Σημειώσεις στην αφήγηση Χαλκοκονδύλη

[←1]

Darkó, Eugenius (επιμ.), Laonici Chalcocandylae Historiarum Demonstrationes (Βουδαπέστη 1923).
Επίσης Laonikos Chalcocondyles, The Histories, vols. 1 and 2, translated by Anthony Kaldellis, Dumbarton Oaks Medieval Library, Harvard University Press, Cambridge Mass., London England 2014.

[←2]

Αυτή η εκστρατεία χρονολογείται πιθανώς στο 1426-27.

[←3]

Αυτό δεν μπορεί να αναφέρεται σε γιο τού Ντράκουλ, δηλαδή τού Βλαντ Β' Ντράκουλ (1436-1442 και 1443-1447), αλλά μόνο στον ίδιο τον Βλαντ Β', ο οποίος τοποθετήθηκε στην εξουσία από τούς Οθωμανούς το 1443. Ο Βλαντ Β' είχε ταξιδέψει στην οθωμανική αυλή για να ζητήσει βοήθεια το 1442, αφήνοντας τον γιο του, τον Μίρτσεα Β' να κυβερνήσει στη θέση του. Αλλά ο Μίρτσεα εκτοπίστηκε από τον Μπσαράμπ Β' με υποστήριξη από την Ουγγαρία. Ο Βλαντ αποκαταστάθηκε στη συνέχεια από τούς Οθωμανούς το επόμενο έτος.

[←4]

Κανδυλόρον: Πρόκειται για το Κορακήσιον τής αρχαιότητας, το Καλόν Όρος ή Καλονόρος τής βυζαντινής εποχής και Candelore ή Candelloro των Ιταλών εμπόρων τού 13ου και 14ου αιώνα. Το σημερινό του όνομα είναι Αλάνυα (Alanya) και βρίσκεται επί τής ακτής τής Τουρκίας, απέναντι από την Κύπρο, 140 χιλιόμετρα ανατολικά τής Αττάλειας (Antalya).

[←5]

Πρόκειται πιθανώς για τον πόλεμο με τον Καραμάν τού 1434, γιατί τότε ο Ιμπραήμ Μπεγκ τού Καραμάν βρισκόταν σε επαφή με τούς Σέρβους και τούς Ούγγρους, ενώ και ο Τζούρατζ Μπράνκοβιτς μηχανορραφούσε εναντίον των Οθωμανών (βλέπε 6.2 πιο κάτω).

[←6]

Στην αρχαιότητα η Περαιβία ήταν περιοχή τής βόρειας Θεσσαλίας, όχι λίμνη.

[←7]

Αυτή η επίθεση εναντίον τής Πελοποννήσου έγινε το 1431 και δεν αντιστοιχεί με τα γεγονότα στη Βλαχία και το Καραμάν.

[←8]

[Χαλκοκονδύλης 6.1] Ἀμουράτης δέ ὁ Μεχμέτεω μετά τήν ἐπί Καραμᾶνον ἔλασιν ἐστρατεύετο ἐπί ∆ακούς, ὡς τόν τοῦ ∆ρακούλεω παῖδα κατάξων ἐπί τήν ἀρχήν. καί ὡς ἐπελαύνων ἤδη ἀπό τῶν βασιλείων παρασκευασάμενος, ἐπυνθάνετο Καραμᾶνον νεωτερίζοντα περί τήν ἀρχήν αὐτοῦ βουλεύεσθαι ἀπόστασιν, συμπαραλαβόντα καί τόν τοῦ Κανδυλόρου ἡγεμόνα καί τινας ἄλλους τῶν τῆς Ἀσίας, ἐλπίζοντα Παίονας ὡς ἐν βραχεῖ παρεσομένους ἐπ' αὐτόν στρατῷ πολλῷ ἐπιόντας· καί τούς τε λοιπούς τῶν τῆς Ἀσίας τυράννων παρεκάλει ἐπί τήν ἀπόστασιν. ἐπί τοῦτον δή ἀναζεύξας Ἀμουράτης ὁ Μεχμέτεω ἐστρατεύετο, καί Τουραχάνην τόν Θετταλίας ὕπαρχον ἐπέστελλεν ἐλαύνειν ἐπί τόν Πελοποννήσου Ἰσθμόν, καί καθελεῖν τε τόν Ἰσθμόν, καί ἐπιδραμόντα τήν Πελοποννήσου χώραν, ὅση ὑπό τοῖς Ἑλλήνων ἡγεμόσι τυγχάνει οὖσα, ἀπελαύνειν. ὁ μέν οὖν λαβών στράτευμα τό τῆς Θετταλίας καί Περαιβίας τῆς λίμνης ἀφίκετο ἐπί τόν Ἰσθμόν, καί καταλαβών αὐτόν ἔρημον καθεῖλέ τε αὐτόν, καί ἐσβαλών ἐς τήν Πελοπόννησον ἐδῄου τε αὐτήν τήν χώραν, καί ἐπί Σπάρτην ἀφικόμενος τήν τε Λακωνικήν ἐπέδραμε καί ἀπήλαυνε.

[←9]

Ο Τζούρατζ Μπράνκοβιτς, ηγεμόνας τής Σερβίας (1427-1456), μηχανορραφούσε εναντίον των Οθωμανών μεταξύ των ετών 1434 και 1435.

[←10]

[Χαλκοκονδύλης 6.2] Βασιλεύς δ' εἰς τήν Ἀσίαν διαβάς ἐπί Καραμᾶνον ἤλαυνε τό δεύτερον, καί τήν τε χώραν ἐδῄου καί ἐπεκράτει. Ἐν ᾧ δέ ταῦτα ἐγένετο, Γεώργιος ὁ Τριβαλλῶν ἡγεμών ἐς λόγους τῷ τε Ἰάγγῳ καί τῷ Παιόνων βασιλεῖ ἀφικόμενος, καί τῶν ἀρίστων τῆς Παιονίας μετιών ἕκαστον, ἐνῆγεν ἐπί Ἀμουράτῃ στρατεύεσθαι, καί χρήματα ἐς τήν στρατείαν ταύτην ὑπέσχετο ἱκανά δοῦναι αὐτοῖς Παίοσιν, ἃ δή καί εἰσενέγκατο αὐτοῦ. ταῦτα δέ αὐτῷ συγκατεργάζετο καί Ἰάγγος, ὃς τοῖς μέν Ἕλλησι φίλιος ἦν, αὐτῷ φίλος τε ὢν ἐτύγχανε.

[←11]

Αυτό συνέβη το 1434. Βλέπε το αποτέλεσμα στο 6.5-6 πιο κάτω.

[←12]

Το καλοκαίρι τού 1434 ο Αλέξιος, ηγεμόνας τού Μανγκούπ στην Κριμαία, υποτελής τού Χατζή Γκιράι, επιτέθηκε στους Γενουάτες τού Καφφά (Θεοδοσίας). Ο Χατζή Γκιράι ήταν ο πρώτος χάνος τής Κριμαίας (1427-1466).

[←13]

[Χαλκοκονδύλης 6.3] Ἰωάννης δ' οὖν ὁ τοῦ Βυζαντίου βασιλεύς ἐπολέμει πρός τούς Ἰανυΐους, διενεχθείς ἀπό αἰτίας τοιᾶσδε, τῆς ἀπό κουμερκίων τοῦ Γαλάτου ἕνεκα. ἐνταῦθα οἱ Ἰανύϊοι ναῦς πληρώσαντες μεγίστας δή τῶν παρ' αὐτοῖς καί τριήρεις τρισκαίδεκα, καί ἐμβιβάσαντες ἐς τάς ναῦς ὁπλίτας αὐτῶν ἀμφί τούς ὀκτακισχιλίους, ἐπέπλεον ἐπί Βυζάντιον, ἐξελεῖν βουλόμενοι. καί ἐπί τούς Σκύθας τούς περί Βόσπορον ἐστρατεύοντο· τήν γάρ πόλιν αὐτῶν Καφᾶν καλουμένην ἐπί τῷ Βοσπόρῳ οἱ Σκύθαι, πρός τούς ἐν τῇ πόλει ταύτῃ διαφερόμενοι, ἦγόν τε καί ἔφερον. δι' ἃ δή καί πρός τόν βασιλέα τῶν τῇδε αὐτοῦ Σκυθῶν Ἀτζικερίην πρέσβεις πέμψαντες, ὡς ξυμβαίνειν ἐπί τοῖς διαφόροις, ὡς οὐδέν σφίσι τῶν δεόντων ἀπέβαινεν, ἀνήνεγκαν τήν πόλιν ἐπί τήν Ἰταλίαν.

[←14]

Ο Κάρολο Λομελλίνο ήταν επικεφαλής τής δύναμης που στάλθηκε εναντίον τού Χατζή Γκιράι το 1434.

[←15]

Η γενουάτικη δύναμη ηττήθηκε στα τέλη Ιουνίου 1434.

[←16]

[Χαλκοκονδύλης 6.4] Ὡς οἱ Ἰανύϊοι δεινόν τι ποιούμενοι τούς Σκύθας λυμαίνεσθαι τῇ πόλει αὐτῶν ἀνήκεστον (ἐτύγχανε δέ κατά ταὐτό καί ἡ πρός τούς Ἕλληνας αὐτῶν διαφορά), παρεσκευάζοντο καί ἐπ' ἀμφοτέρους στρατεύεσθαι ὡς ἐξελοῦντες. ἀφικόμενοι δέ ἐς Βυζάντιον καί πόλεμον τῇ Κωνσταντίνου πόλει προαγορεύοντες, ἐπιπλεύσαντες δή ἐς τόν Εὔξεινον πόντον παρῆσαν ἐς τόν Καφᾶν. ἐνταῦθα δή τῆς Χερρονήσου ἀποβάντες ἴεντο εὐθύς ὁμόσε ἐπί τούς Σκύθας, ἐξιόντες δέ ἀπό τῆς πόλεως ἐπῄεσαν. ἐνταῦθα οἱ Σκύθαι, ὡς ἑώρων τούς Ἰανυΐους οὕτω κόσμῳ οὐδενί ταξαμένους ἐπιέναι αὐτοῖς, λόγον οὐδένα σφῶν ποιουμένους, τραπόμενοι γάρ τῇ προτεραίᾳ ἐπί ποταμόν τινα αὐτοῦ ταύτῃ τῆς χώρας ηὐλίζοντο, οὔτε φυλακάς καταστησάμενοι ἐς τό στρατόπεδον, οἰόμενοι δή οὐδέποτ' ἂν τούς Σκύθας ἐς τοσοῦτον τόλμης ἀφικομένους ἐθελῆσαι ἀνακινδυνεύειν συμβάλλοντας. ἐνταῦθα ὡς οἱ πρῶτοι αὐτῶν τοῦ στρατεύματος οὐκ ἀνέμενον τούς οὐραγούς, ὥστε ἐπί μέτωπον γενέσθαι τό στράτευμα, ἀλλ' ἐπί βάθος πορευομένους βάδην ἐποιοῦντο, ἐπῆγον ἐπί τούς πολεμίους, Σκύθαι δέ ἐνταῦθα ἐπέκειντο τοῖς πρώτοις αὐτῶν, ὡς τούτοις μαχόμενοι. ἐτρέψαντο αὐτίκα ἐπιτιθέμενοι, καί ἐδίωκον, ὡς ποδῶν εἶχεν ἕκαστος. ἐνταῦθα ἐπέπιπτον ἐς τούς ἑτέρους αὐτῶν, καί ἔτρεπον καί τούτους ἐς φυγήν, καί οὕτως ἄχρι τῶν οὐραγῶν ἐγένοντο. τρεψάμενοι δέ ἅπαν τό στράτευμα ἐς φυγήν ἐφόνευον, οὐδενός φειδόμενοι, πάντα, ὃν ἐπικαταλαμβάνοιεν, κατακαίνοντες, ἐς ὃ δή ἐς τήν πόλιν διεσώζοντο, ὥστε μή ἀπολέσθαι.

[←17]

[Χαλκοκονδύλης 6.5] Οὕτω δή ἀπαλλαχθέντες τοῦ πρός Σκύθας τούς ἐν τῷ Βοσπόρῳ νομάδας, κατέπλεον ἐς Βυζάντιον. ἀφικόμενοι ἐς Γαλατίην πόλιν τήν καταντικρύ Βυζαντίου ἐν τῇ Εὐρώπῃ, καί κοινῇ βουλευσάμενοι, ὃν τρόπον τήν πόλιν μαχούμενοι ἐξέλωσι, τάς τε ναῦς ἐπλήρωσαν, καί ἐξοπλισάμενοι κατά τόν Βυζαντίου λιμένα προσέφερον τάς ναῦς ἐπί τό τεῖχος ὡς ἀπό τῶν νεῶν τήν πόλιν αἱρήσοντες. οἱ μέν οὖν Βυζάντιοι παρεσκευάζοντο ἀμυνούμενοι, καί ἀπό τοῦ τείχους ἐμάχοντο πρός τούς Ἰανυΐους ἀξίως λόγου· καί ὡς προσέβαλλον τῷ τείχει ἀπό τῶν νεῶν καί ἐπειρῶντο ἑλεῖν, οὐκ ἠδύναντο ἐπιβῆναι τοῦ τείχους, ἀμυνομένων τῶν Ἑλλήνων κατά τό καρτερόν. ἐνταῦθα, ὡς οὐδέν αὐτοῖς προεχώρει, διέστησάν τε καί ἀπέπλεον ἐπί Ἰταλίας.

[←18]

Τον Αύγουστο και Σεπτέμβριο τού 1434.

[←19]

[Χαλκοκονδύλης 6.6] Ἡ μέντοι πόλις τῶν Ἰανυΐων ἡ Γαλατίη ἐπολέμει ἐπί συχνόν τινα χρόνον τῷ Βυζαντίῳ, καί τηλεβόλοις ἐξ ἀλλήλων οἵ τε Ἕλληνες καί οἱ ἐκ τοῦ Γαλάτου ἐνέβαλλον, ὁπότε καί ὁ Λεοντάρης Ἰωάννης τῷ τείχει τῆς Γαλατίης σφοδρῶς ἐπεισπεσών ἀπέκλεισε ταύτην, στερηθεῖσαν παντός τροφίμου καί τῶν ἄλλων. καί πολλούς τῶν ἀπό τῶν νηῶν τῶν Ἰανυΐων ἐπιδραμών οὗτος κατέσχε, καί μεθ' ἁλύσεων τῷ βασιλεῖ Ἰωάννῃ ὄντι ἐν τῷ οἰκήματι τοῦ Ξυλλᾶ προσεκόμισεν ὡσεί τριακοσίους, προσευρών τούτους ἐν τῷ χάρακι τοῦ Γαλάτου. μετά ταῦτα διαπρεσβευσάμενοι πρός ἀλλήλους περί τε τῶν ἔξω ἀμπελίων τοῦ Γαλάτου καί περί τῶν κουμερκίων αὐτῶν, ὅπως συγκατατεθῇ ὁ βασιλεύς, συγκατένευσαν οἱ Ἰανύϊοι, ἀποχαρίσαντες καί μᾶλλον τῷ βασιλεῖ χρυσίνους χιλίους φθορᾶς ἕνεκα τοῦ ἐν τῇ βασιλικῇ πύργου, εἰς ὃν οἱ Ἰανύϊοι τηλεβόλοις ἐχρήσαντο, καί τῶν ἐργαστηρίων τῶν ἐν τῇ μέσῃ, ἐξ ὧν ἐχαλάσθησαν, καί τήν σημαίαν αἴρειν τοῦ βασιλέως Ἑλλήνων. Ταῦτα μέν ἐς τοσοῦτον τοῖς Ἕλλησι προσενήνεκται ἐς τούς Ἰανυΐους·

[←20]

Ο Ευγένιος Δ’ ήταν πάπας από το 1431 μέχρι το 1447.

