<-Πρόλογος

2. Ενωτικές πρωτοβουλίες μέχρι τη Σύνοδο τής Βασιλείας->

Εισαγωγή

Ο Μονοθεϊσμός στον Στράβωνα

Σκύθες, Ιύρκαι και Αγριππαίοι στον Ηρόδοτο

Η άλωση τής Πόλης (1204) και οι επιστολές τού πάπα Ιννοκέντιου
Γ΄ και τού Θεόδωρου Άγγελου

Η καταστροφή των αρχαιοτήτων τής Πόλης (1204) στην περιγραφή
τού Νικήτα Χωνιάτη

Η κλοπή των αγίων λειψάνων τής Πόλης από τον ηγούμενο Μάρτιν
(1204)

Η επιστολή τού αυτοκράτορα Ιωάννη Βατάτζη προς τον πάπα Γρηγόριο
Θ΄

Η επιστολή τού Γεώργιου Τραπεζούντιου προς τον πάπα Ευγένιο Δ’

H επιστολή τού Γεώργιου Τραπεζούντιου προς τον Ιωάννη Η΄ Παλαιολόγο

Μια μέρα τού Ιωάννη Η΄ Παλαιολόγου στην Ιταλία

Η απόφαση τής Συνόδου Φλωρεντίας

Ο ιστορικός Δούκας για τη Σύνοδο τής Φλωρεντίας

Η Ιταλία, η Σύνοδος και η Σταυροφορία τής Βάρνας (1444) στον
Χαλκοκονδύλη

Σφραντζής: Από τη μάχη τής Άγκυρας (1402) στη βασιλεία Κωνσταντίνου
Παλαιολόγου (1448)

Ο Στράβων στα Γεωγραφικά του (16.2.35-39), περιγράφοντας την
Παλαιστίνη γράφει:1

«Ο Μωυσής έλεγε και δίδασκε ότι οι Αιγύπτιοι έκαναν λάθος παριστώντας
το Θείο Όν με τη μορφή θηρίων και βοοειδών, όπως και οι Λίβυες. Και ότι οι Έλληνες
έκαναν επίσης λάθος παρουσιάζοντας τούς θεούς με ανθρώπινη μορφή. Κατά τη γνώμη
του Θεός είναι μόνο εκείνο που περιλαμβάνει όλους εμάς, και τη στεριά και τη θάλασσα,
αυτό που ονομάζουμε ουρανό, κόσμο και φύση όλων όσα υπάρχουν. Ποιος μυαλωμένος άνθρωπος
θα ήταν άραγε τόσο τολμηρός, ώστε να επινοήσει εικόνα τού Θεού όμοια με οποιοδήποτε
πλάσμα ανάμεσά μας; ».

Επειδή ο Στράβων είναι σύγχρονος τού Ιησού,2
η εικόνα που μάς δίνει πιο πάνω είναι από θρησκευτική άποψη ενδιαφέρουσα: εκφράζει
κάποια προϊούσα αμφισβήτηση τής ελληνικής (ελληνορωμαϊκής πια) θρησκείας, αλλά ταυτόχρονα
υπογραμμίζει και την παρακμή τής ιουδαϊκής. Αν η κατάσταση ήταν όπως την περιγράφει
ο Στράβων, που πέθανε (σε βαθιά γεράματα) εννέα χρόνια πριν από τον Ιησού,3
τότε ίσως έχουμε μπροστά μας το αντικειμενικό υπόβαθρο τής εμφάνισης και ανάπτυξης
τού χριστιανισμού.4

Εξετάζοντας τον Χριστιανισμό «απ΄ έξω», όσο μπορούμε φυσικά,
αφού βρισκόμαστε μέσα, εξετάζοντάς τον εν πάση περιπτώσει όπως θα εξετάζαμε μια
ξένη θρησκεία, τον Ισλαμισμό για παράδειγμα ή τον Ταοϊσμό, ας προσπαθήσουμε να σκιαγραφήσουμε
την εξέλιξή του από ιουδαϊκή αίρεση σε οικουμενικό θρησκευτικό, φιλοσοφικό και πολιτικό
δόγμα.

Προφανώς οι μαθητές τού Ιησού, οι Εβραίοι ψαράδες τής λίμνης
Γενησαρέτ, δεν είχαν από μόνοι τους τη δυνατότητα να συγκροτήσουν το θεολογικό-φιλοσοφικό
υπόβαθρο τής νέας τους πίστης. Δύο πράγματα μπορούσαν να συμβούν: ή να δεχτούν την
επιφοίτηση τού αγίου πνεύματος, όπως πιστεύει η επίσημη θρησκεία, ή ν΄ αναλάβουν
το έργο αυτό κάποιοι περισσότερο καταρτισμένοι, κάτι που δεν αρνείται η επίσημη
θρησκεία. Αντικειμενικά όμως, αφού οι Απόστολοι δεν μάς άφησαν γραπτά, ενώ οι επιστολές
τού Εβραίου προσήλυτου Παύλου μοιάζουν περισσότερο με μπροσούρες πολιτικής αγκιτάτσιας
παρά με θεολογικά-φιλοσοφικά κείμενα, τη θρησκειολογική συγκρότηση τού Χριστιανισμού
ανέλαβαν σοφοί άνδρες, κυρίως στις ελληνόφωνες περιοχές τής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας,
δηλαδή στην Αίγυπτο, τη Συρία και τη Μικρά Ασία.

….. ονόματα ……

Αρκετοί νεοέλληνες έχουν πρόβλημα με αυτούς τούς άνδρες, που
δεν κατάγονταν από τη Ρούμελη και τον Μοριά: αμφισβητούν ότι ήσαν Έλληνες. Ευτυχώς
δεν το αμφισβητεί κανένας άλλος στον κόσμο. ……. Το σώμα των ελληνόφωνων θρησκευτικών
κειμένων από την εμφάνιση τού Χριστιανισμού μέχρι την ….., που εκδόθηκε κατά το
δεύτερο μισό τού 19ου αιώνα με επιμέλεια τού Γάλλου αββά και παράλληλη λατινική
μετάφραση, εκτείνεται σε 180 τόμους (της τάξης των χιλίων σελίδων ο καθένας) και
ονομάζεται Ελληνική Πατρολογία (Patrologia Graeca). Είναι πιο δύσκολο ν΄ αποδείξουμε
ότι δεν ήσαν Έλληνες εκείνοι που γράφουν στους τόμους αυτούς στα ελληνικά, απ΄ όσο
ν΄ αποδείξουμε ότι ήσαν.

……

Η νέα θρησκεία αναπτυσσόταν και εύρισκε οπαδούς στην εκτεταμένη
επικράτεια τής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, κυρίαρχη θρησκεία στην οποία ήταν το ελληνικό
δωδεκάθεο με τις ρωμαϊκές παραλλαγές, οι οποίες, ουσιαστικά, εκλατίνιζαν απλώς τα
ελληνικά ονόματα των θεών. Έτσι ο Δίας ήταν Γιούπιτερ, ο Ποσειδών Νέπτουν, ο Κρόνος
Σάτουρν, η Αθηνά Μινέρβα, η Άρτεμις Ντιάνα, η Αφροδίτη Βένους κλπ.

Οι διδάσκαλοι τής Εκκλησίας (doctors of the Church) στα αγγλικά,
οι Πατέρες τής εκκλησίας στη δική μας γλώσσα, είχαν μπροστά τους δύσκολο έργο: έπρεπε
να προσφέρουν στους λαούς μια πρωτότυπη μονοθεϊστική θρησκεία διαφορετική από τον
Ιουδαϊσμό, αφού ήταν αδιανόητο για τούς Ελληνορωμαίους να κυριαρχηθούν ιδεολογικά
από τούς Εβραίους, αλλά ταυτόχρονα ελκυστική, που θα έμοιαζε κατά το δυνατόν περισσότερο
με την προηγούμενη θρησκεία τους. Το κατόρθωσαν στην εκπληκτικής σύλληψης και επεξεργασίας
έννοια τής τριαδικής θεότητας. Η Αγία Τριάδα, σε γενικές γραμμές το ένα τέταρτο
τού δωδεκάθεου, αφού περαιτέρω προσαρμογή προς τον μονοθεϊσμό ίσως δεν θα γινόταν
εύκολα αποδεκτή, υπήρξε η απάντηση τού ελληνορωμαϊκού κόσμου στον ιουδαϊσμό. Ο Υιός
τής Αγίας Τριάδας όχι μόνο είχε πλήρη ανθρώπινα χαρακτηριστικά, όπως οι θεοί των
Ελλήνων, αλλά για τη σωτηρία των ανθρώπων είχε ενανθρωπιστεί: είχε κατέβει στη γη
και είχε σταυρωθεί.

