ και μού τα είπατε, παρά το περιστατικό που έγινε εκεί. Γιατί αυτά που ειπώθηκαν εκεί δεν θα τα μάθαινε κανένας, αφού έγιναν ιδιαιτέρως. Τώρα όμως που μού τα αναφέρατε, θ΄ ακουστούν και σε άλλους, θα διαδοθούν και θα φτάσουν και στους Λατίνους, πράγμα που θα είναι ντροπή και μομφή για εμάς. Θα ήταν λοιπόν καλύτερο, αν τα αποσιωπούσατε».

Σε αυτά απαντήσαμε:

«Εμείς στα αναφέραμε ιδιαιτέρως και δεν θα τα πούμε σε άλλους. Όμως οι Λατίνοι τα έχουν μάθει και με λόγια και με έργα. Γιατί ο Νικαίας δεν είπε μόνο τα λόγια που ήθελε σε επήκοο εκείνων που συζητούσαν, αλλά σηκώθηκε και από τη δική του θέση και πήγε και κάθησε με τούς συγκλητικούς άρχοντες, αφήνοντας τον Εφέσου ν΄ αγωνίζεται μόνος του. Αυτός λοιπόν έκανε γνωστή στους τρίτους τη δική μας διχόνοια. Τι φοβερό κάναμε λοιπόν εμείς, που αναφέραμε στη μεγάλη αγιοσύνη σου εκείνα που γνωρίζουν πολλοί; Ποιόν άλλον είχαμε πιο κοντινό για να τού τα αναφέρουμε; Γι΄ αυτό έχω ήδη αναφέρει εγώ στη μεγάλη αγιοσύνη σου και στον αυτοκράτορα, ότι δεν γίνονται καλά οι συνεδριάσεις των διαλέξεων. Προστάξτε λοιπόν να μαζεύονται και να σκέπτονται από κοινού, αν όχι όλοι, τουλάχιστον οι επιλεγμένοι. Γιατί ορίστε, από αυτό προέκυψε και η διαίρεση. Πάνω όμως απ΄ όλα, παρακαλούμε να υπάρξει φροντίδα για την ειρήνευση και την ομόνοιά τους».

Και απάντησε ο πατριάρχης:

«Εγώ είπα αυτά που είπα, επειδή δεν ήθελα να γίνουν γνωστά τα γεγονότα. Αλλά θα κάνω κι αυτό που μού λέτε. Θα τούς φωνάξω λοιπόν, θα τούς μιλήσω και θα τούς συμφιλιώσω».

Αυτά είπε σ΄ εμάς. Αλλά προς εκείνους δεν υπήρξε ούτε λόγος, ούτε έργο και από τότε ήσαν διχασμένοι. Φαινομενικά συνεργάζονταν και προχωρούσαν σε ομιλίες. Στην πραγματικότητα όμως είχαν απομακρυνθεί πολύ ο ένας από τον άλλο.

37. Η άποψη των Ορθοδόξων για το καθαρτήριο πυρ 97

Όσο για τις διαλέξεις, μετέφεραν κάποιοι στον αυτοκράτορα:

«Πολλές φορές ρώτησαν οι Λατίνοι για το δόγμα τής δικής μας Εκκλησίας επί τού συγκεκριμένου ζητήματος και δεν είναι δίκαιο, ούτε ευπρεπές να μην το εξηγούν κι αυτό οι δικοί μας. Πρέπει να προστάξει η αγία βασιλεία σου και να γίνει εκείνο που ζητούν».

Συμφώνησε τελικά ο αυτοκράτορας και παρουσίασε τη δική μας άποψη ο Εφέσου στην τελευταία από τις προαναφερθείσες τρεις ομιλίες του98 και διαβιβάστηκε σ΄ εκείνους.

Είχε καταναλωθεί και το σιτηρέσιο κι έχοντας ζητηθεί πολλές φορές, δεν δινόταν. Όταν όμως, ύστερα από το δικό τους αίτημα, ανακοινώθηκε το δόγμα τής δικής μας Εκκλησίας για το ζητούμενο, τότε δόθηκε πάλι και το τρίτο μηνιαίο σιτηρέσιο στις 30 Ιουνίου, δηλαδή 689 φλουριά.