[←21]

Ο Αμαδαίος Η’, δούκας τής Σαβοΐας, έγινε αντιπάπας Φέλιξ Ε’ από τη Σύνοδο τής Βασιλείας (1439-1449), αλλά αυτό συνέβη αφού η Σύνοδος Φερράρας-Φλωρεντίας είχε ολοκληρώσει τις δραστηριότητές της με τούς Βυζαντινούς.

[←22]

Οι διαπραγματεύσεις διήρκεσαν από το 1430 μέχρι το 1437 και η βυζαντινή αντιπροσωπεία απέπλευσε τελικά στις 27 Νοεμβρίου 1437 για τη Βενετία.

[←23]

[Χαλκοκονδύλης 6.7] Ἰωάννης μέντοι ὁ τῶν Ἑλλήνων βασιλεύς ἐνταῦθα διαπρεσβευόμενος πρός τόν Ῥωμαίων ἀρχιερέα, Εὐγένειον τοὔνομα ἔχοντα, ὥστε ἐς ταὐτό συνιέναι καί τήν ἐπί τῆς θρησκείας διαφοράν συνεξελεῖν, ἐπειρᾶτο τῆς τῶν ἑσπερίων γνώμης, εἰ περί πολλοῦ Ῥωμαῖοι ποιοῖντο ξυμβῆναι τοῖς Ἕλλησιν, ὡς καί ἐπί τούς Γερμανούς ἀφίκετο αὐτοῦ ἡ πρεσβεία. ἐτύγχανον δέ τότε οἱ Γερμανοί περί Βασιλέαν πόλιν, διενεχθέντες γνώμῃ πρός τόν Εὐγένειον ἀρχιερέα, καί ἀποδοκιμάζοντες αὐτόν καθίστασαν αὐτοί ἀρχιερέα Φελίκιον τοὔνομα, ἄνδρα τῶν παρ' αὐτοῖς δοκίμων, ξύνοδόν τε ποιησάμενοι κοινῇ κἀπιδεδειγμένοι. οὗτοι μέν οὖν ἄμφω πληρώσαντες τριήρεις μετεπέμποντο ἑκάτεροι ἐπ' αὐτούς Ἰωάννην τόν Βυζαντίου βασιλέα, τήν τε ξύνοδον ἐπί σφίσι ποιήσασθαι ἑκάτεροι ἀξιοῦντες, καί συνεξελεῖν σφίσι τά διάφορα, ξυνῳδά ἀποδεικνυμένους. ὡς δέ ἀφίκοντο ἀπό τοῖν ἀρχιερέοιν ἀμφοῖν τριήρεις, τήν μέντοι ξύνοδον τόν τῆς Βασιλέας πλοῦν ἀπεπέμψατο ἠπίως, φάμενος ἐπί τούς Ῥωμαίους αὐτόν ἐνδεδέσθαι πρότερον καί τούς τε Οὐενετούς καί τήν ἄλλην Ἰταλίαν, ἐνταῦθα αὐτόν ἰέναι κελεύοντας· παραλαβών δέ τούς τε Βυζαντίου ἀρχιερεῖς καί Ἑλλήνων τούς ἐλλογίμους ᾤχετο ἀποπλέων ἐπί Ἰταλίαν.

[←24]

Τον Φεβρουάριο τού 1438.

[←25]

Ο αυτοκράτορας έφτασε στις 4 Μαρτίου 1438.

[←26]

Η Φερράρα βρισκόταν υπό την εξουσία τού μαρκήσιου Νικολό Γ’ ντ' Έστε (1393-1441).

[←27]

Δεύτερη σύζυγος τού Νικολό, την οποία παντρεύτηκε το 1418, ήταν η Παρισίνα Μαλατέστα, κόρη τού οπλαρχηγού (condottiero) Αντρέα Μαλατέστα (όχι Μομφερράτ). Την εκτέλεσε στις 21 Μαΐου 1425, επειδή είχε ερωτική σχέση με τον νόθο γιο του, τον Ούγκο.

[←28]

[Χαλκοκονδύλης 6.8] Καί ἐς τούς Οὐενετούς ἀφικόμενος ἐκομίζετο ἐπί Φερραρίας, ᾗ διατρίβειν τόν ἀρχιερέα Εὐγένειον ἐπυνθάνετο· ἐκομίζετο δέ διά τοῦ Ἠριδανοῦ. διέχει δ' αὕτη ἡ πόλις ἀπό τῶν Οὐενετῶν σταδίους περί τούς τριακοσίους, ἄρχοντας δέ ἔχει ἄνδρας οἰκίας τῶν Ἐστενσίων καλουμένους. ἔστι δ' ἡ πόλις αὕτη εὐδαίμων τε καί πολυάνθρωπος, καί περί αὐτήν ῥέει ποταμός τοὔνομα Πάδος. ᾤκηται δέ ἡ πόλις ἐς τήν Ῥωμαίων μοῖραν ἀποτεταγμένη. ἐγένοντο δ' οὗτοι, οὓς ἐσήμανον ἄρχοντας τῆς πόλεως, ὧδε. Ἀνήρ δέ οὗτος ὁ τότε τῆς πόλεως ἄρχων ἐπιεικής τε καί οὐκ ἀσύνετος, ξυμφορά δέ συνεβεβήκει αὐτῷ τοιάδε. γυνή ἦν αὐτῷ, θυγάτηρ τοῦ Μονφεράτου ἡγεμόνος, τό τε εἶδος ἀρίστη καί τόν τρόπον ἔμπροσθεν οὐκ ἀγενής. αὕτη ἠράσθη νόθου τινός υἱέος τοῦ ἀνδρός αὐτῆς· ὃς ἐπεί τε ἐφοίτα παρ' αὐτήν ὄψιμος, ᾗ νομίζεται ἁπλοϊκώτερον μᾶλλον τοῖς κατά τήν Ἰταλίαν οἰκοῦσι, προὐκαλεῖτο ἐν παιδιᾷ γενομένη σύν τῷ νεανίᾳ ἐπί τόν ἔρωτα. καί ὡς ᾔσθετο δή ἐρωμένην αὐτοῦ, ἐσῄει τε αὐτόν ὁ τῆς γυναικός ἔρως, καί ἐπί χρόνον ἐπεμαίνετο τῇ γυναικί μητρυιᾷ οὔσῃ ἑαυτοῦ. τῶν δέ θεραπαινίδων τις, ὡς ᾔσθετο τούτων οὕτως ἀλλήλων ἐρώντων καί συγγενομένων, καταγορεύει τῷ ἑαυτῆς ἐραστῇ, ᾧ δή πάντων ἠρέσκετο ὁ ἡγεμών τῆς πόλεως καί ἐτίμα μεγάλως. ἐπεί τε ἐξέμαθε καί αὐτός αἰσθόμενος, ἐξαγορεύει τῷ δεσπότῃ αὐτοῦ, λέγων "ὦ δέσποτα, ἐμοί μέντοι κατά γῆς εἴθε ἂν γένοιτο καταδῦναι μᾶλλον, ἢ ὁρᾶν τοιαῦτα ἐν τῷ σῷ οἴκῳ ἀθέμιτα γινόμενα πράγματα. τήν γάρ τοι δέσποιναν ἐμοί ἐθεασάμην σύν τῷ παιδί νόθῳ μίσγεσθαι ἐν φιλότητι, ἄθεσμα ἐργαζομένους. ποίει τε, ὅπως ἐξαπαλλαγῇς ταύτης τῆς γυναικός· μηκέτι αὐτῇ συνοικοίης. ἀλλ' ἀπόπεμψον καί τόν νεανίαν."

[←29]

[Χαλκοκονδύλης 6.9] Ὁ δέ ὡς ἐπύθετο, ἐν θαύματι μέν ἔσχετο ἐπί τῷ γεγονότι, ἱμείρετο δέ ὅτῳ τρόπῳ ἰδών ἐξαγορεύοι τό γεγονός, καί αὐτός ἔφη ἐθέλειν θεάσασθαι καί αὐτόπτης γενέσθαι. ἐνταῦθα ἐπί τήν κοίτην ἄνωθεν ὀπήν ποιησάμενος βραχεῖαν, ὥστε μή αἰσθάνεσθαι ἐκείνους τῆς ὀπῆς, ἐθεᾶτο ἄνωθεν τήν γυναῖκα αὐτοῦ μισγομένην τῷ παιδί αὐτοῦ ἐν τῇ κοίτῃ. ὡς δέ κατεῖδέ τε καί ἐξέμαθε τό γεγονός, μεταπέμπεται πρῶτα μέν τήν γυναῖκα. ἐπεί δέ παρῆν, ἔλεγε τοιάδε "ὦ γύναι, ποῖός σε δαίμων ἐς τοῦτο μανίας συνελάσας, ὥστε παιδί τῷ ἐμῷ συγγενέσθαι ἀνοσιώτατα πασῶν δή γυναικῶν, ὧν ἴσμεν ἡμεῖς; καί πῶς οἴει τοῦτο καλῶς ἔχειν ἐμοί τε καί σοί ἐς τόν γάμον;" ἡ δέ ὑπολαβοῦσα ἔφη "ἀλλ' ὅπως μέν, ὦ δέσποτα, τοιαῦτα εἰργασάμην τόν σόν γάμον, οὐκέτι εἰμί ἔξαρνος, ἀλλ' εἶναι ἀληθῆ ταῦτα ὁμολογῶ. μόνη δέ τούτου αἰτία ἐγώ κατέστην, αὐτή τε ἀνοσιώτατα ἔργα ἐς νοῦν τιθεμένη, ὑπό ἀνάγκης μείζονος προαχθεῖσα, οὐκ οἶδ' ὅπως ἐς τοῦτο γενομένη, καί τόν νεανίαν ἄκοντα ἐφελκομένη ἐς τόν ἀνοσιώτατον ἔρωτα. καί αὐτή μέν δικαίως ἂν τήν δίκην ὑπέχοιμι, δέομαι δέ σου μή περί τόν νεανίαν ἀνήκεστα βουλεύσασθαι, οὐδαμῇ τούτου αἴτιον ὄντα."

[←30]

Στην πραγματικότητα ο τρίτος γάμος τού Νικολό (το 1429) ήταν με τη Ρικκιάρντα, κόρη τού μαρκήσιου Τομμάζο Γ’ του Σαλούτσο.

[←31]

[Χαλκοκονδύλης 6.10] Ἐνταῦθα τόν παῖδα μετά ταῦτα αὐτίκα μεταπεμψάμενος ἐπήρετο, εἰ δίκαιά ἐστιν, ἅττα ἐπ' αὐτοφώρῳ ἑάλω ποιῶν. καί ὡς οὐκ εἶχεν ἀρνεῖσθαι ἐκπλαγέντα, συγγνώμην ζητῶν ἐπετράπετο. εἵπετο δέ τῷ νεανίᾳ καί ἄνθρωπος, ὃς συνῄδει τε αὐτοῖς τόν ἔρωτα καί συνηπίστατο, καί ὑπουργῶν διετέλει ἀμφοῖν· μῖμος δ' ἦν, ὃς τήν τε ἀρχήν τῷ νεανίᾳ ὤτρυνεν ἐπί τόν ἔρωτα. καί τοῦτον καλέσας ἤρετο ὁ δεσπότης, πόθεν τοσοῦτον ἔργον ἑαυτόν πεποιηκώς εἴη ἀνοσιώτατον. ὁ δέ ἔλεγεν "ὅτι τήν ἐρωμένην τοῦ σοῦ παιδός ἑλόμενος συνεγένου· διά ταῦτα σύν δίκῃ ἐποίησέ τε τοιαῦτα." ὁ γάρ τοι παῖς αὐτοῦ ἤρα γυναικός ἐν τῇ πόλει, οὐ μέντοι συνεγένετο τῇ γυναικί ταύτῃ· καί ἐπείτε ἐπυνθάνετο καλλίστην εἶναι ὁ πατήρ, ὕστερον ἐβιάσατό τε καί συνεγένετο. ταύτην τήν αἰτίαν ὁ μῖμος τόν τε νεανίαν ἐπί τόν ἔρωτα τῆς γυναικός ἐκείνης προετρέψατο. ταῦτα μέν οὖν ὡς ἕκαστα ἐπύθετο, ἐκέλευσε τήν κεφαλήν τοῦ παιδός ἀποταμομένους μετά ταῦτα αὐτίκα καί τῆς γυναικός ἀποταμεῖν, καί ὕστερον τοῦ μίμου. τοιαύτῃ μέν τύχῃ ὁ τῆς πόλεως ἄρχων περιπεσών συμφορᾷ τε ἐχρῆτο, καί οὐ πολλῷ ὕστερον ἔγημε θυγατέρα τοῦ Λιγύρων τυράννου, καί παιδιᾷ ἀνείς ἑαυτόν τά πολλά παρεμυθεῖτο τήν τύχην.

[←32]

Αυτό έγινε τον Ιανουάριο τού 1439.