Όλες οι γνωστές θρησκείες έχουν εθνικοτοπικά χαρακτηριστικά.
Τα είχαν από την αρχή, δεν τα απέκτησαν στην πορεία. Έτσι και ο Χριστιανισμός, που
μετρά ήδη εικοσιένα αιώνες, έχει εκ των πραγμάτων συνδεθεί άρρηκτα με τον ελληνόφωνο
κόσμο τής ελληνορωμαϊκής Ανατολικής Μεσογείου. Αυτό δεν είναι ούτε παράξενο, ούτε
πρωτότυπο. Συνέβη πάντοτε και παντού με όλες τις θρησκείες: με τον Βουδισμό των
Κινέζων, με τον Ινδουισμό των Ινδών, με τον Ισλαμισμό των Αράβων. Συνέβη περαιτέρω
όταν λαοί ή ομάδες λαών προσπάθησαν να προσδώσουν δικά τους χαρακτηριστικά σε ευρύτερες
θρησκείες: οι Γερμανοί Λουθηρανοί, οι Ολλανδοί Καλβινιστές και οι Αγγλικανοί στον
Χριστιανισμό, οι Πέρσες Σιίτες στον Ισλαμισμό κλπ. Έχει γραφεί ότι «η θρησκεία αποτελεί
το όπιο των λαών». Πλησιέστερα προς την πραγματικότητα θα ήταν και η προσθήκη ότι
οι λαοί (και οι εθνικισμοί τους) αποτελούν το «όπιο» των θρησκειών.

Περιοριζόμενοι στο θέμα που εξετάζουμε εδώ, δηλαδή στο χριστιανικό
σχίσμα, ας σημειώσουμε τα εξής: Η χριστιανική θρησκεία διαμορφώθηκε οριστικά (κατά
τούς Ανατολικούς) στη διάρκεια τού 3ου-4ου αιώνα, κυρίως με το έργο μορφωμένων ανδρών
τής ελληνόφωνης Ανατολής (), αρχικά των Αλεξανδρινών πατέρων, καθώς και ελληνόφωνων
όπως ο Βασίλειος και ο Γρηγόριος, που είχαν σπουδάσει στις φιλοσοφικές σχολές τού
παγκόσμιου πανεπιστήμιου τής εποχής: τής Αθήνας τής Ρωμαϊκής περιόδου. Ανεξάρτητα
από τις περί τού αντιθέτου εξαγγελίες της, η χριστιανική θρησκεία ήταν σε θεωρητικό
επίπεδο βαθύτατα διαποτισμένη από τον Πλατωνισμό και τον Νεοπλατωνισμό, ενώ σε επίπεδο
λατρείας διατηρούσε πολλά από τα χαρακτηριστικά τής παγανιστικής θρησκείας την οποία
είχε εκτοπίσει. Παναγία, τοπικοί άγιοι κλπ.

Ίσως υπήρξαν κάποιες ακρότητες στη διαδικασία παγιοποίησης τής
νέας θρησκείας, ωστόσο εκτεταμένοι διωγμοί παγανιστών από τούς χριστιανούς δεν αναφέρονται
εκείνη την εποχή. Τα περιστατικά που περιγράφει ο Ζώσιμος είναι μάλλον μεμονωμένα
και δεν συγκρίνονται με τούς διωγμούς των πρώτων χριστιανών από τούς παγανιστές,
ούτε φυσικά από τούς διωγμούς μεταγενέστερων παγανιστών στη χριστιανική δύση. Ο
εκχριστιανισμός των Σαξώνων από τον Καρλομάγνο κατά τον 8ο αιώνα βασίστηκε στην
εντολή «χριστιανός ή νεκρός». Κόστισε οκτακόσιες χιλιάδες νεκρούς Σάξωνες παγανιστές
και πρόσφερε φυσικά στον Καρλομάγνο το στέμμα τού «Ρωμαίου αυτοκράτορα» από τη δυτική
χριστιανική εκκλησία. Ίσως δεν είναι τυχαίο ότι στην περιοχή αυτή τής μεγάλης σφαγής
αναπτύχθηκαν έξι-επτά αιώνες αργότερα οι εντονότερες διαφωνίες προς τη Ρωμαϊκή εκκλησία,
που οδήγησαν στο κίνημα τού Λούθηρου. Γι΄ αυτά όμως θα μιλήσουμε αργότερα. Επιστρέφοντας
στην επιβολή τού Χριστιανισμού στην Ελληνορωμαϊκή Ανατολή, ας σημειώσουμε εδώ ….
Βισηγότθοε Θεοδόσιος.

Στο μεταξύ η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία με έδρα την Κωνσταντινούπολη
ήταν πια μία. Την εποχή τού Ιουστινιανού αγκάλιαζε ολόκληρη σχεδόν τη Μεσόγειο,
περιλαμβάνοντας την Ελλάδα, τη Μικρά Ασία, τη Συρία-Παλαιστίνη, την Αίγυπτο, τις
βόρειες ακτές τής Αφρικής, παράκτια τμήματα τής Γαλλίας και τής Ισπανίας, ολόκληρη
την ιταλική χερσόνησο νοτίως τής Ραβέννας και τη Σικελία. Επίσημη θρησκεία τής αυτοκρατορίας
ήταν ο χριστιανισμός, αλλά δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι ακόμη και τότε, τον 6ο αιώνα,
ο παγανισμός είχε ξεριζωθεί.

Καθώς ο χριστιανισμός αποτελούσε βασικό στοιχείο τής πολιτικής
τού Ιουστινιανού για την ενοποίηση τής αυτοκρατορίας, εν όψει μάλιστα των συνεχών
πολέμων με αλλοθρήσκους στα όριά της, ο αυτοκράτορας πρόσταξε απογραφή των θρησκευτικών
πεποιθήσεων όχι τού συνόλου των υπηκόων του, αλλά των αμέσων συνεργατών του στη
διοίκηση τής αυτοκρατορίας, δηλαδή των πολιτικών και στρατιωτικών προϊσταμένων.
Διαπίστωσε με έκπληξη ότι η πλειοψηφία τους ήσαν παγανιστές. Διέταξε το κλείσιμο
των φιλοσοφικών σχολών τής Αθήνας, πιο διάσημες από τις οποίες ήσαν η Ακαδημία τού
Πλάτωνα, το Λύκειο τού Αριστοτέλη και η Στοά των Στωϊκών. Οι σχολές αυτές, αρκετούς
αιώνες ύστερα από τον θάνατο των ιδρυτών τους, εξακολουθούσαν να λειτουργούν και
ν΄ αποτελούν κέντρο γνώσης στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Αναφέραμε ήδη ότι εκεί φοίτησαν,
μεταξύ άλλων, ο Βασίλειος Καισαρείας και ο φίλος του Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός.

Το κλείσιμο των φιλοσοφικών σχολών τής Αθήνας από τον Ιουστινιανό
υπήρξε ουσιαστικά η ταφόπετρα στην ιστορία τής διάσημης αυτής πόλης. Η Αθήνα εξαφανίζεται
από την ιστορία, στην οποία επανεμφανίζεται δεκατρείς αιώνες αργότερα, όταν επιλέχθηκε
ως πρωτεύουσα τού νεοσύστατου ελληνικού κράτους κατά τον 19ο αιώνα. Το κλείσιμο
των φιλοσοφικών σχολών τής Αθήνας (000) μαζί με την ίδρυση τού μοναστηριού τού Μόντε
Κασσίνο στη νότια Ιταλία (000) θεωρούνται σχηματικά ως η αφετηρία τού δυτικού Μεσαίωνα.
Ίσως η σύνδεση των δύο γεγονότων προσπαθεί να υπονοήσει ότι ο οκτώ αιώνων Μεσαίωνας
δεν υπήρξε μόνο δυτικός. Τώρα πια αποτελεί κοινή άποψη ότι στην ελληνορωμαϊκή Ανατολή
δεν υπήρξε αντίστοιχο τού δυτικού Μεσαίωνα.

Ο 6ος αιώνας σηματοδοτεί το οριστικό τέλος τής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας
στη Δύση. Η Ρώμη, που είχε γλιτώσει από τούς Ούννους τού Αττίλα το 000, αλώνεται
από τούς Γότθους (000). Την ίδια εποχή στην Ανατολή εμφανίζεται νέα μονοθεϊστική
θρησκεία, ο Ισλαμισμός, που θα έπαιζε ιδιαίτερο ρόλο στις μετέπειτα εξελίξεις.

Αραβες…αλέξανδρος…

Το θεωρητικό υπόβαθρο τής νέας θρησκείας ήταν πιο ευανάγνωστο.
Ο Ισλαμισμός δεν είχε κανένα λόγο να επιχειρήσει σύνθετες τριαδικές προσεγγίσεις,
γιατί στόχευε κατ΄ αρχήν στην αποδοχή από πληθυσμούς, οι οποίοι, έτσι κι αλλιώς,
δεν είχαν βρεθεί ποτέ στο επίκεντρο τού ελληνορωμαϊκού παγανισμού. Το μήνυμα ήταν
σαφές: Ο Θεός είναι ένας. Έστειλε στη γη προφήτες να κηρύξουν τον λόγο του. Προφήτες
είναι όλοι εκείνοι τής Παλαιάς Διαθήκης, καθώς και ο Ιησούς. Οι άνθρωποι όμως δεν
είχαν καταλάβει το μήνυμα των προφητών. Έτσι ο Θεός αναγκάστηκε να στείλει έναν
ακόμη προφήτη, τον Μωάμεθ. Αφού ο Μωάμεθ είναι ο τελευταίος χρονικά προφήτης, προφανώς
τα λόγια του εκφράζουν πιο πιστά το μήνυμα τού Θεού.

Στον ισλαμικό κόσμο διασώζεται η μονοθεϊστική προϊστορία και
οι προσωπικότητές της: ο Αβραάμ (Ιμπραήμ), ο Ιακώβ (Γιακούμπ), ο Ιωσήφ (Γιουσούφ),
ο Μωυσής (Μούσα), ο Σολωμών (Σουλεϊμάν), ο Ιησούς (Ισά) κλπ.