38. Συζήτηση για το καθαρτήριο πυρ και άρνηση συζήτησης για την Αγία Τριάδα 99

Συγκεντρωθήκαμε λοιπόν και πάλι100 με τούς συζητητές. Οι Λατίνοι έσπευδαν ν΄ αναλύσουν τις λεπτομέρειες τού δικού τους δόγματος και ο Ρόδου Ανδρέας είπε περισσότερα επιχειρηματα για το ζήτημα και χρησιμοποιούσε τον Άγιο Γρηγόριο Νύσσης101 για να θεμελιώσει τις απόψεις του, βάζοντας στην υπόθεση και τον Μεγάλο Βασίλειο και λέγοντας:

«Επειδή ήταν αδελφός τού Νύσσης, ενώ ο Νύσσης όλα όσα έγραφε τα έδειχνε προηγουμένως στον αδελφό του και μετά τα δημοσίευε,102 είναι προφανές ότι και τα περί τού καθαρτηρίου πυρός τα δημοσίευσε με τη σύμφωνη γνώμη τού αδελφού του. Φαίνεται λοιπόν ότι το ίδιο δόγμα πίστευε και ο Μέγας Βασίλειος».

Προσκόμισε επίσης εκείνο το αποστολικό ρητό που λέει,

«Αν το έργο κάποιου καεί, τότε θα χαθεί, αλλά ο ίδιος θα σωθεί. Θα είναι όμως σαν απόδραση μέσα από τη φωτιά»,103

παρερμηνεύοντας κι αυτό και χρησιμοποιώντας το ως παράδειγμα τού καθαρτηρίου πυρός, πράγμα για το οποίο υπήρξαν και από τις δύο πλευρές πολλές ομιλίες σε διάφορες συνεδριάσεις.

Ύστερα από άλλα πολλά, ο Ρόδου προχώρησε στο περί ουσίας και ενέργειας.104 Αναζητούσε ρωτώντας το δικό μας δόγμα για το θέμα και παρακινούσε τον Εφέσου ν΄ απαντήσει. Και παρουσίαζε εκτεταμένα το δικό τους δόγμα, λέγοντας:

«Η δική μας Ρωμαϊκή Εκκλησία πιστεύει ότι ο τρισυπόστατος Θεός, δηλαδή ο Πατήρ, ο Υιός και το Άγιο Πνεύμα, ενοικεί σ΄ εκείνους που είναι άξιοι να τον υποδεχθούν. Πείτε λοιπόν κι εσείς, τι πιστεύετε για το θέμα;»

Ήταν όμως από την αρχή διακηρυγμένο και προσταγμένο από τον αυτοκράτορα, αν ζητηθεί κάτι τέτοιο, να μην απαντήσει κανένας τίποτε.105 Γι΄ αυτό είπε ο Εφέσου:

«Είναι εύκολο ν΄ απαντήσουμε σε αυτά που ζητάς. Ωστόσο, επειδή δεν έχουμε συγκεντρωθεί σε ολομέλεια για να μιλήσουμε γι΄ αυτό, δεν θ΄ απαντήσουμε τώρα. Όταν όμως φανεί και στους δικούς μας ότι ο χρόνος είναι κατάλληλος να μιλήσουμε και γι΄ αυτό, τότε θα πούμε εκείνα που θα μάς χορηγήσει ο Θεός».

Έτσι λύθηκε η συνεδρίαση.

39. Τέλος των συζητήσεων για το καθαρτήριο πυρ 106

Μόλις τα αναφέραμε πάλι στον αυτοκράτορα, πρόσταξε πάλι με μεγάλη βαρύτητα να μην απαντήσει κανένας καθόλου γι΄ αυτό. Σταμάτησαν λοιπόν και οι διαλέξεις για το καθαρτήριο πυρ. Γιατί ούτε συγκεντρωθήκαμε ξανά, ούτε προέκυψε κάποιο συμπέρασμα.107 Πρέπει κι εμείς να σταματήσουμε εδώ την αφήγηση για το θέμα αυτό και να προχωρήσουμε σε άλλα, ακολουθώντας τη σειρά των εκεί γεγονότων και διαδρομών.

<-4. Από την Πόλη στη Βενετία και τη Φερράρα

6. Οι συνεδριάσεις τής Συνόδου στη Φερράρα->