[←33]

[Χαλκοκονδύλης 6.11] Ὁ μέντοι Ἑλλήνων βασιλεύς ὡς παρῆν ἐν Φερραρίᾳ παρά τόν Ῥώμης ἀρχιερέα, ὃς αὐτοῦ τότε διατρίβων ἐτύγχανεν ἀπό Ῥώμης ἀφικόμενος (Οὐενετός γάρ ἦν), καί τῆς πατρίδος ἐδεῖτο τιμωρεῖν αὐτῷ ἐς τήν πρός Γερμανούς διαφοράν. ἐς διάλεξίν τε κατέστησαν πολυπραγμονοῦντες τήν διαφοράν, ὅποι ἔχει ἄμεινον κεῖσθαι αὐτοῖς ἀμφοῖν. ἐντεῦθεν δέ ἀπαλλαττόμενοι ἀφίκοντο ἐς Φλωρεντίαν τήν Τυρρηνῶν μητρόπολιν, πόλιν μεγάλην τε καί εὐδαίμονα καί καλλίστην τῶν ἐν Ἰταλίᾳ πόλεων. Ἡ δέ Τυρρηνία ἄρχεται μέν ἀπό Περώζης πόλεως, καί ἀπείργουσα ἐν δεξιᾷ πόλιν εὐδαίμονα Βονωνίαν διήκει δέ ἐπί τήν Λούκην. ἔστι δέ ἥ τε Λούκη καί τό Περούζιον πόλεις αὐτόνομοι, ἐς δημοκρατίαν ἀποκλίνουσαι. ἡ δέ Φλωρεντία πόλις ἐστίν ὀλβιωτάτη μετά γε τήν Οὐενετῶν πόλιν, ἐπί ἐμπορίαν ἅμα καί γεωργούς παρεχομένη τούς ἀστούς. συνέσει δέ τῶν ἄλλων δοκοῦσιν οὗτοι προέχειν, καί διαπράττεσθαι ἄμεινον, ἐς ὅ τι ἂν γένοιντο οἱ τῆσδε τῆς πόλεως ἄνδρες.

[←34]

Φαίνεται ότι ο Χαλκοκονδύλης έχει συνενώσει τα δύο Συμβούλια, δηλαδή το Συμβούλιο τού Λαού (Consiglio di Popolo, Tριακόσιοι) και το Συμβούλιο των Μεγάλων (Consiglio di Grandi, Διακόσιοι). Ίσως γνώριζε το Σύνταγμα των Φλωρεντινών τού Λεονάρντο Μπρούνι (γραμμένο στα ελληνικά).

[←35]

Ο Σημαιοφόρος τής Δικαιοσύνης (Gonfaloniere di Giustizia) φύλαγε το λάβαρο τής πόλης και ήταν υπεύθυνος για την εσωτερική ασφάλεια. Ήταν ένα από τα εννέα μέλη τής Σινιορίας τα οποία εκλέγονταν από τις συντεχνίες.

[←36]

[Χαλκοκονδύλης 6.12] Εὐθύνονται δέ κατά τάδε. βουλή ἐστιν αὐτοῖς ἐς πεντακοσίους, περί τῶν τῆς πόλεως πραγμάτων τήν ψῆφον τιθεμένη, καί περί πολέμου καί εἰρήνης καί πρεσβειῶν χρηματίζουσα σφίσι. καί ἄνδρες δύο πάρεστον αὐτοῖς ἐπήλυδες, οὓς μεταπέμπεται ἡ πολιτεία, τιμῶντες. τόν μέν δικαστήν ἐφιστᾶσιν αὐτῇ τῶν ἐγκλημάτων τῆς πόλεως, τόν δέ ἐς τό τάς ἄλλας δίκας δικάζειν τῆς πόλεως αὐτόν ἀμφί τήν τῆς πόλεως ἄλλην διοίκησιν ἔχουσιν. ἐπήλυδας δέ οὗτοι ἐπάγονται τούς ἄνδρας αὐτούς, ὡς ἂν μή πολῖται, οἵ τε δικάζοντες δίκην τινά, ἐπί θάτερα ταλαντεύοιντο. αἱροῦνται δέ ἄρχοντας τῶν πραγμάτων τῆς πόλεως καί σημαιοφόρον παρ' αὐτοῖς καλούμενον, τριμηνιαίους τήν ἀρχήν, ἐς οὓς τά πράγματα τῆς πόλεως τά τε χρήματα καί ἡ πρόσοδος ἀναφέρεται. καί ἐπειδάν τινες πόλεμον φέροντες ἢ εἰρήνην, ἀνηνέχθη ἐς αὐτούς, οὗτοι αὖ ἐπί τήν πεντακοσίων βουλήν. τούς δέ ἄρχοντας αἱροῦνται ἀπό τοῦ δήμου, δημότας τε ὄντας καί τεχνῶν τινων ἐπιστάτας. ἔξεστι δέ καί ὁτῳοῦν ξένῳ ἐν ταύτῃ τῇ πόλει γενέσθαι πολίτῃ, ξυνεισφέροντι ἐς τήν πόλιν καθά νομίζεται αὐτοῖς. ἡ μέντοι βουλή ἐπειδάν τινι ψήφῳ προσκέοιτο, τοῖς τε ἄρχουσιν ἐπιτρέπει διαπράττεσθαι ὡς κάλλιστά τε καί ἄριστα. ἐς ταὐτό δή τό τῆς πολιτείας εἶδος τετραμμέναι εἰσί σχεδόν τι σύμπασαι αἱ τῆς Τυρρηνίας πόλεις, τό τε Περούσιον, ἡ Λούκη καί τό Ἀρέτιον καί αἱ Σῆναι πόλεις.

[←37]

Η Ένωση των Εκκλησιών υπογράφηκε στις 5-6 Ιουλίου 1439.

[←38]

Πιο κάτω (6.28) ο Χαλκοκονδύλης λέει ότι οι καρδινάλιοι ήσαν πενήντα σε αριθμό.

[←39]

Ο Βησσαρίων, επίσκοπος Νικαίας, έγινε καρδινάλιος το 1439. Πέθανε στις 18 Νοεμβρίου 1472.

[←40]

Ο Ισίδωρος, μητροπολίτης Κιέβου και Πάντων των Ρως, έγινε καρδινάλιος επίσης το 1439, αλλά εξορίστηκε από τη Ρωσία. Πέθανε στις 27 Απριλίου 1463.

[←41]

[Χαλκοκονδύλης 6.13] Ἐνταῦθα δή ἀφιγμένοι οἱ Ἕλληνες σύν τῷ ἀρχιερεῖ πολυπραγμονοῦντες μέν ἐπί τινα χρόνον τήν τῆς θρησκείας διαφοράν, ὅπῃ τε ἔχει ἄμεινον εἰρῆσθαι αὐτοῖς, καί τελευτῶντες ξυνέβησαν ἐς τό αὐτό, ξυνῳδά ἀποφηνάμενοι ἀμφότεροι σφίσι τά διάφορα, ὡς τῇ γνώμῃ ἐς ταὐτό ἄμφω τώ γένεε ἰόντες, μηδεμίαν βούλεσθαι σφίσι καινοτομίαν αὐτοῖς. καί ἐξέφερον τοῦτο γράμμασι, καί ἐς τούς ἁγίους ἐπιμαρτυρούμενοι μηδέτερον νεωτερίζειν πρός τήν θρησκείαν. ἐντεῦθεν ἐπιλεξάμενος ὁ τῶν Ῥωμαίων ἀρχιερεύς ἄνδρε δύο τῶν Ἑλλήνων εὐδοκιμωτάτω ᾠκειώσατό οἱ, ἀνακτώμενος τά μάλιστα ἀξίως τε τῆς παρ' ἑαυτῷ τιμῆς τῆς μεγίστης, καρδινάλεις τε ἀπέδειξεν, οἷα τῆς θρησκείας ἡγεμόνε. τούτους γάρ δή ἐς τήν παρ' ἑαυτῷ ἐγγυτάτω χώραν ἱδρυμένους, ἀμφί τούς τριάκοντα, ἑταίρους τε αὑτῷ ἐπάγεται καί συμβούλους, παρεχόμενός τε πρόσοδον ἱκανήν καί χώραν, ἀφ' ἧς ἂν αὐτοῖς προσίοι χρήματα, τῷ μέν πλέω τῷ δέ ἐλάττω, ἀξιῶν ὡς ἔχει τε ἑκάστῳ καί χώρας. ἐς τούτους δή ἀπολεξάμενος ἄνδρας δύο τῶν Ἑλλήνων, Βησσαρίωνα τόν ἀπό Τραπεζοῦντος, Νικαίας ἀρχιερέα, καί Ἰσίδωρον τόν Σαρματίας ἀρχιερέα, ὑπουργώ τε ἔσχεν αὑτῷ καί συνεργώ ἐς τήν πρός τούς Ἕλληνας διάλυσιν τῆς διαφορᾶς.

[←42]

Ο Bησσαρίων διορίστηκε λεγάτος στη Μπολώνια (1450-1455) από τον πάπα Νικόλαο Ε’ (1447-1455), ο οποίος είχε διατελέσει προηγουμένως επίσκοπος τής Μπολώνια. Η διαμάχη ήταν μεταξύ των παρατάξεων Τσενεντούλι και Μπεντιβόλι.

[←43]

[Χαλκοκονδύλης 6.14] Περί μέν οὖν Βησσαρίωνος τοσόνδε ἐπιστάμενος μνήμην ποιήσομαι, ὡς ξυνέσει τε τῇ ἀπό φύσεως πολλῶν δή τῶν ἐς τοῦτο εὐδοκιμούντων Ἑλλήνων μακρῷ πρῶτος γενόμενος, καί κρίνειν τε ἐφ' ὅ τι ἂν γένοιτο κράτιστος δοκῶν γενέσθαι, τά δέ ἐς σοφίαν τήν Ἑλλήνων τε καί Ῥωμαίων οὐδενός δεύτερος. τοῦτον δή ἀγασθέντα τόν Ῥώμης ἀρχιερέα Νικόλαον, τόν μετά ταῦτα ἐπιτρέψαι τῆς Βονωνίας πόλιν εὐδαίμονα ἐπιτροπεύειν αὐτῷ· ἐν ταύτῃ τε, τῆς πόλεως ἐν στάσει ὡς τά πολλά γενομένης καί τῶν στασιωτῶν ἐπί διαφοράν σφίσιν ἀφικνουμένων, δαιμόνιόν τινα τῶν ἐν τῇ πόλει ταύτῃ ἐπιφανῆναι. ἔστι δ' ἡ πόλις αὕτη ἐν ταῖς κατά τήν Ἰταλίαν πόλεσιν εὐδαίμων τε καί πλούτῳ καί τῆς ἄλλης εὐδαιμονίας οὐ πολλῷ τῶν πρώτων λειπομένη πόλεων, κεκόσμηται δέ καί ἐς τήν τῶν λόγων ἄσκησιν, ἐς τά πρῶτα ἀνήκουσα Ἰταλίας.

[←44]

Ο Ιωάννης Η' επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη τον Φεβρουάριο τού 1440.

[←45]

[Χαλκοκονδύλης 6.15] Τόν δέ Ἰσίδωρον ἐλλόγιμόν τε ὄντα καί φιλόπατριν, ἁλόντα τε ὕστερον ἐν Βυζαντίῳ ὑπό βαρβάρων, ἐπαμύνοντα τῇ πατρίδι. τούτω δέ ὡς ἀξιώσει τε παρά τοῖς Ἕλλησι δοκοῦντε προέχειν καί συμπράξειν αὐτῷ τά πρός τούς Ἕλληνας ἐπιλεξάμενος ὁ τότε Εὐγένειος ἀρχιερεύς ξυνέβη ἐς ταὐτό τοῖς Ἕλλησι· καί ἐπικουρίας τε δεομένῳ τῷ Ἑλλήνων βασιλεῖ, ὅσα ἐς φυλακήν τῆς πόλεως παρεχόμενον, ὑπέσχετο τοῦ λοιποῦ μελήσειν αὐτῷ ἱκανῶς τῆς βασιλείας αὐτοῦ καί τῶν Ἑλλήνων, καί τούς Παίονας καί Γερμανούς ἐπί Τούρκους ἀναγνώσαντα στρατεύεσθαι μή ἀνεῖναί ποτε ἐποτρύνοντα ἐς τοῦτο αὐτοῖς, ὥστε ἀγαθόν εἴδεσθαι τοῖς τε Ἕλλησι καί τοῖς ἄλλοις. Ταῦτα ὑποδεξαμένου τοῦ ἀρχιερέως ἐκομίζετο ἐπί τήν βασιλείαν Βυζαντίου μετά ταῦτα ὁ τῶν Ἑλλήνων βασιλεύς.

[←46]

Στη Σύνοδο, ο Μάρκος Ευγενικός ήταν ο ηγέτης τής αντίστασης στην Ένωση. Ο Γεώργιος Σχολάριος αναφέρεται ότι ταλαντευόταν. Μετά την πτώση τής Κωνσταντινούπολης έγινε πατριάρχης με το όνομα Γεννάδιος.

[←47]

Τον Αύγουστο τού 1444 έφτασε παπικός στόλος υπό τον καρδνάλιο λεγάτο Φραντσέσκο Κοντουλμέρ. Τα μέλη του, ιδιαίτερα ο Μπαρτολομέο Λαπάτσι, επίσκοπος Κορτόνα, είχαν συζητήσεις με τούς ανθενωτικούς μέχρι το 1445. Ο στόλος αναχώρησε το φθινόπωρο του 1445.

[←48]

[Χαλκοκονδύλης 6.16] Οἱ μέν οὖν Ἕλληνες ὡς ἐπ' οἴκου ἐγένοντο, οὐκέτι ἔφασαν ἐμμένειν τοῖς ὡμολογημένοις, ἀλλά τοὐναντίον κατέστη μηκέτι βουλομένοις συντίθεσθαι τοῖς Ῥωμαίοις. ὁ μέντοι ἀρχιερεύς καί σοφῶν τινάς ἐπεπόμφει ἐπί τό Βυζάντιον παρά τούς Ἕλληνας, ἐς διάλεξιν ἀφιξομένους τοῖς τῶν Ἑλλήνων σοφοῖς, οἳ οὐ προσίεντο τήν γενομένην σφίσι ξύνοδον κατά τήν Ἰταλίαν, Μάρκῳ τε τῷ Ἐφέσου ἀρχιερεῖ, οὐδέ τήν ἀρχήν τιθεμένῳ τῷ τῶν Λατίνων δόγμαται τό παράπαν, καί Σχολαρίῳ τῷ τότε παρ' Ἕλλησι τά ἐς σοφίαν εὐδοκιμοῦντι. οὐ μέντοι ἠνύετο αὐτοῖς οὐδέν ἐς λόγων ἅμιλλαν ἀφικνουμένοις, ἀλλ' ἀπεχώρουν ἄπρακτοι ἐπί Ἰταλίας.

[←49]

Ο Ευγένιος Δ' επέστρεψε στη Ρώμη στις 28 Σεπτεμβρίου 1444. Είχε εξαναγκαστεί να φύγει το 1436.

[←50]

Ο Καρμανιόλα άρχισε να υπηρετεί τη Βενετία το 1426 και εκτελέστηκε το 1432.