Φυσικά κι αυτή η θρησκεία χρησιμοποιήθηκε ως όχημα για κοσμικές
κατακτήσεις. Απειλήθηκε η ίδια η Κωνσταντινούπολη (000), κατακτήθηκαν οι νότιες
και ανατολικές επαρχίες τής αυτοκρατορίας, ενώ τρία από τα πέντε πατριαρχεία τού
πρωτοχριστιανικού κόσμου (Αλεξανδρείας, Αντιοχείας, Ιεροσολύμων) βρίσκονταν πια
σε επικράτεια κατακτημένη από τούς Άραβες. Σε ελεύθερη περιοχή παρέμενε το πατριαρχείο
στην πρωτεύουσα τής αυτοκρατορίας (Κωνσταντινούπολη), καθώς και το αρχαιότερο (Ρώμης),
που κινδύνευε όμως ανά πάσα στιγμή από τις επιδρομές άλλων βαρβάρων από τον βορρά.

Η απλότητα τού ισλαμικού μηνύματος επηρέαζε τις περιοχές τής
αυτοκρατορίας που βρίσκονταν σε άμεση επαφή με αυτό. Στις περιοχές αυτές αναπτύχθηκαν
τάσεις θεολογικού συμβιβασμού. Η έννοια τής τριαδικής θεότητας δεν ήταν εύληπτη.
Οι δύο φύσεις τού Θεού, η θεία και η ανθρώπινη, εξυπηρετούσαν ίσως την αφομοίωση
από τούς Ελληνορωμαίους, που ήσαν εθισμένοι στην παράσταση των θεών με ανθρώπινα
χαρακτηριστικά, βρίσκονταν όμως στα όρια τού αυστηρού μονοθεϊσμού. Ένα κομμάτι τού
χριστιανικού κόσμου δέχτηκε τότε (000) ότι ο Θεός είχε μόνο μία φύση: τη θεία. Έμειναν
γνωστοί ως μονοφυσίτες (κόπτες) και κυριάρχησαν σε χριστιανικές περιοχές τής Ανατολής
που βρίσκονταν σε άμεση επαφή με το Ισλάμ (Αρμενία, Αίγυπτος).\

Εκείνη την εποχή (7ος-8ος αιώνας) τα ηνία τής αυτοκρατορίας ανέλαβε
η δυναστεία των Ισαύρων. Αποδείχθηκαν στο σύνολό τους ικανοί αυτοκράτορες, αλλά
κατάγονταν από την Ισαυρία (Συρία). Η ελληνορωμαϊκή παράδοση δεν ασκούσε πάνω τους
μεγάλη επιρροή. Άλλωστε, αυστηρά μονοθεϊστικά, είχαν δίκιο. Ο Θεός, έστω και με
την τριαδική του υπόσταση, ήταν ένας. Δεν έπρεπε να παριστάνεται ο ίδιος σε εικόνες,
ενώ, πολύ περισσότερο, δεν έπρεπε να λατρεύονται σε εικόνες οι πολυάριθμοι, ήδη
από τότε, άγιοι τής χριστιανικής θρησκείας.

Η εικονομαχική διαμάχη στην αυτοκρατορία κράτησε δύο αιώνες.
Οι εικονολάτρες των ελληνορωμαϊκών της περιοχών εύρισκαν σταθερό σύμμαχο στους επισκόπους
(πάπες) τής Ρώμης. Οι Ελληνορωμαίοι διεκδικούσαν το αυτονόητο: τη λατρεία των τοπικών
τους θεών και ηρώων (αγίων). Τέτοια ήταν η παράδοση αυτών των περιοχών από την εποχή
τής λατρείας τού Απόλλωνα, τής Άρτεμης, τής Αθηνάς, τού Ηρακλή, τού Θησέα, τού Ιάσωνα.
Οι Ίσαυροι προσπαθούσαν να επιβάλουν το επίσης αυτονόητο: τον μονοθεϊσμό τής χριστιανικής
θρησκείας. Η διαμάχη τερματίστηκε το 000 με την οριστικά αναστήλωση των εικόνων.
Οι Ελληνορωμαίοι είχαν επικρατήσει. Συμπτωματικά ίσως, αυτοκράτειρα ήταν τότε η
Ειρήνη η Αθηναία. Καθόλου συμπτωματικά, η αναστήλωση των εικόνων γιορτάζεται από
την Ελληνορθόδοξη εκκλησία (και μάλλον μόνο από αυτήν) την Κυριακή τής Ορθοδοξίας
(την πρώτη Κυριακή της Μεγάλης Τεσσαρακοστής) ως η μεγάλη γιορτή τής Ορθοδοξίας.

Λίγο μετά συνέβη το πρώτο σχίσμα των εκκλησιών, το Φώτειο Σχίσμα.
Τα καταγραμμένα περιστατικά είναι τα εξής: Μια διαμάχη κατά πόσον ο Ιγνάτιος ή ο
Φώτιος ήταν ο νόμιμος πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως αναφέρθηκε το 000 στη Ρώμη,
τής οποίας ο πάπας…. Οι παπικοί λεγάτοι που στάλθηκαν να διερευνήσουν την υπόθεση
αποφάσισαν υπέρ τού δεύτερου και ανακήρυξαν τον Ιγνάτιο έκπτωτο. Ο πάπας Νικόλαος
Α΄ ακύρωσε την απόφαση (000) και σε τοπική σύνοδο αποφάνθηκε υπέρ τού Ιγνάτιου.
Η απόφαση αυτή ήταν εντελώς εναντίον των επιθυμιών τής αυτοκρατορικής αυλής και
ο Φώτιος, αξιοποιώντας επίσης την επικρατούσα διαμάχη ευαγγελισμού στη Βουλγαρία
και τις διαφορές στις αρχές που υποστήριζαν εκεί οι Λατίνοι και οι Γραικοί ιεραπόστολοι,
αποφάσισε να μεταφέρει τον πόλεμο στη χώρα τού εχθρού. Εξέδωσε Εγκύκλιο Επιστολή
προς τούς Ανατολικούς πατριάρχες καλώντας τους σε σύνοδο στην Κωνσταντινούπολη για
να κρίνουν την πίστη και την πρακτική τού πάπα και τής Λατινικής Εκκλησίας. Η σύνοδος
συγκλήθηκε το 867 και ανακήρυξε τον Νικόλαο έκπτωτο και αφορισμένο.

Σχεδόν αμέσως, για πολιτικούς λόγους, ο Φώτιος απομακρύνθηκε
από την πατριαρχική έδρα, την οποία ξαναπήρε ο Ιγνάτιος. Αλλά η σύνοδος (869-70)
που συγκλήθηκε για ν΄ αποκαταστήσει την τάξη δεν πέτυχε τον σκοπό της. Ο αυτοκράτορας
δεν ήθελε τίποτε περισσότερο από τη συζήτηση τού παλαιού ζητήματος μεταξύ Ιγνάτιου
και Φώτιου. Ο πάπας δεν μπορούσε ν΄ αγνοήσει τη σύνοδο τού Φωτίου και την εκ μέρους
της προσβολή τής Αγίας Έδρας. Ο Φώτιος, αν και αρνήθηκε ν΄ απαντήσει στους κατηγόρους
του, καταδικάστηκε, αλλά πολύ λίγοι επίσκοποι πήραν μέρος στη διαδικασία, ενώ οι
αυστηρές ποινές εναντίον εκείνων που είχαν χειροτονηθεί από τον Φώτιο δεν συνέβαλαν
στην ειρήνευση.

Με τον θάνατο τού Ιγνάτιου το 878 ο αυτοκράτορας αποκατέστησε
τον Φώτιο στον πατριαρχικό θρόνο, παρά την προηγούμενη καταδίκη του. Για άλλη μια
φορά προτάθηκε η διεξαγωγή συνόδου για την εξομάλυνση τής κατάστασης και ο πάπας
Ιωάννης Η΄, που χρειαζόταν βοήθεια εναντίον των Σαρακηνών και εξακολουθούσε να ελπίζει
για την επιβολή Ρωμαϊκής δικαιοδοσίας επί τής Βουλγαρίας, συμφώνησε. Η σύνοδος συγκλήθηκε
το 879-80. Οι απεσταλμένοι τού πάπα είχαν εξουσιοδότηση ν΄ αναγνωρίσουν τη νομιμότητα
τής εκλογής τού Φωτίου ως πατριάρχη και τις προηγούμενες χειροτονίες του, αγνοώντας
ταυτόχρονα τις προηγούμενες ενέργειές του εναντίον τής Αγίας Έδρας, αν έκανε κάποια
χειρονομία καλής θέλησης. Ο Φώτιος αρνήθηκε να το κάνει και τα πρακτικά τής συνόδου
περιέχουν περισσότερο προσβολές εναντίον τής Ρώμης παρά σεβασμό. Παρ΄ όλα αυτά ο
πάπας Ιωάννης Η΄ τα ενέκρινε, αν και δεν είναι βέβαιο κατά πόσο έλαβε γνώση τού
συνόλου τους ή μόνο μιας συντομευμένης και πολύ μετριασμένης σε χαρακτηρισμούς λατινικής
μετάφρασης. Μέχρι πρόσφατα πίστευαν συνήθως ότι μετά τη σύνοδο τού 879-80 ο Φώτιος
αφορίστηκε και πάλι επισήμως, αλλά αυτή η άποψη τέθηκε αργότερα υπό αμφισβήτηση
και δεν θεωρείται γενικά αποδεκτή. Εν πάση περιπτώσει το 899 το σχίσμα είχε τερματιστεί,
αλλά είχε δημιουργήσει επικίνδυνο προηγούμενο, ενώ τα γραπτά τού Φώτιου, που κατηγορούσαν
τούς Λατίνους για αίρεση σε σχέση με την εκπόρευση τού Αγίου Πνεύματος, που καταδίκαζαν
τα λατινικά έθιμα και την πειθαρχία, και ασκούσαν επίθεση στην πρωτοκαθεδρία τής
έδρας τού Πέτρου και εκθείαζαν εναντίον της την «έδρα τού Πρωτόκλητου Ανδρέα», τροφοδοτούσαν
ένα οπλοστάσιο έτοιμο για παράδοση σε μελλοντική χρήση.

Εδώ χρειάζεται να εξεταστεί πιο αναλυτικά το υπόβαθρο τού Φώτειου
Σχίσματος. Καταρχήν ο Άγιος Φώτιος τής Ελληνορθόδοξης Εκκλησίας υπήρξε προσωπικότητα
που δεν μπορεί να συγκριθεί με κανέναν από τούς πάπες εκείνης τουλάχιστον τής εποχής.
Ο Φώτιος (810-893) υπήρξε πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως από το 858 μέχρι το 867
και από το 877 μέχρι το 886. Θα σημειώσουμε ότι από τα γραπτά έργα τού Φωτίου το
πιο γνωστό είναι η Βιβλιοθήκη του ή Μυριόβιβλος, συλλογή αποσπασμάτων και συνόψεων
από τόμους 280 κλασικών συγγραφέων,5
τα πρωτότυπα των οποίων έχουν πια χαθεί σε μεγάλο βαθμό. Στον Φώτιο οφείλουμε σχεδόν
όλα όσα διασώζονται από τα έργα τού Κτησία, τού Μέμνονα Ηρακλείας, τού Κόνωνα, από
τα χαμένα βιβλία τού Διόδωρου Σικελιώτη και από τα χαμένα γραπτά τού Αρριανού. Άλλο
γνωστό έργο τού Φωτίου είναι η Λέξεων Συναγωγή,6
ένα λεξικό τής ελληνικής γλώσσας, έργο πολύτιμο, γιατί ο Φώτιος είχε υπόψη του λεξικά
που κατόπιν χάθηκαν. Ο Φώτιος λοιπόν υπήρξε ….

Έχει αναγνωριστεί στις ανατολικές ορθόδοξες εκκλησίες ως Άγιος
Φώτιος ο Μέγας. Δεν θ΄ ασχοληθούμε εδώ με την εκκλησιαστική ιστορία και τον ρόλο
τού Φώτιου στον εκχριστιανισμό των Σλάβων και στο πρώτο Σχίσμα των Εκκλησιών (863-867
μ.Χ.).

πρωτοκαθεδρία τής έδρας τού Πέτρου και εκθείαζαν εναντίον της
την «έδρα τού Πρωτόκλητου Ανδρέα»,…..

Σε επίπεδο δογματικής διδασκαλίας ο Φώτιος αμφισβήτησε την υποστηριζόμενη
από τούς Λατίνους εκπόρευση τού Αγίου Πνεύματος «και από τον Υιό» (filioque, φιλιόκβε).
Το Σύμβολο τής Πίστεως ήταν σαφές για το Άγιο Πνεύμα: «το εκ τού Πατρός εκπορευόμενον»,
όχι «το εκ τού Πατρός και τού Υιού εκπορευόμενον» των Λατίνων. Προφανώς η διερεύνηση
τής θεολογικής ορθότητας στις παραπάνω δύο εκφράσεις ξεφεύγει από τούς σκοπούς αυτής
τής εισαγωγής, αλλά αποτελεί σημαντικό επιχείρημα των διαφωνιών των Γραικορωμαίων
σ΄ εκείνα που ακολούθησαν και περιγράφονται στα Απομνημονεύματα τού Συρόπουλου.
Αδυνατώντας λοιπόν να τοποθετηθούμε αναφανδόν, αν το Άγιο Πνεύμα εκπορεύεται μόνο
από τον Θεό (Πατέρα) ή και από τον Υιό (Χριστό), ο οποίος αποτελεί την ανθρώπινη
ενσάρκωση τού Θεού (Πατέρα), ας αναζητήσουμε τούς πρακτικούς λόγους αυτής τής διαφωνίας,
όπως κάναμε μέχρι τώρα, στη βάση τής υπόθεσης ότι οι λαοί (και οι εθνικισμοί τους)
αποτελούν το όπιο των θρησκειών.

Αναφέραμε ήδη για την περίοδο τής Εικονομαχίας, ότι οι Ελληνορωμαίοι
δεν αποδέχονταν τροποποιήσεις στα χαρακτηριστικά και τούς όρους λατρείας τής θρησκείας
τους, ούτε καν από τούς αυτοκράτορές τους. Κατά τη γνώμη μας αυτή είναι η σωστή
ερμηνεία και ανάγνωση τής θρησκείας, καθώς και ο μόνος τρόπος απαλλαγής της από
κοσμικές σκοπιμότητες και νεωτερισμούς. …… Το «και εκ τού Υιού» δεν προστέθηκε στο
Σύμβολο τής Πίστεως για να πιστοποιήσει τις θεολογικές ερμηνείες τού Θωμά Ακινάτη,
που έζησε επτακόσια περίπου χρόνια μετά την προσθήκη του. Προστέθηκε για καθαρά
πρακτικούς λόγους: γιατί το ζήτησαν οι Βισηγότθοι. Τώρα πια η ιστορία είναι γνωστή.
Το 589 η σύνοδος τού Τολέδο, που συγκλήθηκε στην έδρα των προσφάτως εκχριστιανισμένων
Βισηγότθων, προσέθεσε το «και εκ τού Υιού» στο σύμβολο, αναθεματίζοντας μάλιστα
εκείνους που θ΄ απάγγειλαν το σύμβολο χωρίς την προσθήκη! Προφανώς οι παπικοί τής
Ρώμης δεν εύρισκαν κάποιον ιδιαίτερο λόγο ν΄ αντισταθούν σε αυτή την επιμονή. Άλλωστε
στα γραπτά των πρώτων πατέρων τής Εκκλησίας υπάρχουν αρκετά «εκ τού Πατρός» και
«εκ τού Πατρός δια τού Υιού», οπότε και το «εκ τού Πατρός και τού Υιού» δεν έκανε
μεγάλη διαφορά, πόσο μάλλον που Πατέρας και Υιός ήταν ένα. Όμως οι παπικοί τής Ρώμης
θεωρούσαν σημαντικό τον εκχριστιανισμό των Βισηγότθων, δηλαδή των σημερινών Ισπανών,
κι έτσι εγκρίθηκε η προσθήκη.

Επίσης ο Φώτιος έζησε την εποχή τής «αναβίωσης» τής «Ρωμαϊκής
αυτοκρατορίας» στη Δυτική Ευρώπη. Ο πάπας …. είχε χρίσει τον Καρλομάγνο «αυτοκράτορα»
τα Χριστούγεννα τού 800, αφενός για να τον ανταμείψει για τις προσπάθειές του για
τον εκχριστιανισμό των βαρβάρων (Σαξώνων) και τη σφαγή οκτακοσίων χιλιάδων από αυτούς,
όσων δηλαδή επέμεναν στον παγανισμό, κυρίως όμως για ν΄ αποδεσμευθεί από την πραγματική
Ρωμαϊκή αυτοκρατορία στην Κωνσταντινούπολη, από τον αυτοκράτορα τής οποίας επικυρωνόταν
η εκλογή του ως επισκόπου Ρώμης ακόμη και μέχρι το 000.

Ο παπισμός εκείνης τής εποχής, για τη στήριξη των αιτημάτων του
για πολιτική εξουσία, δεν είχε διστάσει να χαλκεύσει πλαστό ρωμαϊκό αυτοκρατορικό
διάταγμα, τη Δωρεά τού Κωνσταντίνου (Donatio Constantini), με το οποίο δήθεν ο αυτοκράτορας
Κωνσταντίνος Α΄, ο Μέγας Κωνσταντίνος, είχε μεταβιβάσει στον πάπα τής Ρώμης την
εξουσία επί τής Ρώμης και επί τού δυτικού τμήματος τής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ίσως
ένα πρώτο σχέδιο τής Δωρεάς Κωνσταντίνου φτιάχτηκε λίγο μετά τα μέσα τού 8ου αιώνα,
προκειμένου να βοηθήσει τον πάπα Στέφανο Β΄ στις διαπραγματεύσεις του με τον Πιπίνο
τον Μικρό των Φράγκων. Το 754 ο πάπας Στέφανος Β΄ διέσχισε τις Άλπεις για να χρίσει
βασιλιά τον Πιπίνο. Σε αντάλλαγμα για την υποστήριξη τού Στέφανου, ο Πιπίνος έδωσε
στον πάπα τα εδάφη στην Ιταλία, τα οποία οι Λομβαρδοί (00000) είχαν πάρει από την
αυτοκρατορία τής Κωνσταντινούπολης. Αυτά τα εδάφη (Ρώμη, Ραβέννα, ….) θα γίνονταν
τα παπικά κράτη και θ΄ αποτελούσαν τη βάση τής κοσμικής ισχύος τού παπισμού για
τούς επόμενους έντεκα αιώνες.