[←51]

Δηλαδή τον Νικολό Πιτσινίνο (Piccinino), επώνυμο που προέρχεται από την ιταλική λέξη πιτσίνο (piccino), που σημαίνει «μικρός», «Βραχύς» όπως το αποδίδει εδώ ο Χαλκοκονδύλης.

[←52]

Ο Χαλκοκονδύλης αναφέρεται στη λίμνη Γκάρντα (Garda), τη μεγαλύτερη στην Ιταλία, στη μέση τής απόστασης μεταξύ Μιλάνου και Βενετίας, και πιθανώς στη μάχη τού Μακλόντιο (Maclodio, 11 Οκτωβρίου 1427), στην οποία οι Ενετοί συνέτριψαν τις δυνάμεις τού Μιλάνου (αρκετές μάχες στους πολέμους στη Λομβαρδία δόθηκαν κοντά ή γύρω από αυτή τη λίμνη).

[←53]

Ο Νικολό Πιτσινίνο υπηρετούσε τον Φίλιππο κατά περιόδους μεταξύ 1425 και 1444. Πολιόρκησε τη Μπρέσια το 1438, αλλά οι Ενετοί ήραν την πολιορκία.

[←54]

[Χαλκοκονδύλης 6.17] Ὁ δέ Εὐγένειος οὐ πολλῷ ὕστερον ἀφίκετο ἐς Ῥώμην, συμβαλλομένων αὐτῷ τῶν Οὐενετῶν, φερομένων τότε τῷ πολέμῳ ἄμεινον πρός τόν Λιγυρίας τύραννον. οἱ γάρ Οὐενετοί ἐπαγόμενοι στρατηγόν σφίσιν ἄνδρα Λίγυρα, Καρμανιόλαν τοὔνομα, κηδεστήν γενόμενον τοῦ Λιγύρων τυράννου, τό τε στράτευμα ἐπέτρεψαν αὐτῷ· καί ὃς παραλαβών τό τε στράτευμα καί ναῦς, ὅσας ἠξίου πληρῶσαι αὐτῷ τούς Οὐενετούς, ἐστρατεύετο πεζῇ τε καί διά τοῦ Ἠριδανοῦ, ἔχων ναῦς ἐξωπλισμένας ἐς τάς ἐπάλξεις ξυλίνας ἀμφί τάς ἑβδομήκοντα, ἐπί τόν Μεδιολάνου ἡγεμόνα τόν Φίλιππον. ὑπῆν δέ ἐκείνῳ στρατηγός Νικόλεως ὁ Βραχύς ἐπίκλην, ἀνήρ τά πολέμια ἀγαθός καί ἐς τά πρῶτα ἀνήκων τοῦ πολέμου. καί πρῶτα μέν ἐφέροντο οἱ Οὐενετοί ἐς τόν πόλεμον ἐπί πολύν χρόνον τινά, ἔς τε τήν λίμνην τῆς φυλακῆς καλουμένην διαπολεμοῦντες ἀλλήλοις. καί ἐπί Βρίξιαν πόλιν ἐλθόντος Νικόλεω τοῦ Βραχέος, καί πολιορκοῦντος τήν πόλιν ὡς ἐξαιρήσοντος, ἀντέστησαν ἐπί συχνόν τινα χρόνον, καί ἐς τοῦτο ἀνάγκης ἐληλυθέναι, ὥστε καί μύας καί γαλᾶς ἐδηδοκέναι καί δεινά ὑπενεγκεῖν μή ἐνδιδόντας τό παράπαν τούς Λίγυας. Γουέλφων δέ μοῖραν οὖσαν ἐν τῇ πόλει ἀντιστῆναι ἐπί τοσοῦτον.

[←55]

[Χαλκοκονδύλης 6.18] Τήν γάρ τοι Ἰταλίαν σύμπασαν ἐς δύο μοίρας διακεκρίσθαι ἐπυθόμεθα, τήν τε Γουέλφων καί Γιβελλίνων. ὅτῳ μέν οὖν τρόπῳ καί γένος καί πόλεις τῶν κατά τήν Ἰταλίαν ἁπανταχῇ ἐς δύο τούτω μοίρα διέστη, ὥστε ἀλλήλαις πολεμίας εἶναι, διενεχθεῖσαι τῇ γνώμῃ διά παντός, καί ὅθεν τήν ἀρχήν ἔσχε τῆς διαφορᾶς, οὔτε τινός ἐπυθόμην, ὥστε ἀληθές τι περί αὐτῶν ἐπισημῆναι, οὔτ' αὐτός συμβαλλόμενος ἔχοιμ' ἂν λέγειν τι ἀσφαλές περί αὐτῶν. ἡ μέντοι Λιγύρων χώρα καί ἡ τῶν Ἰανυΐων ἐς τήν Γιβελλίνων ἀποκέκριται μοῖραν, ἡ δέ τῶν Οὐενετῶν καί τῶν Ῥωμαίων καί ἡ Μάρκη ἐς τήν Γουέλφων διέστη διαφοράν. Τυρρηνοί μέντοι καί ἡ χώρα τῆς βασιλείας, ἐπί Ἰαπυγίαν μακράν διατείνουσα, ἐπ' ἀμφότερα ταλαντεύονται· οἱ μέν γάρ τούτων ἐς τήν Γουέλφων οἱ δέ ἐς τήν Γιβελλίνων ἀποκέκρινται μοῖραν, καί ἐν μιᾷ τε καί τῇ αὐτῇ πόλει ἔστιν ἰδεῖν ἄμφω τώ μοίρα διεστηκυία τε καί μαχομένα ἀλλήλαις. δι' ἃ δή καί ὡς τά πλέω τάς στάσεις λογίζομαι συμβαίνειν τοῖς κατά τήν Ἰταλίαν γίνεσθαι.

[←56]

Η εξουσία των Καρράρα στην Πάδουα τερματίστηκε το 1405, όταν η πόλη πέρασε υπό τον έλεγχο των Ενετών. Ο Μαρσίλιο ντα Καρράρα, ο τελευταίος διἀδοχος τού Φραντσέσκο Β' Noβέλλο, εκτελέστηκε στη Βενετία στις 24 Μαρτίου 1435. Ο πατέρας του, ο Φραντσέσκο Β', είχε επίσης εκτελεστεί από τούς Ενετούς.

[←57]

[Χαλκοκονδύλης 6.19] Συνέβη δέ ἐν τούτῳ καί τούς ἐν Παταβίῳ ἐπαγομένους τόν σφῶν ἡγεμόνα, Μαρσίλιον τοὔνομα, οἴκου τῶν Καραρίων, συντίθεσθαι αὐτῷ παραδοῦναι τήν πόλιν. ἔστι δέ αὕτη ἡ πόλις μεγάλη τε καί εὐδαίμων, ἔχουσα περίβολον ἀμφί τούς ἑβδομήκοντα σταδίους. ῥεῖ δέ διά τῆς πόλεως ποταμός Βρέντας τοὔνομα, καί τούτῳ περιιόντι γενομένη ἐχύρωται ἐς τά μάλιστα. τοῦτον ὡς ἐπήγοντο τόν Μαρσίλιον, συνθέμενοι ἡμέρᾳ, ᾗ αὐτόν δέοι παρεῖναι ἐς τοὖργον, ἐπιγενέσθαι τε χειμῶνα μέγιστον, καί διακωλῦσαι τόν ἄνδρα παρεῖναι, ἐς ἣν συνέθετο ἡμέραν. ἕνα δέ τῶν συνειδότων τήν προδοσίαν, δεδιότα περί αὑτῷ, μή φθάσας ἕτερος καταμηνύσῃ τήν προδοσίαν, ἀφικόμενος αὐτός ἀναγορεύει τήν προδοσίαν. οἱ δέ ὡς ᾔσθοντο, τήν τε πόλιν ὀχυρώσαντο φυλακαῖς, ὡς οἷόν τ' ἦν μάλιστα αὐτοῖς, καί τόν Μαρσίλιον λοχίσαντες, ᾗ ἔμελλε διεξιέναι, ἐπιόντα τῇ πόλει ἑλεῖν τε, καί τούς ἐν τῇ πόλει ἄνδρας, ἐς ἑκατόν που τόν ἀριθμόν, σύν γυναιξί τε ἅμα ἀνελεῖν, καί αὐτόν Μαρσίλιον διαχρήσασθαι.

[←58]

[Χαλκοκονδύλης 6.20] Ταῦτα δέ ἐς τόν πόλεμον τοῦτον ξυμβαίνοντα Οὐενετοῖς ἐπέρρωσέ τε μᾶλλον, καί ἐς τάς στρατηγίας Καρμανιόλου τά πρῶτα μέν ἐπί πολύ ἐφέροντο ἄμεινον ἐς τόν πόλεμον τοῦ Λιγύρων ἡγεμόνος. μετά δέ ταῦτα προδιδόντος τούτου, ὡς ἐμηνύθη αὐτοῖς, ᾗ λέγεται, ἑάλω τε ἐπ' αὐτοφώρῳ ἐπιβουλεύων τῇ πόλει καί ἀπέθανε. τοσόνδε μέντοι λέγεται ὡς μέλλοντος αὐτοῦ ἐς τόν χῶρον ἐς ὃν ἔδει τελευτῆσαι ἀποβαλόντα τήν κεφαλήν, ἐπησφαλισμένῳ τῷ στόματι ἀφικέσθαι, ὡς ἂν μή διαμαρτύρασθαι ἔχοι ἐς τούς παρόντας αὐτῷ τελευτῶντι. μετά μέν οὖν τήν τελευτήν τούτου μετεπέμποντο Φραγκίσκον τόν Σφορτίαν ἐπίκλην, καί στρατηγόν ἀποδειξάμενοι ἐνεχείρισαν αὐτῷ τά πράγματα ἐς τόν πόλεμον.

[←59]

Το 1450.

[←60]

Ο Σφόρτσα πολεμούσε για τη Βενετία από το 1439 μέχρι το 1441 (αν και είχε πολεμήσει για λογαριασμό κάθε σχεδόν εξουσίας στην Ιταλία εκείνη την εποχή) και μεσολάβησε για την Ειρήνη τής Κρεμόνα (20 Νοεμβρίου 1441). Το 1432, ενώ υπηρετούσε το Μιλάνο, ο Φραντσέσκο Σφόρτσα αρραβωνιάστηκε τη Μπιάνκα Μαρία Βισκόντι, κόρη τού Φίλιππο, αλλά δεν του επιτράπηκε να την παντρευτεί μέχρι το 1441. Το Μπέργκαμο το είχε αποκτήσει η Βενετία με τη συνθήκη τού 1428.

[←61]

Το 1443-44 ο Νικκολό πολέμησε για τον πάπα (Eυγένιο Δ’) και τον Αλφόνσο Ε’ τής Νάπολης εναντίον τού Σφόρτσα, αλλά ανακλήθηκε στο Μιλάνο και ο στρατός του καταστράφηκε κατά τη διάρκεια τής απουσίας του. Πέθανε στις 15 Οκτωβρίου 1444.

[←62]

[Χαλκοκονδύλης 6.21] Τούτῳ μέν συνήνεγκε χρηματισαμένῳ ἀπό Οὐενετῶν αὐτῷ ὕστερον οὐ πολλῷ χρόνῳ ἐς τήν Μεδιολάνου ἡγεμονίαν ἐλθεῖν· χρηματίζων δέ αὐτοῖς ἐς τάς στρατηγίας καί μέγα εὐδοκιμῶν ἄχρι Λοδίης πόλεως τῆς ἐγγυτάτω Μεδιολάνου ἀφίκετο, καταστρεφόμενος τήν τε Πέργαμον καλουμένην χώραν καί ἄλλα ἄττα τῆς Λιγυρίας πολίσματα, τά ἐπέκεινα τοῦ Ἄδα ποταμοῦ. μετά δέ ταῦτα σπονδῶν γενομένων ἀμφοῖν, τοῖς τε Οὐενετοῖς καί τῷ Μεδιολάνου ἡγεμόνι, ἠγάγετο θυγατέρα νόθον τοῦ ἡγεμόνος ἐς γυναῖκα αὑτῷ καί ἐκ μέσου ἀμφοῖν γενόμενος διετέλει ἡσυχίαν ἄγων πρός τε τόν Νικόλεων πολεμῶν. Οὗτος μέν οὖν, ὡς αἱ σπονδαί ἐγένοντο καί εἰρήνη ἦν, ἀφίκετο ἐπί τήν Παρθενόπην παρά τόν Ταρακωνησίων βασιλέα, ὡς συστησόμενός τε ἑαυτόν τῷ βασιλεῖ καί ὑπουργήσων αὐτῷ, εἴ του δέοιτο ἐς τόν πρός τούς Τυρρηνούς πόλεμον. ὡς μέντοι αὐτῷ οὐδέν εὕρατο ἐπιτήδειον, ἐπανῄει παρά τόν Μεδιολάνου ἡγεμόνα. καί ὃς οὐ πολύς χρόνος μετά ταῦτα ἐτελεύτησεν, ἀνήρ τά ἐς στρατηγίαν κράτιστος γενόμενος, ἄγειν τε στρατόν καί διαμάχεσθαι. διαβήτην δέ ἔχων νόσον ἐπί πολλά ἔτη ἐτελεύτησε, καταλιπών ἑαυτοῦ μνείαν τῆς Ἰταλίας ἁπανταχῇ, τό γένος γενόμενος Περούσιος.

[←63]

Στις 13 Αυγούστου 1447.

[←64]

Αυτές οι προτάσεις είναι ασαφείς. Ήταν η Χρυσή Αμβροσιανή Δημοκρατία (1447-1450). Βρισκόταν σε πόλεμο με τη Βενετία κατά το μεγαλύτερο μέρος τής ύπαρξής της, εκτός από το τότε που ο Σφόρτσα, εργαζόμενος για τούς Ενετούς, σχεδόν την οδήγησε σε λιμοκτονία για να παραδοθεί, οπότε η Βενετία στράφηκε εναντίον του και υπέγραψε συνθήκη ειρήνης με τη δημοκρατία τον Σεπτέμβριο του 1449, για να τον εμποδίσει να την πάρει. Ο Χαλκοκνδύλης έχει μεταφέρει τα γεγονότα τού 1447 στο 1449.

[←65]

Αυτή η πρόταση ίσως είναι κατεστραμμένη, αλλά το ἐστενομάχει μπορεί να αναφέρεται στην κατάρρευση τής δημόσιας τάξης στο Μιλάνο το 1448-49.