Τέλος εκείνη την εποχή είχε υπάρξει κάποιο είδος σύγκρουσης μεταξύ
των εκκλησιών Ρώμης και Κωνσταντινούπολης για τον εκχριστιανισμό και την αντίστοιχη
εκκλησιαστική υπαγωγή των βαλκανικών λαών. Μεθόδιος Κύριλλος Βουλγαρική εξαρχία
κλπ.

Η λατινική προσθήκη τής ρήτρας filioque (και εκ τού Υιου) στο
Σύμβολο τής Πίστεως των Συνόδων Νικαίας-Κωνσταντινουπόλεως ήταν το θέμα. Όπως συντάχθηκε
αρχικά από τούς Πατέρες της Εκκλησίας που συμμετείχαν στην Πρώτη και τη Δεύτερη
Οικουμενική Σύνοδο, το δόγμα δηλώνει ότι το Άγιο Πνεύμα προέρχεται από τον Πατέρα.
Ωστόσο, τον 6ο αιώνα στην Ισπανία, η θεολογική διαμάχη μεταξύ των Ισπανών Καθολικών
και των Αρειανιστών Βησιγότθων ήταν έντονη. Για να υπερασπιστούν την Ορθόδοξη θέση
ότι ο Χριστός ήταν ομοούσιος με τον Πατέρα, σε αντίθεση με την Αρειανή θέση ότι
ήταν θεοποιημένο πλάσμα, δηλαδή όχι τής ίδιας ουσίας με τον Πατέρα και, επομένως,
κατώτερος και υποδεέστερος, οι Καθολικοί εισήγαγαν τη διατύπωση του filioque στο
Σύμβολο, έτσι που να γράφει: «Καί εἰς τό Πνεῦμα τό Ἅγιον, τό κύριον, τό ζωοποιόν,
τό ἐκ τοῦ Πατρός και τοῦ Υϊοῦ ἐκπορευόμενον…». Όταν οι Αρειανοί Βησιγότθοι μετατράπηκαν
τελικά σε Ορθόδοξους Καθολικούς Χριστιανούς υπό τον βασιλιά τους Ρεκκαρέντ το 589
στη Σύνοδο τού Τολέδο, το filioque διατηρήθηκε στο Σύμβολο Νικαίας-Κωνσταντινουπόλεως.
Από την Ισπανία το filioque πέρασε στην αυλή τού Καρλομάγνου στο Αιξ λα-Σαπέλ, όπου
βρήκε πρόθυμο συνήγορο τον Καρλομάγνο, τού οποίου πρόθεση ήταν να δυσφημίσει τούς
Βυζαντινούς αυτοκράτορες. Η Σύνοδος τής Φρανκφούρτης το 794 ενέκρινε επίσημα το
filioque, αλλά χωρίς παπική επικύρωση. Ωστόσο, χάρη στο κύρος τού Καρλομάγνου, το
filioque υιοθετήθηκε σταδιακά στη Γερμανία, τη Λωρραίνη και σε μέρη τής Γαλλίας
κατά τον 9ο αιώνα. Στις αρχές τού 11ου αιώνα, όταν ο Γερμανός Ερρίκος Β’ στέφθηκε
αυτοκράτορας στη Ρώμη (1009), το Σύμβολο διαβάστηκε με την προσθήκη τού filioque.

Η άμεση αιτία για την έκρηξη τής διαμάχης περί filioque μεταξύ
των δύο κυρίων εδρών τού Χριστιανισμού, τής Ρώμης και τής Κωνσταντινούπολης, ήταν
το έπαθλο των σλαβικών λαών, των οποίων τον προσηλυτισμό αμφισβητούσαν τώρα και
τα δύο κέντρα. Ο πατριάρχης Φώτιος (858-867, 877-886) συνέταξε learned treatises,
που καταδίκαζαν την προσθήκη τού filioque ως αίρεση. Η άποψη των Βυζαντινών ήταν
ότι η αδικαιολόγητη προσθήκη τού filioque αναστάτωνε την ευαίσθητη ισορροπία τής
Αγίας Τριάδας. Ο ίδιος ο Χριστός, έλεγαν, εξέφραζε την σωστή σχέση των Τριών Ατόμων
τής Θεότητας. «Ὅταν δέ ἔλθῃ ὁ παράκλητος ὃν ἐγώ πέμψω ὑμῖν παρά τοῦ πατρός, τό
Πνεῦμα τῆς ἀληθείας ὃ παρά τοῦ πατρός ἐκπορεύεται, ἐκεῖνος μαρτυρήσει περί ἐμοῦ»
(Κατά Ιωάννην 15.26: Όταν έρθει ο Παράκλητος, που θα σάς τον στείλω εγώ από τον
Πατέρα, το Πνεύμα τής Αλήθειας, που εκπορεύεται από τον Πατέρα, αυτός θα ερμηνεύσει
την αποστολή μου). Έτσι, το Άγιο Πνεύμα προέρχεται αιώνια από τον Πατέρα και αποστέλλεται
χρονικά, δηλαδή, στον χρόνο, στον κόσμο από τον Υιό. Ο Θεός ο Πατέρας γεννά τον
Υιό του αιώνια, αλλά το Άγιο Πνεύμα προέρχεται αιώνια από τον Πατέρα. Ο Θεός ο Πατέρας
δεν είναι γεννημένος ούτε προέρχεται από οποιοδήποτε από τα άλλα Πρόσωπα. Η ελληνική
άποψη για την Αγία Τριάδα ήταν αυτή ενός ισοσκελούς τριγώνου, με τον Θεό Πατέρα
στην κορυφή.

Η Δυτική θέση δεν φαινόταν μόνο ότι δεν ήταν σύμφωνη με την Αγία
Γραφή, αλλά δημιουργώντας δύο αρχές από τις οποίες λεγόταν ότι προερχόταν το Άγιο
Πνεύμα – Πατέρα και Υιό – το τρίγωνο τής Τριάδας αντιστρεφόταν ανάρμοστα. Διακυβεύεται
επίσης όχι μόνο η ορθοδοξία αυτού τού νέου δόγματος αλλά ολόκληρη η δομή τής ηγεσίας
τής Εκκλησίας και η σωστή πηγή τού δόγματος! Στη βυζαντινή θεολογία η μόνη εμπνευσμένη
δογματική εξουσία ήταν η Οικουμενική Σύνοδος, όπου το Άγιο Πνεύμα προστάτευε τούς
Πατέρες από το λάθος και τούς οδηγούσε ασφαλώς προς την αλήθεια. Επιπλέον, οι Πατέρες
είχαν απαγορεύσει ρητά οποιαδήποτε προσθήκη ή αφαίρεση από το Σύμβολο τής Πίστεως.
Η εισαγωγή τής ρήτρας filioque από τη Λατινική Εκκλησία ήταν προφανής πράξη περιφρόνησης
τής αυθεντίας και τής έμπνευσης των Πατέρων τής Εκκλησίας που είχαν συμμετάσχει
στις Οικουμενικές Συνόδους. Ένα επόμενο οικουμενικό κογκλάβιο μπορούσε να ενισχύσει
τις αποφάσεις που είχαν ληφθεί σε προηγούμενη σύνοδο, αλλά ήταν αδιανόητο ότι θα
μπορούσε να αλλάξει εκείνες τις αποφάσεις. Η παραβίαση μονομερώς τού Συμβόλου ήταν
πράξη αίρεσης. Η κλασική λατινική απάντηση ήταν ότι η ρήτρα filioque αποτελούσε
μόνο ενίσχυση τού δόγματος, όχι αλλαγή ή προσθήκη. Στη Σύνοδο τής Φλωρεντίας οι
Έλληνες δέχτηκαν τελικά αυτή την άποψη και συμφώνησαν με τη συμβιβαστική διατύπωση
που ανέφερε ότι το Άγιο Πνεύμα «εκπορεύεται από τον Πατέρα μέσω τού Υιού».

Οι Τούρκοι

Δυο ποτάμια μαζεύουν τα νερά που κυλούν από τις δυτικές πλαγιές
των Ιμαλαΐων και τα οδηγούν στη λίμνη Αράλη: ο Αμού Ντάρια και ο Σουρ Ντάρια. Τα
αρχαία ονόματά τους είναι Ὦξος και Ἰαξάρτης. Παραδοσιακά έχουν θεωρηθεί ως το σύνορο
ανάμεσα στον πολιτισμό και τη βαρβαρότητα.7

Νότια και δυτικά από τα ποτάμια αυτά πάτησαν όλοι οι γνωστοί
αρχαίοι πολιτισμοί: οι Πέρσες, οι Μακεδόνες τού Αλέξανδρου, οι Ρωμαίοι…

Βόρεια και ανατολικά, στις στέππες τού Ουζμπεκιστάν, τού Καζακστάν,
τής Κιργιζίας,,,,, ζούσαν νομαδικοί λαοί. Δεν έχτιζαν πόλεις. Ζούσαν σε αντίσκηνα.
Κινούνταν μέσα στις αχανείς εκτάσεις μαζί με τα κοπάδια τους. Πήγαιναν όπου υπήρχε
τροφή για τα ζώα. Ήσαν απόλυτα εξοικειωμένοι με τα άλογα. Καρφωμένοι πάνω στη ράχη
τού ζώου, τόξευαν καλπάζοντας. Μιλώντας για τούς Σκύθες, ο Ηρόδοτος (4.21-23) έχει
δώσει περιγραφή, που έχει ενδεχομένως παρερμηνευτεί γεωγραφικά.8
Ας δούμε κάποια σημεία της:

Κατά μία ερμηνεία αυτού τού αποσπάσματος τού Ηρόδοτου, τα ψηλά
βουνά στους πρόποδες των οποίων κατοικούσαν οι φαλακροί Αγριππαίοι με τις πλακουτσωτές
μύτες και τα μεγάλα πηγούνια, που ζούσαν από τούς καρπούς των δένδρων και κάτω από
αυτά, ήσαν τα Ουράλια.9
Προφανώς όμως, κανένας άνθρωπος δεν μπορεί να κατοικεί στους πρόποδες των Ουραλίων
«κάτω από δέντρο, το οποίο καλύπτει τον χειμώνα με λευκό πανί». Έχει επίσης προταθεί
ότι ίσως αυτό το απόσπασμα αναφέρεται σε μογγολοειδή λαό που ζούσε στα βουνά Αλτάι
τής Κεντρικής-Ανατολικής Ασίας, στη συμβολή Ρωσίας, Κίνας, Μογγολίας και Καζακστάν.10
Ωστόσο, αν κατέβουμε νοτιότερα, στους πρόποδες των Ιμαλαΐων, και συγκρίνουμε τούς
πρωτοβουδιστές μοναχούς τής εποχής τού Ηρόδοτου με τούς Αγριππαίους, βρίσκουμε πολλά
κοινά.11
Στην αρχή δεν υπήρχαν μοναστήρια βουδιστών παρά μόνο περιπλανώμενοι δάσκαλοι και
μαθητές τους. Στην Ινδία και το Νεπάλ πριν από 25 αιώνες υπήρχαν πολλοί περιπλανώμενοι
δάσκαλοι και μαθητές. Ζούσαν συνήθως είτε σε απλά δασικά ερημητήρια ή, ακόμη πιο
απλά, κάτω από τα δέντρα. Κοιμούνταν κάτω από τα δέντρα και ζητιάνευαν την τροφή
τους. Τα ρούχα τους ήσαν ρόμπες φτιαγμένες από κομάτια ύφασμα που εύρισκαν στα σκουπίδια.
Έβαφαν το ύφασμα συνήθως με φυσικές ουσίες όπως ο κρόκος (σαφράν), που τούς έδινε
κίτρινο-πορτοκαλί χρώμα. Φυσικά δεν ήσαν φαλακροί εκ γενετής, αλλά ξύριζαν τα κεφάλια
τους. Τα μόνα αντικείμενα που επιτρεπόταν να κατέχουν ήσαν τρεις ρόμπες, ένα πιάτο
ζητιανιάς, ένα ξυράφι, μια βελόνα, μια ζώνη κι ένα σουρωτήρι νερού. Υπήρχαν επίσης
βουδίστριες μοναχές,12
που ξύριζαν το κεφάλι τους και ντύνονταν όπως οι άνδρες συνάδελφοί τους.

Αν οι Αγριππαίοι ήσαν οι πρωτοβουδιστές μοναχοί στους πρόποδες
των Ιμαλαΐων, τότε οι Ιύρκαι, που ζούσαν στην άκρη τής περιοχής των Σκυθών, πριν
από τούς Αγριππαίους, δεν μπορεί να είναι άλλοι από κάποιους προγόνους των Τούρκων.
Πέρα από την ομοιότητα στο όνομα, υπάρχει επίσης η περιγραφόμενη από τον Ηρόδοτο
σχέση τους με τα άλογα, που έκανε εντύπωση και σε μεταγενέστερους ιστορικούς…..

Στις όχθες τού Ώξου και τού Ιαξάρτη οι νομάδες κτηνοτρόφοι τής
μιας πλευράς άρχισαν να συναλλάσσονται με τούς εμπόρους τής άλλης. Κάπως έτσι προσηλυτίστηκαν
στον Ισλαμισμό γύρω στον 8ο αιώνα. Κάποιοι πέρασαν στη Βαγδάτη, στην υπηρεσία τού
…. Κι όταν παρήκμασε η δυναστεία των …., πήραν την εξουσία και ίδρυσαν το κράτος
των Μεγάλων Σελτζούκων….

Οι νεαροί στέλνονταν στα σύνορα…. Ποιοι ήσαν όμως οι ΄αποδώ΄;

Οι Γραικορωμαίοι γνώριζαν τούς Τούρκους πριν από τη Μάχη τού
Μαντζικέρτ (1071) και την ήττα που οδήγησε στην εισβολή των Τούρκων στην Ανατολία.
Μάλιστα στον στρατό υπό τον αυτοκράτορα Ρωμανό Δ΄ Διογένη που πολέμησε και ηττήθηκε
στο Μαντζικέρτ, υπήρχε στρατιωτικό σώμα, οι Τουρκόπουλοι,…

Το Μαντζικέρτ (1071) υπήρξε περισσότερο πολιτική αποτυχία παρά
στρατιωτική καταστροφή. Σημαντική μάχη δεν υπήρξε, αφού οι Δούκα, οι αντίπαλοι τού
Ρωμανού, τον είχαν εγκαταλείψει πριν από τη μάχη. Τον εγκατέλειψαν επίσης οι δυτικοί
μισθοφόροι του, καθώς και οι Τουρκόπουλοι, όπως προαναφέραμε. Η πολιτική αποτυχία
οφειλόταν στο γεγονός, ότι με αφορμή θρησκευτικούς λόγους αλλά και πάλι για λόγους
πολιτικής ενοποίησης, ο αυτοκράτορας Βασίλειος Β΄ Βουλγαροκτόνος (0000) μετά τις
νικηφόρες εκστρατείες του στην Ανατολή, διέταξε να μετακινηθούν νοτιότερα οι μονοφυσίτες
(κόπτες) Αρμένιοι τού παραμεθόριου θέματός του. Οι Αρμένιοι εγκαταστάθηκαν λοιπόν
στην Κιλίκια Αρμενία, απέναντι από την Κύπρο, αλλά απογυμνώθηκε το ανάχωμα που συγκροτούσαν
αυτοί στα σύνορα τής αυτοκρατορίας με τούς Μεγάλους Σελτζούκους. Μερικές δεκαετίες
αργότερα ….

Αποτέλεσμα τής ήττας τού Μαντζικέρτ υπήρξε η αθρόα είσοδος Τούρκων
στην Ανατολία. …..

Γιατί άραγε έφευγαν οι Τούρκοι με ραγδαίους ρυθμούς από τις πατρογονικές
τους εστίες πέρα από τον Ώξο και τον Ιαξάρτη; Γιατί μάλιστα, αφού είχαν κυριαρχήσει
επί τού σουλτανάτου των Αββασιδών (?) κατέχοντας τη Βαγδάτη κι έχοντας κτίσει μεγάλη
αυτοκρατορία γύρω από αυτήν, έσπευδαν στο υψίπεδο τής Ανατολίας;

Η απάντηση ίσως βρίσκεται στο γεγονός ότι οι Τούρκοι ήσαν εγκατεστημένοι
πάνω στη «λεωφόρο», μέσω τής οποίας ξεκίνησαν από τον … αιώνα οι επιδρομές των Μογγόλων
προς τη Δύση.

,,,, ντανιζμέντ

Οι Σελτζούκοι Τούρκοι έκαναν πρωτεύουσά τους τη Νίκαια (Ιζνίκ)
τής Βιθυνίας, μια πόλη που φιγουράρει σε κάθε σχεδόν σημαντικό γεγονός τής ιστορίας
τής περιοχής.

….

Τότε τα ηνία στην Κωνσταντινούπολη ανέλαβε για εκατό περίπου
χρόνια η τελευταία νικηφόρα δυναστεία τής αυτοκρατορίας, οι Κομνηνοί, με πρώτο αυτοκράτορα
τον Αλέξιο Α΄ (βασ. 1081-1118). Ο Αλέξιος ανέβηκε στον θρόνο δέκα χρόνια μετά το
Μαντζικέρτ (1071) και δεκαπέντε χρόνια πριν από την 1η Σταυροφορία (1096-99). Από
δω και πέρα τις τύχες τής αυτοκρατορίας θα καθόριζαν, με το ίδιο τελικά θλιβερό
αποτέλεσμα, από τη μια πλευρά ο τουρκικός επεκτατισμός με όχημα το Ισλάμ και τον
ιερό πόλεμο (τζιχάντ) και από την άλλη οι τυχοδιώκτες σταυροφόροι, καθώς και οι
δυτικοί συμπατριώτες και συνεργάτες τους, με όχημα τον σταυρό και τη Δυτική Εκκλησία.

Στη μουσουλμανική παράδοση ο Μωάμεθ (περ. 570-632) θεωρείται
ως ο τελευταίος σειράς προφητών. Κατά τα τελευταία 22 χρόνια τής ζωής του, με αφετηρία
την ηλικία των 40 το 610 μ.Χ., ο Μωάμεθ ανέφερε αποκαλύψεις που πίστευε ότι προέρχονταν
από τον Θεό, ο οποίος τις μετέφερε σε αυτόν μέσω τού αρχαγγέλου Γαβριήλ (Τζιμπρίλ).
Το περιεχόμενο αυτών των αποκαλύψεων, που είναι γνωστό ως Κοράνι, απομνημονεύθηκε
και καταγράφηκε από τούς συντρόφους του.

Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία διοικήθηκε από τη δυναστεία των Ισαύρων
ή Συριακή δυναστεία την περίοδο 711-802. Οι Ίσαυροι αυτοκράτορες υπήρξαν επιτυχείς
όσον αφορά την υπεράσπιση και την εδραίωση τής αυτοκρατορίας εναντίον τού χαλιφάτου
μετά την έφοδο των πρώτων μουσουλμανικών κατακτήσεων, αλλά υπήρξαν λιγότερο επιτυχείς
στην Ευρώπη, όπου υπέστησαν πλήγματα από τούς Βουλγάρους, αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν
την Εξαρχία τής Ραβέννας, και να χάσουν την επιρροή της επί τής Ιταλίας και τού
Παπισμού από την αυξανόμενη δύναμη των Φράγκων.

Η δυναστεία των Ισαύρων συνδέεται κυρίως με την εποχή τής Εικονομαχίας,
μια προσπάθεια για την αποκατάσταση τής θείας εύνοιας καθαρίζοντας τη χριστιανική
πίστη από την υπερβολική λατρεία των εικόνων, η οποία οδήγησε σε σημαντική εσωτερική
αναταραχή.

Μέχρι το τέλος τής δυναστείας των Ισαύρων το 802, οι Βυζαντινοί
εξακολούθησαν να πολεμήσει τούς Άραβες και τούς Βούλγαρους για την ίδια την ύπαρξή
τους, με θέματα γίνεται πιο περίπλοκη με την ανάσταση τής Δυτικής Αυτοκρατορίας
τού Καρλομάγνου.

Η άλωση τής Πόλης από τούς σταυροφόρους
και η επιστολή τού πάπα Ιννοκέντιου Γ΄

Ενώ ο Πάπας Ιννοκέντιος Γ΄ αφόρισε τούς Σταυροφόρους όταν αυτοί
άλωσαν την καθολική πόλη τής Ζάρας (το Ζάνταρ τής Κροατίας), αργότερα ήρε τη βούλλα
τού αφορισμού και δικαιολόγησε την άλωση τής Κωνσταντινούπολης στην παρακάτω επιστολή:13

Το 1205, ύστερα από την 4η Σταυροφορία, στάλθηκε επιστολή από
τον Θεόδωρο Άγγελο, τον ανηψιό ενός από τούς τρεις Βυζαντινούς αυτοκράτορες, που
εκθρονίστηκαν στη διάρκεια τής 4ης Σταυροφορίας, προς τον πάπα Ιννοκέντιο Γ΄, με
διαμαρτυρία για την επίθεση των Σταυροφόρων στην Κωνσταντινούπολη. Σύμφωνα με την
επιστολή:14

«… Με το ψεύτικο πρόσχημα τής απελευθέρωσης των Αγίων Τόπων,
ο στρατός των Σταυροφόρων κατέστρεψε την πόλη τού Κωνσταντίνου τον Απρίλιο τού περασμένου
έτους …

Μοιράζοντας τα λάφυρα, οι Ενετοί παρέλαβαν τούς θησαυρούς από
χρυσό, ασήμι και ελεφαντόδοντο και οι Γαλάτες [Φράγκοι] τα λείψανα των αγίων, καθώς
και το πιο καθαγιασμένο απ΄ όλα, το ύφασμα με το οποίο τυλίχθηκε ο Κύριός μας Ιησούς
Χριστός μετά τον θάνατό του και πριν την ανάστασή του…

Γνωρίζουμε ότι τα ιερά αντικείμενα κρατούν οι άρπαγές τους στη
Βενετία, στη Γαλλία και σε άλλους τόπους, ενώ το καθαγιασμένο ύφασμα βρίσκεται στην
Αθήνα…

Ας κρατήσουν οι ληστές το χρυσάφι και το ασήμι, αλλά να μάς δώσουν
πίσω ό,τι είναι ιερό για εμάς. Η μεγαλύτερη ελπίδα στη μεσολάβησή σου, αδερφέ μου
και κύριε…»

Η καταστροφή των αρχαιοτήτων στην περιγραφή
τού Νικήτα Χωνιάτη15

Η κλοπή των λειψάνων από τον ηγούμενο Μάρτιν16

Κατάλογος των λειψάνων που κλάπηκαν από τον ηγούμενο Μάρτιν17

Η επιστολή τού Ιωάννη Βατάτζη προς τον πάπα
Γρηγόριο Θ΄18

Τον Μάρτιο τού 1237, όταν πέθανε ο Λατίνος αυτοκράτορας Ιωάννης
τής Μπριέν, ο διάδοχός του, ο νεαρός Βαλδουΐνος Β’ τού Κουρτεναί, βρισκόταν στη
Γαλλία και στη Φλάνδρα διεκδικώντας τα δικαιώματά του στο μεγάλο κάστρο τής Ναμύρ
ενάντια σε αντίθετες αξιώσεις. Οι τής Νικαίας είχαν κάθε λόγο να ρίχνουν αισιόδοξες
ματιές στα δυνατά τείχη τής Κωνσταντινούπολης.

Στις 21 Μαΐου, πριν μάθει για τον θάνατο τού Μπριέν, ο πάπας
Γρηγόριος Θ΄ έγραφε από το Βιτέρμπο υπεροπτικό γράμμα «στον ευγενή Βατάτζη», ανακοινώνοντας
μεγάλη σταυροφορία για την προστασία των Αγίων Τόπων και, αν χρειαζόταν, για βοήθεια
προς τη Λατινική «αυτοκρατορία τής Ρωμανίας», την οποία απειλούσε ο Βατάτζης. Ο
πάπας προειδοποιούσε τον Βατάτζη να μην ακολουθεί εχθρική πολιτική απέναντι στον
Ιωάννη τής Μπριέν και τούς Λατίνους τής Κωνσταντινούπολης και απαιτούσε τη «βοήθεια,
συμβουλή και υποστήριξή του» για τούς Λατίνους.

Η επιστολή τού Γρηγορίου είχε τόσο υπεροπτικό ύφος, που ο Βατάτζης
απαντώντας ομολογούσε ότι δεν πίστευε ότι προερχόταν πραγματικά από τον ίδιο τον
πάπα. Απαντούσε παρ΄ όλα αυτά, με ακόμη μικρότερη αυτοσυγκράτηση από εκείνη που
είχε επιδείξει η παπική κούρτη, σαν να ξεπλήρωνε κάποια παλιά μνησικακία. Δήλωνε
ότι η επισκοπική έδρα τής Ρώμης δεν ήταν κατά κανένα τρόπο διαφορετική από τις άλλες
αρχαίες επισκοπές και ότι αυτός ο ίδιος και όχι κανένας άλλος Λατίνος σφετεριστής
ήταν ο άμεσος διάδοχος τού Μεγάλου Κωνσταντίνου, των Δούκα και των Κομνηνών. Ο παπισμός
κακώς είχε παραβλέψει τη λατινική κατάληψη τής Κωνσταντινούπολης και κακώς επίσης
είχε συμμετάσχει στην εκλογή τού εκλιπόντος Ιωάννη τής Μπριέν. Οι Γραικοί, αποσυρόμενοι
από την πρωτεύουσά τους, είχαν απλώς υποκύψει στην ωμή βία. Η συμπεριφορά των Λατίνων
και η ύπαρξη τής υποτιθέμενης αυτοκρατορίας τους ήταν ασυμβίβαστη με την παπική
ελπίδα τής απελευθέρωσης των Αγίων Τόπων. Η συνέχιση τού αγώνα εναντίον τού Ιωάννη
τής Μπριέν, τώρα πια «προ πολλού (πάλαι) νεκρού», τον οποίο ο πάπας είχε ζητήσει
από τον Βατάτζη ν΄ αφησει στην ησυχία του, αποτελούσε ιερό καθήκον για την ανακατάκτηση
τής Κωνσταντινούπολης. Ενώ ο Βατάτζης ήταν διατεθειμένος να σεβαστεί τα δικαιώματα
τού πάπα, ο τελευταίος έπρεπε επίσης ν΄ αναγνωρίσει εκείνα τού Ρωμιού αυτοκράτορα.
Ας δούμε την επιστολή τού Βατάτζη:19

Επιστολή Γεώργιου Τραπεζούντιου προς πάπα
Ευγένιο Δ’20

Ο Γεώργιος Τραπεζούντιος γεννήθηκε στον Χάνδακα (Ηράκλειο) τής
Κρήτης το 1395. Το επίθετο «Τραπεζούντιος» οφειλόταν στο γεγονός ότι ο προπάππους
του είχε πιθανότατα μεταναστεύσει από την Τραπεζούντα στην Κρήτη. Έχοντας γνώσεις
γραμματικής, ρητορικής και φιλοσοφίας, πήγε στην Ιταλία περί το 1416 με πρόσκληση
τού Ενετού πατρίκιου και ανθρωπιστή Φραντσέσκο Μπάρμπαρο, όπου μελέτησε τη λατινική
γλώσσα.