[←66]

Ο Σφόρτσα ανέλαβε στρατιωτικός διοικητής τής Αμβροσιανής Δημοκρατίας τον Αύγουστο τού 1447, αλλά πολλοί Μιλανέζοι δεν τον εμπιστεύονταν. Μερικοί μηχανορραφούσαν για ειρήνη με τη Βενετία, αλλά η Βενετία βρισκόταν σε πόλεμο με τη δημοκρατία μέχρι τα τέλη τού 1449. Ο Σφόρτσα πήγε με τη Βενετία τον Οκτώβριο του 1448 και σχεδόν κατέστρεψε το Μιλάνο, οπότε η Βενετία στράφηκε εναντίον του. Bλέπε την προηγούμενη σημείωση.

[←67]

[Χαλκοκονδύλης 6.22] Φραγκίσκος μέν οὖν, ὡς οὐ πολλῷ ὕστερον ὁ Μεδιολάνου ἡγεμών ἐτελεύτησε νόσῳ τόν βίον καταλιπών, κατέστη δή ἐς διαφοράν αὐτίκα τοῖς Οὐενετοῖς, ὡρμημένος ἐπί τήν τυραννίδα Μεδιολάνου. οἱ γάρ τοι Οὐενετοί, ὡς ἐτελεύτησεν ὁ Φίλιππος, τοῖς τε Μεδιολάνου συνετίθεντο, ἐπί ἀριστοκρατίαν παρακαλοῦντες τήν πόλιν, καί τιμωροῦντες αὐτῇ ἐς τήν τῆς πολιτείας κατάστασιν. καί πῃ καί ἐπί χρόνον τινά διῳκεῖτο ἡ πόλις, αἱρουμένη ἀρχάς τάς τῶν ἀρίστων σφίσιν ἐνόντων τῇ πόλει. καί ἐστενομάχει αὐτή ὡς ἐπί τήν ἰσονομίαν τετραμμένη, στρατόν τε ἐπιπέμπουσα. ἡ μέν οὖν πόλις ἐστίν, ᾗ ἐχώλευεν, ἐπί τυραννίδα διώκουσα, καί ἐπεκαλοῦντο σφίσιν ἡγεμόνα τόν Φραγκίσκον· οἱ δέ ἄλλοι ἐναντιοῦντο αὐτοῖς.

[←68]

Ο Σφόρτσα απέκλεισε το Μιλάνο το 1449-50, αρχικά για λογαριασμό τής Βενετίας και ύστερα για τον εαυτό του. Η έδρα του ήταν στην Πεσκιέρα Μπορρομέο, δώδεκα χιλιόμετρα νοτιοανατολικά τού Μιλάνου.

[←69]

[Χαλκοκονδύλης 6.23] Οὗτος μέν οὖν στρατόν συναγείρας ἦγε σπουδῇ ἐπί τούς Οὐενετούς, ᾗ ἐπυνθάνετο αὐτούς στρατοπεδευομένους. ἐπιών δέ σύν τῷ στρατῷ ἀγχοῦ τῆς πόλεως ὡσεί σταδίους ἑκατόν ἐπολιόρκει τήν πόλιν, πραγμάτων τε τά πρός τήν τυραννίδα ἐπιλαβόμενος τούς ἐπιτηδείους αὐτῷ συγκατεργάζεσθαι, καί οὐκ ἐπιτρέπων τῶν ἐπιτηδείων ὁτιοῦν εἰσιέναι εἰς τήν πόλιν, ὥστε πιεζομένους ἐς ὁμολογίαν αὐτῷ καταστῆναι. ἐλάσαι μέν οὖν εὐθύ τῆς πόλεως οὐκ ἐποιεῖτο βουλήν, δεδοικώς τόν δῆμον τῆς πόλεως, μέγιστον δή ὄντα τῶν κατά τήν Ἰταλίαν καί πολλαπλάσιον τοῦ ἑαυτοῦ στρατοῦ, πρός δέ καί ἄριστον τά πολεμικά, τοῦ στρατοῦ ἀξιόχρεων, καί τοῦ ἀπό Οὐενετῶν στρατοῦ προσδοκίμου αὐτοῖς παρέσεσθαι ἐπί τόν πόλεμον τόνδε. οὗτος μέν οὖν αὐτοῦ, πράσσων τά πρός τήν πόλιν, τήν μονήν ἐποιεῖτο.

[←70]

Ο Ενετός διοικητής τον οποίο νίκησε ο Σφόρτσα ήταν ο διαβόητος Σιγκισμόντο Μαλατέστα (ο οποίος αργότερα θα έφερνε τα λείψανα τού Πλήθωνα στο Ρίμινι). Δεν είναι σαφές από πού προέρχεται το «Κουδουνίδας». Πιθανώς από τον Μπαρτολομέο Κολλεόνι, ένα Μιλανέζο οπλαρχηγό (condottiero) που πολεμούσε για λογαριασμὀ διάφορων πλευρών σε αυτή τη σύγκρουση, μεταξύ των οποίων με τούς Ενετούς εναντίον τού Σφόρτσα (σε μία περίπτωση).

[←71]

Το Μιλάνο συνθηκολόγησε στον Σφόρτσα στις 26 Φεβρουαρίου 1414. Η «ειρήνη» είναι πιθανώς η συνθήκη τού Λόντι (9 Απριλίου 1454), ενώ οι συμφωνίες που ακολούθησαν, καθιέρωσαν ειρήνη στην Ιταλία. Ο μοναχός που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη σύναψή της ήταν ο Φρα Σιμόνε ντε Καμερίνο, ο εξομολογητής τού Σφόρτσα.

[←72]

[Χαλκοκονδύλης 6.24] Ὡς δέ ἐπιβοηθοῦντα στρατόν τόν ἀπό Οὐενετῶν ἐπυνθάνετο παρεῖναι ἤδη, προεξανιστάμενος ὑπήντα, ὡς εἶχε τάχους, μακράν ἀπό τῆς πόλεως ἐς πεντακοσίους μάλιστά πῃ σταδίους, καί ἐστρατοπεδεύετο. ἐνταῦθα ἀντεστρατοπεδεύετο καί ὁ Οὐενετῶν στρατηγός, (Κουδουνίδας δ' ἦν ὄνομα αὐτῷ), καί περιταφρευσάμενος ἀνέμενε τό ἀπό Μεδιολάνου στράτευμα ἐπιβοηθῆσον αὐτῷ, καί τότε τήν συμβολήν ποιήσασθαι. ἔνθα δή ὁ Φραγκίσκος, διά τῶν κατασκόπων ὡς ἐπύθετο ἀπό τῆς πόλεως ἐξελαύνειν τόν στρατόν ἐπιβοηθήσοντα τοῖς Οὐενετοῖς, νυκτός πυρά πολλά ἁψάμενος ἐν τῷ στρατοπέδῳ, ὥστε μηδέν τοιοῦτον ὑπολογίζεσθαι τούς πολεμίους, καί ἐξοπλισάμενος νυκτός ἐλαύνει ὅτι τάχιστα σπουδῇ ἐπί τόν Μεδιολάνου στρατόν. καί ἐνταῦθα μάχην ποιησάμενος, καί διαφθείρας τό πλέον τοῦ στρατοῦ, καί περιγενόμενος αὐτοῦ, ὥστε μηδ' ὁτιοῦν ὑπολειφθῆναι ὅ τι καί ἄξιον λόγου, αὐτίκα ἀπελαύνει ὀπίσω ἐπί τό στρατόπεδον. καί ξυμβαλών τῷ Οὐενετῶν στρατηγῷ, οὐ πολλῷ ὕστερον μάχην τε ἐμαχέσαντο ἰσχυράν, καί ἐς φυγήν τρεψάμενος εἷλέ τε ἱππέας ἀμφί τούς ἑξακισχιλίους καί νίκην ἀνείλετο περιφανῆ. οὐ πολλῷ δέ ὕστερον ἐπελαύνων ἐπί τήν πόλιν, ᾗ καί τό πρότερον διέτριβε, καί πράττων διεπράξατο. καί εἰσῄει οὐ πολλῷ ὕστερον, εἰρήνην τε ἐποιήσατο, Ναζηραίου τινός ἐς τοῦτο παρακινήσαντος. καί τόν παῖδα αὐτοῦ ἔπεμψεν ἐς τούς Οὐενετούς, καί εὔνοιαν ἐνδεικνύμενος διετέλει. Ἀλλά ταῦτα μέν ὕστερον οὐ πολλῷ ἐγένετο.

[←73]

Ο Ευγένιος Δ' είχε ως βάση τη Φλωρεντία μετά τη Σύνοδο, μέχρι το 1443. Ο «πολεμιστής ιεράρχης» που διοικούσε τα παπικά στρατεύματα ήταν, μέχρι το 1440, ο καρδινάλιος Τζιοβάννι Βιτελλέσκι, αλλά δεν ήταν συγγενής και φαίνεται ότι ο Χαλκοκονδύλης αναφέρεται σε μεταγενέστερα γεγονότα. Ο ανιψιός τού πάπα, επίσης καρδινάλιος, Φραντσέσκο Κοντουλμέρ, συμμετείχε στις συζητήσεις για την Ένωση και ήταν διοικητής τού παπικού στόλου στα μέσα τής δεκαετίας τού 1440 (βλέπε 6.16 πιο κάτω). Κατά τη διάρκεια αυτής τής δεκαετίας η Φλωρεντία εναλλασόταν μεταξύ συμμαχίας με το Μιλάνο και με τη Βενετία. Το Ουρμπίνο είναι πιθανώς λάθος για άλλη πόλη, και ο «μελλοντικός ηγεμόνας» είναι πιθανότατα ο Σφόρτσα. Ο πάπας πολεμούσε εναντίον τού Σφόρτσα κατά τη διάρκεια αυτής τής περιόδου.

[←74]

[Χαλκοκονδύλης 6.25] Τότε δέ ὡς Ἕλληνες ἐπ' οἴκου ἐγένοντο, Εὐγένειος ὁ ἀρχιερεύς οὐδέν λόγου ἄξιον ἔπεμπε παρά τούς Ἕλληνας τό ἐς ἐπικουρίαν φέρον. αὐτίκα οἱ Ἕλληνες ἐτράποντο, καί μετέμελεν αὐτοῖς καταλυσαμένοις πρός τόν ἀρχιερέα. οὐκ ἔπεμπε δέ δι' αἰτίαν τήνδε. πόλεμός τε γάρ συνῆπτο αὐτῷ κατά τήν Ἰταλίαν ἐπί τούς Τυρρηνούς ἐπί χώρας διαφορᾷ, καί στρατόν τε ἔχων καί δαπάνην καί στρατηγόν ἐπ' αὐτῷ προσήκοντα ἐς γένος, ἄνδρα ἐλλόγιμον πατριάρχην, πολεμῶν ὁτέ μέν τοῖς Τυρρηνοῖς, ὁτέ δέ καί τῷ Οὐρβίνῳ, τῷ μετά ταῦτα ἡγεμόνι οὐκ ἐπαύετο· ἐδόκει τε γάρ ἡ Τυρρηνῶν μητρόπολις τότε φρονεῖν τά τοῦ Λιγύρων ἡγεμόνος Φιλίππου καί συμμαχεῖν ἐκείνῳ κατά τό ἰσχυρόν. δι' ἃ δή καί πρός τόν ἀρχιερέα Οὐενετόν ὄντα, τοῦ οἴκου Κονδουλμαρίων, ὅν τινα δή οἶκον ἀξιοῦντος τοῦ ἀρχιερέως τῆς συγκλήτου ἐποιήσαντο ἀπό τοῦδε, καί ἔξεστι μετασχεῖν αὐτοῖς. διαπολεμούντων γάρ ἀλλήλους τῶν τε Οὐενετῶν καί τοῦ Μεδιολάνου ἡγεμόνος Φιλίππου, ξύμπασά τε ἡ Ἰταλία διέστη πρός ἑκατέρους.

[←75]

Ο Χαλκοκονδύλης δεν ανέφερε προηγουμένως τη Μάντουα.

[←76]

Ο Λουντοβίκο Γ’ Γκονζάγκα, μαρκήσιος τής Μάντουα (1444-1478), ήταν γιος τού μαρκήσιου Τζιανφραντσέσκο Α’ Γκονζάγκα (1407-1444) και τής Πάολα Μαλατέστα. Μητέρα τού Τζιανφραντσέσκο Α' ήταν η Μαργκερίτα Μαλατέστα.

[←77]

[Χαλκοκονδύλης 6.26] Εἰσί δέ τυραννίδες ἀνά τήν Ἰταλίαν αἵδε, ἡ τῆς Φερραρίας, οἴκου τῶν Ἐστενσίων, καί οἱ τοῦ Ἀριμίνου, καί οἱ τῆς Μάρκης Μαλατεσταῖοι, καί Οὐρβίνου τύραννος καί Μαντούης καί Μεδιολάνου καί Ῥώμης καί Νεαπόλεως καί Ἰαπυγίας. τούτων οἱ τῆς Φερραρίας ὡς ἔχουσιν ἡγεμόνες, καί Μεδιολάνου καί Ἰαπυγίας καί Μαντούης, ἐλέχθη, ὡς ἱκανῶς γοῦν ἔχειν ἐς μνείαν αὐτῶν τόν λόγον ποιουμένους. περί δέ τῶν Οὐρβίνου τυράννων τοσάδε ἐπίσταμαι. δοκοῦσι δέ οἱ Μαλατεσταῖοι γένος τε εἶναι παλαιότατον, καί ἐς τήν Μάρκης ἀρχήν ἐπί πολλά ἔτη διαγενέσθαι, ἡγεμονεύοντες τοῦ τε Ἀριμίνου καί ἄλλων τῶν ἐν ταύτῃ πόλεων ἐπιφανῶν· ὅθεν δή καί ὡρμημένους καί ἐς στρατηγίας καταστῆναι τῶν ἀμφί τήν Ἰταλίαν πρυτανευόντων. γενέσθαι δέ Οὐενετοῖς στρατηγούς ἐντεῦθεν καί Τυρρηνοῖς, καί ἐπί τήν τῆς Μαντούης ἀρχήν παρεληλυθέναι.

[←78]

Aναφορά στη θρυλική πάπισσα Ιωάννα.