Στις αρχές τού 1426 ο Τραπεζούντιος υιοθέτησε τον Ρωμαιοκαθολικισμό.
Ένα χρόνο αργότερα δημοσίευσε μια λατινική ενθάρρυνση προς την εμπόλεμη Κωνσταντινούπολη.
Προς τα τέλη τού 1433 εξέδωσε το «Rhetoricum Libri V», εισάγοντας έτσι για πρώτη
φορά, σε μεγάλο βαθμό, τη βυζαντινή ρητορική παράδοση στη Λατινική Δύση.

Ταυτόχρονα, ο Φραντσέσκο Μπάρμπαρο έστησε το σκηνικό για να υπηρετήσει
ο Τραπεζούντιος τον Πάπα. Σε επιστολή τής 11ης Μαΐου 1436, προς τον Λουδοβίκο Τρεβιζάν
– στενό γνώριμο τού πάπα Ευγένιου Δ΄ – ο Μπάρμπαρο πρότεινε να συμπεριληφθεί ο Τραπεζούντιος
στους εκπροσώπους τής Ρωμαιοκαθολικής πλευράς ενόψει τής επόμενης Συνόδου σχετικά
με την ένωση των Εκκλησιών. Στην επιστολή εκείνη επισυναπτόταν και η παρακάτω γραμμένη
στα λατινικά επιστολή τού Γεώργιου Τραπεζούντιου [σε δική μας μετάφραση], η οποία
αποδείκνυε τις ενωτικές του απόψεις και την αφοσίωσή του στον πάπα:

Γεωργίου Τραπεζουντίου Επιστολή

προς Ευγένιο Δ΄ Ανώτατο Ποντίφηκα

για την Ένωση των Εκκλησιών

(κώδικας χειρογράφου βιβλιοθήκης Μονής Αγίου Μιχαήλ Βενετίας,
κοντά στο Μουράνο, επιμ. Ιωάννης Βενέδικτος Μιτταρέλλι, Βενετία, 1779, φυλ., σελ.
1143)

(1) Η ίδια αυτή ομιλία τού Τραπεζούντιου στάλθηκε με επιστολή
στον καρδινάλιο Λουντοβίκο Σκαράμπο από τον Φραντσέσκο Μπάρμπαρο το έτος 1435.

H επιστολή τού Γεώργιου Τραπεζούντιου
προς τον Ιωάννη Η΄ Παλαιολόγο21

Το 1437 ο Τραπεζούντιος εγκαταστάθηκε στη Μπολόνια.

Ήταν το 1437 που ο Τραπεζούντιος έστειλε επιστολή στον Βυζαντινό
αυτοκράτορα Ιωάννη Ε' Παλαιολόγο, υποστηρίζοντας την Ένωση των Εκκλησιών και καθιστώντας
σαφές ότι διαφορετικά θα χανόταν τόσο η Ορθόδοξη όσο και η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία.
Ο Μonfasani πιστεύει ότι με αυτόν τον τρόπο ο Τραπεζούντιος ήθελε να παράσχει τις
υπηρεσίες του στον Πάπα,5 αν και δεν ήταν παπικός αξιωματούχος εκείνη την εποχή.

Ο χρόνος που ο Τραπεζούντιος έγινε δεκτός από την παπική Κουρία
παραμένει άγνωστος. Ήταν πιθανώς το καλοκαίρι τού 1440.6 Σε κάθε περίπτωση, όταν
ο Ευγένιος Δ' έφτασε στη Ρώμη στις 28 Σεπτεμβρίου 1443, ο Τραπεζούντιος τον ακολούθησε
τέσσερις μήνες αργότερα μαζί με τούς υπόλοιπους παπικούς αξιωματούχους. Εγκαταστάθηκε
στη Ρώμη και στις 7 Φεβρουαρίου 1444 ορκίστηκε αποστολικός γραμματέας. Κατείχε επίσης
τη θέση τού scriptor litterarum apostolicarum, αλλά παραιτήθηκε στις 5 Νοεμβρίου
1450 και τον διαδέχθηκε ο μικρός γιος του, Ιάκωβος.7

Τον Μάιο τού 1452, μετά από μια σφοδρή διαμάχη με τον Πότζιο
Μπρατσιολίνι, ο Τραπεζούντιος φυλακίστηκε για λίγες μέρες και αφέθηκε ελεύθερος
όταν έγραψε μια επιστολή συγγνώμης στον Πότζιο. Τελικά στις 17 Ιουνίου 1452 αναχώρησε
για τη Νάπολη.8

Είναι ενδιαφέρον ότι ακόμη και μετά την ανάληψη τού παπικού θρόνου
τού Νικολάου Ε', ο Τραπεζούντιος συνέχισε να υποστηρίζει την ιδέα τής εκστρατείας
για τη διάσωση τής Κωνσταντινούπολης. Τον Οκτώβριο τού 1452, ενώ βρισκόταν στη Νάπολη,
έγραψε στον Πάπα και ζήτησε βοήθεια για την Κωνσταντινούπολη. Το κύριο επιχείρημά
του ήταν ότι η Κωνσταντινούπολη ήταν το βασικό προπύργιο τού Καθολικού Χριστιανισμού
ενάντια στους Τούρκους. Στις επιστολές του προς τον Αλφόνσο τής Αραγονίας και τον
Φρειδερίκο Γ', πρότεινε να καταληφθούν οι Άγιοι Τόποι και να αποκατασταθεί το Λατινικό
Βασίλειο τής Ιερουσαλήμ.9

Προφανώς υπήρξε έντονη «διπλωματική» δραστηριότητα για την προσέλκυση
των Γραικών στη φιλοπαπική ή την αντιπαπική σύνοδο τής δυτικής Εκκλησίας. Χαρακτηριστική
είναι η παρακάτω επιστολή τού Γεώργιου Τραπεζούντιου22
από την Ιταλία προς τον αυτοκράτορα Ιωάννη Η΄ Παλαιολόγο,23
που τον προτρέπει, ύστερα και από συζήτηση με τον πάπα Ευγένιο Δ΄ όπως αναφέρεται
στην επιστολή,24
να προτιμήσει την παπική σύνοδο:

Μια μέρα τού Ιωάννη Η΄ Παλαιολόγου στην Ιταλία25

Ο Ιωάννης Η΄ Παλαιολόγος, έχοντας πάρει τόσο ενεργό και κουραστικό
μέρος στη σύνοδο, τόσο στη Φερράρα όσο και στη Φλωρεντία κι έχοντας πια όλα αυτά
πίσω του (η τελευταία μέρα συνοδικής του δραστηριότητας ήταν στις 22 Ιουλίου 1439),
είχε πάει εκδρομή στο Πράτο και την Πιστόϊα. Αλλά γιατί πήγε; Ποιοι πήγαν μαζί του;
Σε τι κατάσταση βρισκόταν; Αυτά είναι ερωτήματα, στα οποία μάλιστα μπορούμε ν΄ απαντήσουμε.

Οι πληροφορίες μας προέρχονται από κείμενο που περιέχεται σε
αξιοπρόσεκτο χειρόγραφο από την παλαιά Βιβλιοθήκη Μαλιαμπεκιάνα (Biblioteca Magliabecchiana)
στη Φλωρεντία, που αποτελεί τώρα μέρος τής Κεντρικής Εθνικής Βιβλιοθήκης.26
Το χειρόγραφο αποτελεί μίγμα επιστολών, σημειώσεων, ομιλιών και διαφόρων άλλων στοιχείων,
περιλαμβάνοντας ακόμη και συνταγή για την παραγωγή λευκού κρασιού. Είναι γραμμένο
σε χαρτί και δεμένο με περγαμηνή, που περιέχει 125 μικρά φύλλα (folios) κι έχει
γραφεί στο χέρι από κάποιον Τζιοβάννι ντε Πίλι (Giovanni de΄ Pigli), που το διατηρούσε
για πολλά χρόνια στα μέσα τού 15ου αιώνα ως κυψέλη στοιχείων λογοτεχνικού και ιστορικού
ενδιαφέροντος.27

Το κείμενο που μάς ενδιαφέρει είναι σημείωμα τού Τζιοβάννι, που
καταγράφει εκείνο που ήταν ίσως το πιο συναρπαστικό γεγονός τής σταδιοδρομίας του.
Δεν μπορούμε να πούμε πόσες μετέπειτα γενιές των Πίλι διάβαζαν και συζητούσαν τη
μεγάλη εμπειρία τού Τζιοβάννι, αλλά αυτό το υπόμνημα δίνει μια θαυμασίως οικεία
(και μάλλον περίεργη) περιγραφή μιας ημέρας στη ζωή τού αυτοκράτορα Ιωάννη Η΄ Παλαιολόγου,
που την πέρασε στην Περέτολα (Peretola), τριάμιση περίπου μίλια βορειοδυτικά τής
Φλωρεντίας:28

Η απόφαση τής Συνόδου Φλωρεντίας29

Ο ιστορικός Δούκας για τη Σύνοδο τής Φλωρεντίας30

Η Ιταλία, η Σύνοδος και η Σταυροφορία τής Βάρνας (1444) στον
Χαλκοκονδύλη31

Σφραντζής: Από τη μάχη τής Άγκυρας (1402) στη βασιλεία Κωνσταντίνου
Παλαιολόγου (1448)32

Ας προχωρήσουμε τώρα στα Απομνημονεύματα τού Συρόπουλου.

<-Πρόλογος

2. Ενωτικές πρωτοβουλίες μέχρι τη Σύνοδο τής Βασιλείας->