[←79]

[Χαλκοκονδύλης 6.27] Περί δέ τοῦ Ῥώμης ἀρχιερέως ἔρχομαι ἐρῶν, ὡς ἐπειδάν τελευτήσῃ ἀρχιερεύς, συλλέγονται οἱ καρδινάλιοι ἐς οἶκόν τινα, καί τάς τε ψήφους διαφερόμενοι τίθενταί τε καί αἱροῦνται, ὃν ἂν οἵ τε τῆς Κολονίου καί Οὐρσινίου καρδινάλιοι, καί ἐκλέγονται σφίσιν ἐς αἵρεσιν τούς ἐπιτηδείους. εἰσί δέ αὗται αἱ οἰκίαι μέγισται δή τῶν ἐν Ῥώμῃ καί μέγιστον δυνάμεναι, καί ἐπί τούτους ὁτέ μέν τούτους, ὁτέ δέ ἐκείνους ταλαντεύεσθαι. συμφέρονται δέ ὡς τά πολλά καί ἐπήλυδας μηδέ ἑτέρωσε ἀποκλίνοντας ποιοῦνται ἀρχιερεῖς. ἐπειδάν δέ τάς ψήφους ἐπιλέγωνται καί ἀποδειχθῇ, ἀρχιερέα ἀναγορεύουσί τε αὐτόν, οἴκοι κατέχοντες, ἐς ὃ ἂν καί τοῖς λοιποῖς συνδόξῃ ἡ αἵρεσις. καθίζουσι δέ ἐπί σκίμποδος ὀπήν ἔχοντος, ὥστε καί τῶν ὄρχεων αὐτοῦ ἐπικρεμαμένων ἅπτεσθαί τινα τῶν προσταχθέντων, ὥστε καταφανῆ εἶναι ἄνδρα εἶναι τοῦτον. δοκοῦσι γάρ τό παλαιόν γυναῖκα ἐπί τήν Ῥώμης ἀρχιερατείαν ἀφικέσθαι· οὐ γάρ ἐπίδηλος ἦν, ὅτι καί οἱ ἄρρενες σχεδόν τι τῆς Ἰταλίας καί ξυμπάσης τε τῆς πρός ἑσπέραν χώρας ἐπιεικῶς ξυρῶνται τό γένειον· ἔγκυον δέ γενομένην, ὡς εἰς τήν θυσίαν ἀφίκετο, γεννῆσαί τε τό παιδίον κατά τήν θυσίαν καί ὀφθῆναι ὑπό τοῦ λαοῦ. δι' ἃ δή ὥστε ἐπιγνῶναι καί μή πάνυ τι ἐνδοιάζειν, ἅπτονται, καί ἁψάμενος ἐπιφωνεῖ "ἄρρην ἡμῖν ἐστιν ὁ δεσπότης."

[←80]

Στο 6.13 πιο πάνω ο Χαλκοκονδύλης λέει ότι οι καρδινάλιοι είναι περίπου τριάντα.

[←81]

[Χαλκοκονδύλης 6.28] Τά μέντοι ὀνόματα μεταβάλλουσιν, οἷα θειότεροι σφῶν αὐτῶν γινόμενοι καί ἐς πᾶν μεταβολῆς ἀφικόμενοι. αἱροῦνται δέ καί ὀνομασίας τάς ψήφους, ἐντιθέμενοι τά τῶν ἀρχιερέων ὀνόματα. σέβονται δέ μέγα αὐτόν οἵ τε τῆς Ἰταλίας ἡγεμόνες καί οἱ πρός τήν λοιπήν ἑσπέραν. καρδινάλιοι δέ εἰσιν ἀμφί τούς πεντήκοντα. οἱ γάρ τοι Ἰταλίας ἡγεμόνες σχεδόν τι ἐς τά δύο ἐπιδιελόμενοι τάς ἀρχάς, ἐπειδάν παῖδε δύο γένωνται, τό μέν τῷ παιδί εἰς τήν ἡγεμονίαν ἐκδιδόασι, τό δέ αὖ τῷ ἑτέρῳ παιδί, ὥστε μή διαφοράν αὐτοῖς ἐγγίνεσθαι, ἐς ἱερωσύνην καταλείπεσθαι. καί τό ἀπό τοῦδε μεγάλην ἔχειν αὐτοῖς τήν ἀξίαν τῆς Ῥώμης ἀρχιερέα, τά τε ἄλλα καί ἐπιτηδείως ἔχειν αὐτῷ σύμπαντας.

[←82]

Ο Ιωακείμ τού Φιόρε (περ. 1135-1202) ίδρυσε το τάγμα τού Αγίου Ιωάννη στο Φιόρε. Οι παπικές προφητείες, που περιλαμβάνονται σε σειρά χειρογράφων που ονομάζονται Vaticinia de Summis Pontificibus (Προβλέψεις για Ανώτατους Ποντίφηκες), βασίζονταν χαλαρά στις βυζαντινές Προφητείες τού Λέοντος τού Σοφού (για τον οποίο βλέπε 8.33 πιο κάτω), κυκλοφορούσαν από τα τέλη τού 12ου αιώνα και αποδίδονταν στον Ιωακείμ από τις αρχές τού 15 αιώνα.

[←83]

Ο Ιωακείμ ήταν διάσημος για την εκτέλεση υπηρετικών καθηκόντων για τα μοναστήρια στα οποία ζούσε.

[←84]

Αυτή η ιστορία αντικατοπτρίζει την πιο δημοφιλή εξήγηση τής φώτισης τού Ιωακείμ. Toποθετείται στο Κιστερκιανό μοναστήρι τής Σαμπουκίνα στην Καλαβρία.

[←85]

[Χαλκοκονδύλης 6.29] Περί μέν τούτων Ἰωακείμ ἐλλόγιμος τῶν κατά τήν Ἰταλίαν σοφῶν γενομένων, καί ἐπί μαντικήν ἀφικόμενος, τούς τε ἐσομένους ἀρχιερεῖς προεσήμαινε, τρόπῳ ᾧ ἂν ἕκαστος τούτων παριών ἐπί τήν ἡγεμονίαν βιώσοιτο, δαιμόνιον δέ γίγνεσθαι, ἐπειδάν ἐς τά ἔργα καταστῇ τά μαντεύματα αὐτῷ. καί λέγεται μέν περί τοῦ ἀνδρός τούτου καί ἕτερ' ἄττα θαύματος ἄξια. ἰδιώτην γάρ ὄντα, καί οὐδ' ὁτιοῦν ἐπαΐοντα ἢ μικρόν ἢ μέγα σοφίας, πυλωρόν δέ ὄντα κατά τινα μονήν τῶν ἐν Ἰταλίᾳ ὄντων Ναζηραίων, τυχεῖν ἐλθόντα ἐς κῆπον· τῷ δέ πορευομένῳ ἐπιφανῆναι ἄνδρα αὐτῷ τό εἶδος κάλλιστον, καί ἐπιστάντα οἱ εἰπεῖν, κατέχοντα ἐν ταῖς χερσίν ὑδρεῖον, "ὦ Ἰωακείμ, λάβε, πίε τοῦ οἴνου τούτου· κάλλιστος γάρ ἐστι." τόν δέ λαβόντα ἐπιπιεῖν τε τοῦ οἴνου ἱκανῶς καί ἐμφορηθῆναι. ὡς δέ ἄρα ἱκανῶς ἔχειν αὐτῷ εἴρηται πρός τόν ἄνθρωπον, ἐπειπεῖν αὐτῷ τόν ἄνδρα "ὦ Ἰωακείμ, εἰ τό πᾶν ἔπιες τοῦ οἴνου, τό πᾶν ᾔδεις ἀκριβῶς." ἐντεῦθεν τοῖς σοφωτάτοις καταστῆναί τε ἐς διάλεξιν, καί δαιμόνιόν τινα τήν σοφίαν ἐπιφαίνεσθαι. ἐντεῦθεν δέ ὡρμημένον ἐπί τήν τῆς ἀρχιερατείας ἡγεμονίαν, προσημᾶναι μεγάλ' ἄττα ἐσόμενα ὁτῳοῦν, ἀποσημειωσάμενος, ὥστε καταφανῆ γίνεσθαι, ἐπειδάν ἐς ἔργον ἐκβῇ. οἷα μέντοι προεσήμαινεν, ἔξεστιν ἁπανταχῇ περιιόντων τῶν σημείων αὐτοῦ.

[←86]

Βλέπε 6.12 πιο πάνω.

[←87]

[Χαλκοκονδύλης 6.30] Περί δέ τῶν κατά τήν Ἰταλίαν τυράννων, οὐ πάνυ μεγάλων ὄντων καί ὑπ' αὐτόν ταττομένων τόν Μεδιολάνου ἡγεμόνα, ᾗ δή καί οἱ τῆς Σικελίας καί Καλαβρίας καί Ἰαπυγίας καί τῆς ἄλλης χώρας τῆς κατά τήνδε τήν χώραν ὑπό τῷ Παρθενόπης βασιλεῖ τάττονται, οὐδέν δέον ἐπιμνησθῆναι περί αὐτῶν, παρήσω. πολιτεῖαι δέ ἐς τήν Ἰταλίαν τελοῦσαι εἰσίν ἥ τε Οὐενετῶν πόλις καί ἡ Βονωνία καί αἱ Τυρρηνικαί πόλεις (ὅσαι τε εἰσί, καί πρότερόν μοι δεδήλωται) ἑπόμεναι τῇ Φλωρεντίᾳ καί κατά ταὐτά διοικούμεναι, καί ἡ τῶν Ἰανυΐων πόλις. αὗται μέν οὖν σχεδόν αἱ τῆς Ἰταλίας ἡγεμονίαι, ὁτέ μέν πρός τούς Οὐενετούς, ὁτέ δέ καί πρός τόν Μεδιολάνου τύραννον τήν συμμαχίαν ποιούμεναι. ἐπάνειμι δέ ἐπί τόν πρότερον λόγον.

[←88]

Ο Κωνσταντίνος είχε ενεργήσει ως αντιβασιλέας κατά την απουσία τού αυτοκράτορα στην Ιταλία. Πήγε στη Λέσβο στα μέσα του 1441 για να παντρευτεί την Κατερίνα, κόρη τού Ντορίνο Γκατελούζο, ηγεμόνα τής Λέσβου (1428-1455). Ύστερα την άφησε εκεί και επέστρεψε στην Πελοπόννησο. Το 1442 ανακλήθηκε στην πρωτεύουσα, όταν ο αδελφός του Δημήτριος απειλούσε με πόλεμο εναντίον τού Ιωάννη Η’ (βλέπε 6.32 πιο κάτω). Για τον Κωνσταντίνο στην Πελοπόννησο στα τέλη τής δεκαετίας του 1420 βλέπε 5.27-29.

[←89]

Ο Κωνσταντίνος παγιδεύτηκε στη Λήμνο από τον Ιούλιο μέχρι τον Αύγουστο τού 1442. Η σύζυγός του Κατερίνα πέθανε από ασθένεια κατά τη διάρκεια τής πολιορκίας. Ο Αχμέτ φαίνεται να είναι κατά τα άλλα άγνωστος.

[←90]

[Χαλκοκονδύλης 6.31] Ἕλληνες μέν ὡς ἐπ' οἴκου ἐκομίζοντο, τῷ τε βασιλεῖ Ἀμουράτῃ πρέσβεις πέμποντες ἠξίουν τε αὐτῷ εἰρήνην ποιεῖσθαι καί ἐμπεδῶσαι αὐτῷ τάς σπονδάς. ξυνέβη δέ οὐ πολλῷ ὕστερον τόν μέντοι Κωνσταντῖνον τοῦ βασιλέως ἀδελφόν ἐπί Πελοπόννησον ἀφικόμενον παρακαλεῖν τόν ἀδελφόν ἐπί τήν τῆς βασιλείας διαδοχήν, καί ἀπεσπασμένον ὡρμῆσθαι μέν αὐτόν ἐπί Βυζάντιον πλέοντα, γενόμενον δέ ἐν Λήμνῳ, ὡς ἔγημε τοῦ Λέσβου ἡγεμόνος θυγατέρα, ἐπιπλεῦσαί τε αὐτῷ τοῦ βασιλέως στόλῳ Ἀχμάτην, καί πολιορκῆσαι αὐτόν ἐν Κοτζίνῳ τῆς Λήμνου πόλει σύν τοῖς ἀμφ' αὐτόν. τόν δέ Ἀχμάτην ἀποβάντα ἐς τήν νῆσον καί ἐπιδραμόντα πολιορκεῖν τόν βασιλέως ἀδελφόν ἐπί ἡμέρας ἑπτά καί εἴκοσι, καί καταβαλόντα τό τεῖχος τηλεβόλοις, οὐκ ἠδυνήθη βιάσασθαι, ὥστε εἰσελθεῖν ἐς τήν πόλιν. μετά δέ, ὡς οὐκ ἠδύνατο ἐξελεῖν, ἀπέπλει ἐπ' οἴκου.

[←91]

Αυτή η πρόταση είναι περίπλοκη. Ο Κωνσταντίνος επέστρεψε να κυβερνήσει την Πελοπόννησο τον Οκτώβριο τού 1443 και ο Θεόδωρος γύρισε πίσω με το ίδιο πλοίο, για να αναλάβει τη διοίκηση τής Σηλυμβρίας.

[←92]

Η επίθεση ξεκίνησε στις 23 Απριλίου 1442.

[←93]

Η δεύτερη (ή τρίτη) σύζυγος τού Δημήτριου Παλαιολόγου (την οποία παντρεύτηκε στις 16 Απριλίου 1441) ήταν η Θεοδώρα (κόρη τού Παύλου Ασάνη, που πέθανε τον Ιανουάριο του 1442). Αδελφός της Θεοδώρας ήταν ο Ματθαίος Παλαιολόγος Ασάνης.

[←94]

Δηλαδή στη Μεσημβρία. Ο Δημήτριος φυλακίστηκε για λίγο το 1444 και διορίστηκε ξανά στη Μεσημβρία, όταν ο δεσπότης Θεόδωρος Β' που την κατείχε, πέθανε τον Ιούνιο του 1448.

[←95]

[Χαλκοκονδύλης 6.32] Ὁ μέντοι Κωνσταντῖνος γενόμενος ἐπί Βυζάντιον, καί γνώμην ἀποδεικνυμένου τοῦ βασιλέως, ὥστε ἀφικέσθαι αὐτῷ τόν ἀδελφόν, αὖθις ἐπί Πελοπόννησον ἐλθεῖν τε αὐτόν, καί τόν ἀδελφόν αὐτοῦ Θεόδωρον οἴχεσθαι καταλιπόντα τε τήν Πελοπόννησον καί ἀπιόντα ἐς Βυζάντιον. τούτοις μέν ἐς τοσοῦτον ἐγένετο· ὁ δέ νεώτερος τούτων ἀδελφός ∆ημήτριος ἐς διαφοράν τῷ βασιλεῖ ἀφικόμενος ἀφελομένῳ αὐτοῦ τά πλείω τῆς χώρας, ὡς οὐδέν αὐτῷ τῶν δεόντων προσεχώρει πρός τοῦ ἀδελφοῦ, διαπρεσβευσάμενος πρός βασιλέα Ἀμουράτην καί ξυμπαραλαβών παρ' αὐτοῦ στράτευμα ἐπέλασέ τε καί ἐπολιόρκει Βυζάντιον. μετ' οὐ πολύ δέ τοῦ Ἀσάνεω τοῦ γαμβροῦ, ἀνδρός μέγα δυναμένου ἐν Βυζαντίῳ καί δοκοῦντος συμπράξειν αὐτῷ τά πρός τήν βασιλείαν, ὡς οὐδέν ἠνύετο αὐτῷ, ἀπεχώρει. μετ' οὐ πολύ δέ διαπρεσβευσάμενος πρός τόν ἀδελφόν αὐτοῦ βασιλέα ἧκέ τε ἐς Βυζάντιον, καί οὐ πολλῷ ὕστερον ἑάλω αὐτός τε καί ὁ τῆς γυναικός ἀδελφός ὑπό βασιλέως Ἑλλήνων Ἰωάννου. καί ἐν φυλακῇ χωρίς ἀπ' ἀλλήλων ὄντε τούτω, ὑποτιθεμένου τοῦ Ἀσάνεω ἀπέδρα τε νυκτός ἐς τήν καταντικρύ πόλιν τήν Γαλατίην, καί διαπρεσβευσάμενος ἔτυχέ τε εἰρήνης καί ἐς τήν ἀρχήν αὖθις τήν ἐπί τοῦ Εὐξείνου πόντου ἀφίκετο, καί ὁ γυναικαδελφός αὐτοῦ ἀπελύθη ὑπό βασιλέως.

[←96]

Ο βασιλιάς Λάζλο Α’ τής Ουγγαρίας (1440-1444) και Βλάντισλαβ Γ’ τής Πολωνίας (1434-1444) ήταν δεκαέξι ετών ὀταν ανέβηκε στον ουγγρικό θρόνο. Βλέπε 5.52.

[←97]

Ο Τζούρατζ Μπράνκοβιτς, ηγεμόνας τής Σερβίας (1427-1456). Βλέπε 6.2 πιο πάνω. Τού είχε αφαιρεθεί η ηγεμονία του το 1439 και είχε διαφύγει στην Ουγγαρία.

[←98]

Η ουγγρική συμμαχία προχώρησε και εισέβαλε στα οθωμανικά εδάφη στα τέλη τού 1443. Ο Βλαντ Β' Ντράκουλ είχε εγκατασταθεί στην εξουσία από τούς Οθωμανούς νωρίτερα εκείνο το έτος και δεν συμμετείχε στην εισβολή, αλλά φαίνεται ότι είχε στείλει τον γιο του, τον Μίρτσεα Β', με μικρή δύναμη.

[←99]

[Χαλκοκονδύλης 6.33] Ὁ μέντοι βασιλεύς τάς τε σπονδάς ἐμπεδώσας πρός Ἀμουράτην τόν Μεχμέτεω, οὐδέν μέντοι ἧττον ἔπρασσε πρός τόν Εὐγένειον τόν Ῥώμης ἀρχιερέα διαπρεσβευόμενος καί πρός τόν βασιλέα Παιόνων Λαδισλάον, νεωστί ἐπί τήν βασιλείαν καταστάντα. ἐνῆγε δέ αὐτόν ὅτι μάλιστα Γεώργιος Βοῦλκος, ἐστερημένος τε τῆς ἀρχῆς καί χρήματα μεγάλα ἐς τήν ἐκστρατείαν ταύτην ξυμβαλλόμενος. δοκεῖ μέντοι καί Ἰωάννης ὁ Χωνιάτης, τότε μέγα δυνάμενος καί δόξαν ἀποφερόμενος ἐς τάς κατά Τούρκων στρατηγίας αὐτῷ, ἀναγνῶσαι εὖ μάλα βασιλέα Παιόνων ἐπί Ἀμουράτην τόν Μεχμέτεω στρατεύεσθαι. ἐνταῦθα συλλέξας στρατόν μέγιστον, συμπαραλαβών καί ∆ρακούλην τῶν ∆ακῶν ἡγεμόνα, Γεώργιον δ' αὖ τῶν Τριβαλλῶν ἡγεμόνα τῆς ὁδοῦ γενόμενον. ἐπεί δέ τόν Ἴστρον διαβάντες ἐς τήν τοῦ βασιλέως χώραν ἐγένοντο, ἐνταῦθα πᾶν, ὅ τι ἂν ἐμποδών γένοιτο αὐτοῖς, δουλούμενοι ἐπορεύοντο, καί τάς τε κώμας καί Σοφίαν πόλιν εὐδαίμονα ἐμπιπρῶντες ἐδῄουν.

[←100]

Αυτό είναι το πέρασμα Zλάτιτσα ανατολικά τής Σόφιας.

[←101]

[Χαλκοκονδύλης 6.34] Ἀμουράτης μέντοι ὡς ἐπυνθάνετο τούς Παίονας ἐπιέναι μεγάλῃ χειρί, σύμπαντας τούς τῆς Ἀσίας τε καί Εὐρώπης στρατούς συναγείρας ἐπῄει τε αὐτός ἅμα ὡς συμβολήν ποιησόμενος. ἐπεί τε δή ἐς Βασιλίτζαν καλουμένην χώραν, κατέλαβεν αὐτοῦ τούς Παίονας στρατοπεδευομένους. καί Ἀμουράτης μέν καί πρότερον στράτευμα ἐπιπέμψας ἐκέλευεν, ὥστε φυλάττειν τόν Παιόνων στρατόν, ὅποι γένοιτο διασημῆναι αὐτῷ καί τό τε στενόν τοῦ ὄρους τῆς Βασιλίτζης δένδροις φραξαμένους διακωλύειν πειρᾶσθαι. οἱ μέν οὕτω ἐποίουν, καί φραξάμενοι ἐπειρῶντο κωλύειν, καί πῃ καί ἐπειρῶντο οἱ Παίονες παριέναι εἴσω ἐπί τήν Θρᾴκην. Ἀμουράτης δέ ἐς τό ὄρος τό καθήμενον ἐπί τά στενά τῆς ὁδοῦ ἐστρατοπεδεύετο, ἐνταῦθα συλλέξας τούς ἀρίστους αὐτοῦ, καί μάλιστα τούς δοκοῦντας ἐν στρατηγίαις γενέσθαι περιφήμους. ἦσαν δ' οὗτοι Ἰεσέ τε ὁ τοῦ Βρενέζεω, Τουραχάνης ὁ Θετταλίας ὕπαρχος, Κουμουλίης, Χασίμης ὁ τῆς Εὐρώπης στρατηγός καί Ἰσαάκης ὁ τῶν Σκοπίων ὕπαρχος. ἀφικομένων δέ αὐτῶν καί παρακαθημένων ἔλεγε τοιάδε.

[←102]

[Χαλκοκονδύλης 6.35] "Ἄνδρες Μουσουλμάνοι, ὑμεῖς ὁρᾶτε, οἷ ἀνάγκης ἀφίκετο τά πράγματα ἡμῶν. Παίονες γάρ οἵδε ἐκστρατευόμενοι, καί τούς ∆ακούς καί Τριβαλλῶν ἡγεμόνα παραλαβόντες, στρατεύονται καθ' ἡμῶν. νῦν ὥρα ἐστίν, εἴ τι ἀγαθόν τις ἐπινοεῖ, ὅπως κρατήσει τόνδε τόν πόλεμον τιθεμένοις εὖ γένοιτο ἡμῖν, φράζειν ἐν τῷ παρόντι. ἐμοί γάρ πολεμητέα τε εἶναι ἡμῖν καί μάχην ὅτι τάχιστα ποιεῖσθαι, συμβάλλοντας τοῖς πολεμίοις· αἱρήσειν γάρ οἶμαι ἡμᾶς τούσδε ὀλίγους τε ὄντας ἐς τόν ἀριθμόν. νῦν δέ δοκεῖ μοι ὁμόσε ἰόντας τήν μάχην ποιεῖσθαι καί μή διαμέλλειν."

[←103]

[Χαλκοκονδύλης 6.36] Ταῦτα εἰπόντος τοῦ Ἀμουράτεω Χασίμης ὁ τῆς Εὐρώπης στρατηγός, ἐποτρύνων ἐς μάχην, ἔλεξε τοιάδε. "ὦ βασιλεῦ, οὐκ ἔστιν, ὅστις οὐκ ἐπαινέσεται τόνδε τόν λόγον, ὡς βασιλεῖ τε προσῆκον μεγάλῳ καί Ὀτουμανίδῃ, ὃς τοῖς πολεμίοις οὐδέν ἐφιέμενος, ἀνδράσι τε ὀλίγου ἀξίοις, καί τήν τε χώραν ἀνασώζειν πειρᾷ. ἢν δέ μή μαχώμεθα, ἡμῖν τε τά φρονήματα ἀπόλλυται, ἐγκαθιστάμενα ὑπό δέους τοῦ βασιλέως, καί τοῖς πολεμίοις ἐρρωμενέστερα γίνεται. καί δέδοικα, μή ἐς τοὐναντίον, ᾗ δοκεῖ ἡμῖν ὠφέλεια ἔσεσθαι, περιστῇ ἡ ἐς τήν μάχην ἀναβολή. καί ἐμοί τε οὐκ ἀνασχετόν τήν ἀρχήν ἐδόκει τήν τε εἴσοδον φράττεσθαι ὡς δεδιότων ἡμῶν, καί ταύτην ἡμῶν τῷ στρατῷ τήν ἔννοιαν ἐμβαλεῖν. ἀλλ' εὐθύ ἐχρῆν ἰόντας, εὐθύς ἀνακινδυνεύειν συμβάλλοντας, καί ταύτῃ πειρωμένους σώζειν τήν χώραν, μηδέν ὑφίεσθαι τοῖς πολεμίοις, εἰ βούλει αὐτός, ὦ βασιλεῦ, τούσδε τούς τήν σήν χώραν δῃώσαντας τιμωρεῖσθαι. εἰ δέ μή, αὐτός κάθησο ἐνταῦθα· ἐγώ δέ τε αὐτός τούσδε σοι παραστήσω, ὥστε μήτε αὐτούς μήτε τούς λοιπούς τούς πρός ἑσπέραν ἐθελῆσαί ποτε ἐναντία σοί ἐπιέναι."

[←104]

Μουζάκα ήταν το όνομα εξέχουσας αλβανικής οικογένειας Ο Kασίμ ήταν πιθανώς γιος τού Τεοντόρ Μουζάκα.

[←105]

[Χαλκοκονδύλης 6.37] Ταῦτα μέν Χασίμης ὁ Μαζάμεω παῖς ἔλεγε· σιωπώντων δέ τῶν ἄλλων καί οὐ τολμώντων ἐναντίαν γνώμην τοῦ βασιλέως ἀποδείκνυσθαι, Τουραχάνης ὁ Θετταλίας ὕπαρχος ἔλεξε τοιάδε. "χρή μέν, ὦ βασιλεῦ, ὅ τι φρονῶν τυγχάνει ἕκαστος, τά σά μηδέν τι ὑπολογιζόμενος λέγειν, καί ὅσῳ δή καί μείζω τόν κίνδυνον παρέχεται τά ἐνεστῶτα. καί ἐπιτήδειος ἢν τυγχάνῃ ὤν, ἀνάγκη, ἐπειδάν τις αὐτῷ κίνδυνος ἐπιστῇ, φράζειν, ὅ τι φρονεῖ ἕκαστος. πολλῷ δ' ἂν ἔτι μᾶλλον καί δεσπότῃ χρεών ἀποδείκνυσθαι, ὅ τι ἂν ἡμῶν ἕκαστος γινώσκῃ ἐς τά παρόντα, ὅσῳ τε καί κοινός ἐφ' ἡμᾶς ἀφικνεῖται ὁ κίνδυνος. ἐγώ γάρ, ὦ βασιλεῦ, εὖ διοικοῖμ' ἂν τά σά πράγματα [ἦν]. ἢν δέ τῶν πτερύγων μίαν ἀφέλῃς, κακῶς μέν δυνήσεται χρῆσθαι αὐτῇ ἐς ὅ τι ἂν γένοιτο χρεία, ἢν δέ καί τήν ἑτέραν ἀφελόμενος καταλίπῃς τό σῶμα αὐτῆς μόνον, ἵπτασθαι μέντοι οὐκ ἂν ἔτι ἔχοι, πορεύεσθαι δέ μόνον καταλείποιτ' ἂν αὐτῇ. πῶς δ' ἂν αὐτῇ δέ χρήσαιτο ἔτι τοῦ λοιποῦ, ἤν τε ἐπί τροφήν ἐθελήσῃ ἰέναι, ἤν τε ἄλλο τι χρῆσθαί οἱ ἐς τά παρόντα αὐτῇ; τοῦτο δ' ἂν λέγοιμι καί ἐπί σοῦ. τάς τε γάρ θύρας σῶμά φημι εἶναι, καί βεβαιοτάτην ἡμῖν ὑπολείπεσθαι ὑποδοχήν ἐνταῦθα· τό δέ Ἀσίας στράτευμα πτέρυγί τε εἰκάζω, ὡσαύτως καί τό Εὐρώπης. μαχομένοις μέν οὖν οὐδ' ἕτερα ὑποστῆναι ἐς τέλος τόν ἀγῶνα ἐθελήσουσιν, ἀλλ' ἡ μέν Ἀσία οὐδέ εἰς χεῖρας ἀφίξεται τούτοις δορυφόροις τε οὖσι καί ὡπλισμένοις αὐτοῖς τε, τό δέ τῆς Εὐρώπης μάχεσθαι μέν ἐθελήσει, ἀπιόντος δέ τοῦ Ἀσιανοῦ μόνον ὑπολειπόμενον οὐκέτι ἐπιμενεῖ τέλεον, ἀλλά φευξεῖται καί αὐτό, ὅποι ἂν δύναιτο σώζεσθαι. ὑπολείπονται δέ σοι αἱ θύραι καί οἱ νεήλυδες, καί οὐκ ἔχω συμβαλέσθαι, ὅπως ἂν σώσῃ σαυτῷ ἐπιτηδείως χρῆσθαι ἐς τά παρόντα, ἢ ἀμύνεσθαι μόνον, οὐδέν τι διαπραττόμενον. ἀλλά δοκεῖ μέν ἐμοί συμβολήν μέν μή ποιεῖσθαι, ἀλλ' ἀναχωροῦντες ἐς τοὐπίσω ἴεσθαι, ἐπί ὅ τι ἂν ἡμῖν ἐμποδών γίγνηται, καί τοῦτο ποιεῖν, ἐς ὃ ἂν αὐτοί λιμῷ πιεζόμενοι τά μάλιστα τά ἔμπαλιν γένωνται, καί οὕτω χαλεπῶς ἔχουσιν ἐπιτίθεσθαι κατά δύναμιν. καί ἔσται δή τότε χρῆσθαι τούτοις, ὅ τι ἂν βουλοίμεθα."

[←106]

[Χαλκοκονδύλης 6.38] Ταύτῃ τῇ γνώμῃ, ὡς ἐδόκει τε ἀμείνων τῆς προτέρας εἶναι, ἐτίθεντο καί οἱ λοιποί παρόντες τότε ἐς τήν βουλήν. Ἰεσέ δέ ὁ Βρενέζεω ἔλεξε τοιάδε. "ἐμοί δοκεῖ, ὦ βασιλεῦ, μηδέν ὂν ἡμῖν ἐπιτήδειον. ἤν τε γάρ περιγένοιο πολεμίων, οὐκ ἐνορῶ, ὅ τι ἂν γένοιτό σοι ὄφελος ἀπό τούτου. καί γάρ τοι Παιαζήτης ὁ Λαῖλαψ, σός πάππος, ἐτρέψατο μέντοι τούς Κελτούς τε καί Παίονας· οὐ μέντοι γε ὄφελος αὐτῷ ξυνέβη γε ἀπό τούτου, ἀλλ' ἐς τήν χώραν ἀποχωροῦντες τήν σφετέραν σφᾶς τε αὐτούς ἔσωσαν αὐτίκα ἰόντες καί τήν χώραν διέσωσαν. ἢν δέ τοὐναντίον συμβῇ, ἀπαίσιον λέγειν, οἷς ξυμβήσεται χαλεπά ἀπό τούτου. ἄμεινον δέ πάντα αἱρεῖσθαι τά ἀσφαλῆ αὐτῶν τινα ἕκαστον, ἀφ' ὧν ἀποβήσεται αὐτῷ μηδέν τι διασφαλέντι ἡττηθῆναι μέν μηδαμῶς, περιγενέσθαι δέ τῶν ἐναντίων, ἢν μή παρά γνώμην ἐξίοι αὐτῷ τά ἔργα. δύο δή αἱρέσεων, τῆς τε ἐπισφαλοῦς οὔσης ἡμῖν, περί ἧς δεδιότες βουλευόμεθα, καί τῆς ἀσφαλεστέρας πολλῷ ταύτης, αἱρεῖσθαι χρή τήν ἀσφαλῆ μᾶλλον, καί ᾗ ὁ νοῦς ἔχοι, ταύτῃ μᾶλλον ἢ ἄλλῃ ποι λογίζεσθαι. ἐμοί δέ, ὑποχωρῆσαι μέν τοῖς ἐναντίοις οὔτε σοί, ὦ βασιλεῦ, πρέπον ἐστίν, οὔτ' ἂν αὐτός συμβουλεύσαιμι· φεύγειν γάρ ἂν δόξαιμεν, καί ἐκείνοις μέν ἐς τό βέλτιον παρίσταται, ἡμῖν δέ ἐς τοὐναντίον. οὐδ' ἂν ἐπισχεῖν ἔτι, οἶμαι, δυναίμεθα τούς τε Ἀσιανούς καί τόν πεζόν, ὃν ἔχομεν. ἀλλά μάχεσθαι μέν μηκέτι, φραξαμένους δέ ἔτι βέλτιον ἐπιμένειν, ἄχρις οὗ ἐς ἀνάγκην ἀφίκωνται ὑποχωρεῖν, ἀποχωροῦσι δέ ἐπιτίθεσθαι αὐτίκα σύν τοῖς ἱππεῦσιν ἑπομένους, καί βλάπτειν, ὅ τι ἂν δυναίμεθα."

[←107]

Η μάχη τού περάσματος Zλάτιτσα δόθηκε στο χιόνι, πριν από τα Χριστούγεννα τού 1443.

[←108]

[Χαλκοκονδύλης 6.39] Ταύτῃ τῇ γνώμῃ ἔτι τῆς προτέρας ἀμείνονι συντίθεσθαι ἔφασαν καί οἱ λοιποί τῶν τότε παρόντων. Ἐνταῦθα ἐδόκει μήτε συμβολήν ποιεῖσθαι μήτε ἀποχωρεῖν, τρίβειν δέ τόν χρόνον αὐτοῦ ἐπιμένοντας, καί ἀποχωροῦσι τοῖς πολεμίοις ἐπιτίθεσθαι, τό τῆς Εὐρώπης στράτευμα ἐπιπέμποντας. καί τήν τε εἴσοδον φυλάττειν, ὡς δεδύνηνται τά μάλιστα, ἀμυνομένοις ἐδέδοκτο. τήν τε εἴσοδον ἐφύλαττον, ᾗ ἐδύναντο, ὡς κράτιστα ἀμυνόμενοι. καί ἐπειρῶντο μέν παριέναι οἱ Παίονες καί βιάζεσθαι τούς Τούρκους, οὐ μέντοι ἐδύναντο. ὡς γάρ ἐπιπίπτοντες ἐβιάζοντο ἰσχυρῶς, ἐνταῦθα οἱ λοιποί τῶν Τούρκων ἐπεβοήθουν, καί ὠθισμός ἐγένετο ἀμφοτέρων. τέλος δέ ὠσάμενοι τούς Παίονας οἱ τοῦ βασιλέως ἵσταντο ἐμποδών.

[←109]

Οι Τουραχάν και Kασίμ δεν ήσαν αδέλφια. Ο αδελφός τού Τουραχάν που γνωρίζουμε ονομαζόταν Ισάκ.

[←110]

[Χαλκοκονδύλης 6.40] Χρόνου δέ ἐπιγενομένου, ὡς οὐδέν ἤνυον οἱ Παίονες καί λιμῷ ἐπιέζοντο, ἐνταῦθα ἀπεχώρουν τά ἔμπαλιν γενόμενοι. νυκτός δέ συσκευασάμενοι ἐπορεύοντο. ὡς δέ ἠώς ὑπέφαινε καί τό τῶν πολεμίων στρατόπεδον ἑώρων οἱ Τοῦρκοι οἰχόμενον ὑπό τήν νύκτα, ἔμενον. ἐνταῦθα ἐπιλεξάμενος τοῦ στρατοῦ αὐτοῦ, ὅσοι ἔμενον καί παρεσκευασμένοι ἦσαν, ἐπιτρέπει Χασίμῃ τῷ Εὐρώπης στρατηγῷ διώκειν τούς πολεμίους, καί τόν γε Τουραχάνην ἐκέλευεν ἕπεσθαι ἔχοντα τό τῆς Θετταλίας στράτευμα. οὗτος μέν οὖν λαβών τούτους, ὡς εἶχε ποδῶν, ἤλαυνεν ἐπιδιώκων τούς πολεμίους· ἐπεί δέ Ἰωάννης προῄδει τούς Τούρκους σφίσιν ἀποχωροῦσιν ἐπιτεθησομένους, ἐπιλεξάμενος καί οὗτος τῶν Παιόνων τινάς τούς ἀρίστους καθίστατο ἐς ἐνέδρας, ὡς ἐπιοῦσι τοῖς Τούρκοις καί διώκουσι τό ἑαυτῶν στράτευμα ἐπιθησόμενος ἐπ' ἀμφοτέρους. ἐνταῦθα ἐλαύνοντος τοῦ Χασίμεω διά τοῦ πεδίου κατά πόδας καί διώκοντος τούς Παίονας, προσελάσας. δέ καί ὁ ἀδελφός Τουραχάνης ἔλεγε τῷ ἀδελφῷ τοιαῦτα.

[←111]

[Χαλκοκονδύλης 6.41] "Χασίμη, σύ μέν ἐλαύνεις διά τοῦ πεδίου στρατόν ἔχων τοσοῦτον. ἴσθι μέν οὖν οὐκ ἀσφαλῆ ταύτην πορευόμενος τήν πορείαν· οἱ γάρ Παίονες οὔτε ἀνέξονται διωκόντων ἡμῶν αὐτούς, οὔτε ἡσυχίαν ἄγοντες ἐς τοὐπίσω φεύξονται ἄσμενοι, οἵ τινες μάχεσθαι μέν ἐς τό ἐμφανές τοσοῦτον χρόνον προὐκαλοῦντο ἡμᾶς, καί ἄσμενοι, ᾗ ἐμοί δοκεῖ, ἐμάχοντο, καί πολλοῦ, ὡς οἴομαι, πρίαιντο, ὥστε αὐτοῖς ἐς τό πεδίον καταβάντας ὁμόσε ἰέναι. ἀλλά ταύτην τήν ὑπώρειαν πορευόμενοι ἐκείνους τε ἐπιδιώξομεν, ὅσον ἱκανῶς ἔχει, καί ἡμῖν ἔσται ἐκείνων ταμιεύεσθαι, ὅσοις ἂν ἐπιτηδείως ἔχωμεν." Ταῦτα λέγων ὡς οὐκ ἔπειθε τόν Χασίμην, ἔχων αὐτός Θετταλίας στράτευμα ἐτράπετο διά τῆς ὑπωρείας συντεταγμένῳ τῷ στρατεύματι.

[←112]

Ο Χαλίλ πασάς, γιος τού Τσανταρλή Ιμπραήμ πασά (μεγάλου βεζύρη μέχρι το 1429), έγινε μεγάλος βεζύρης το 1443. Ο αδελφός του ονομαζόταν Μαχμούτ.

[←113]

[Χαλκοκονδύλης 6.42] Πορευομένῳ δέ διά τοῦ πεδίου τῷ Χασίμῃ σύν τῷ Εὐρώπης στρατῷ, ὡς ἐν καιρῷ ἐγένετο τῷ Χωνιάτῃ ἐνεδρεύσαντι τό στράτευμα, οἱ τε ἀμφί βασιλέα φεύγοντες ἐπιφανέντος ἐκ τῆς ἐνέδρας τοῦ Ἰωάννου ἐπελαύνουσι τοῖς βαρβάροις, καί τρεψάμενος ἐς φυγήν ὁ Χωνιάτης τούτους τούς μέν ἔφθειρε, τούς δέ καί ἐζώγρησεν. ἐνταῦθα πολλοί τε ἔπεσον τοῦ βασιλέως, καί ὁ τοῦ Χαλίλεω ἀδελφός, Πραΐμεω παῖς, ἑάλω ὑπό Παιόνων, καί ἄλλοι τῶν Τούρκων ἡλίσκοντο φεύγοντες, αὐτός τε ὁ Χασίμης ἔφευγεν ἐπί τό βασιλέως στρατόπεδον, ὀλίγους ἔχων ἀμφ' αὑτόν τοῦ στρατοῦ. ἀφικόμενος δέ ἐς ὄψιν τῷ βασιλεῖ ἔλεξε τοιάδε.

[←114]

Ο Τζούρατζ ήταν γιος τού Βουκ. Ίσως ο Χαλκοκονδύλης παραπλανήθηκε από πατρωνυμικό (για παράδειγμα Τζούρατζ Βούκιτς, δηλαδή γιος τού Βουκ) και φαντάστηκε διπλό όνομα (Τζούρατζ Βουκ).

[←115]

Xαλκοκονδύλης [6.43] "Ὦ βασιλεῦ, οἷα πεπόνθαμεν ὑπό ἀνδρός, ὧν ἡμεῖς ἴσμεν, φαυλοτάτου καί τά σά πράγματα καταπροδιδόντος τοῖς πολεμίοις· οὔτε γάρ ἐποίησεν, ᾗ ἐπηγγείλατο, οὔτε κατά ταὐτό ἰέναι ἠθέλησε. Γεωργίῳ δέ τῷ Βούλκῳ, ἐπιτηδείῳ τε ὄντι αὐτῷ, ὑποσημήνας ἕκαστον, ᾗ ἐμέλλομεν ἐπιέναι, ἐφθείροντο τά σά πράγματα, καί τό ἐκείνου μέρος οἰχόμεθα." Ἐνταῦθα Χαλίλης ὁ Πραΐμεω, ἀχθεσθείς διά τόν ἀδελφόν αὐτοῦ, ἐξέτεινε καί αὐτός βασιλέα κατά τοῦ Τουραχάνεω. βασιλεύς δέ δεινοποιησάμενος μή ἰέναι κατά ταὐτό τῷ Εὐρώπης στρατηγῷ, ἀλλαχόσε γενόμενον ἄλλην πορεύεσθαι, καταπροδιδόντα τό ἑαυτοῦ στράτευμα, προσέλαβέ τε Τουραχάνην, καί ἐς φυλακήν ποιησάμενος ἔπεμπεν ἐς τήν Ἀσίαν ἐς Τοχάτην πόλιν ἰσχυράν, δέσμιόν τε γενόμενον καί ἐς φυλακήν ἀπαγόμενον. καί Χαλίλης γάρ τοι ὑπετίθετο βασιλεῖ, ἀναμιμνήσκων ὡς ἐκεῖνος ἐν μεγάλῃ Βιδίνῃ διατρίβων, καί ὕπαρχος ὢν τῆς παρ' Ἴστρον χώρας, Βούλκῳ τῷ Τριβαλλῶν ἡγεμόνι ἐπιτηδείῳ τε ἐχρῆτο καί συνήθει, καί διά τοῦτο ὑποσημαίνοιτο αὐτοῖν, ᾗ δέοι ἀλλήλους ὠφελεῖν ἐς τά παρόντα, καί δῶρα δεχόμενον παρά τοῦ Βούλκου συμβαλέσθαι αὐτῷ, ἐς ὅ τι ἂν ἡγήσαιτο συνοίσειν ἐκείνῳ. καί ἐντεῦθεν ἀναπεισθείς βασιλεύς κατεῖρξέ τε αὐτόν Τουραχάνην, ἐς τήν Ἀσίαν ἐπιπέμψας, καί τήν ἀρχήν τῆς Θετταλίας ἑτέρῳ ἀνδρί ἐπέτρεπε διοικεῖν. Καί Τουραχάνης μέν οὕτω ἐς τήν εἱρκτήν ἐγένετο·

[←116]

[Χαλκοκονδύλης 6.44] Γεώργιος δέ ὁ Τριβαλλῶν ἡγεμών, ὡς οὐδέν ἠνύετο αὐτῷ ὑπό τῶν Παιόνων ἐς τήν ἀρχήν αὐτοῦ, πέμπων ἄγγελον ἐπί τάς θύρας ἐπειρᾶτο τῆς τοῦ βασιλέως γνώμης, εἰ ἀποδοίη αὐτῷ τήν ἀρχήν, ὥστε ἐπάγειν αὐτῷ φόρον καί ἡμίσειαν τῆς χώρας αὐτοῦ πρόσοδον καί αὐτός τε ἔφασκε σπένδεσθαι ἐπί τούτοις, καί τούς Παίονας ἅμα αὐτῷ πείσειν, ὑπεδέχετο τάς σπονδάς ποιεῖσθαι. ἐνταῦθα ὡς ἤκουσε τοῦ ἀγγέλου τοιαῦτα προϊσχομένου, τά τε ἄλλα ὑπέσχετο αὐτῷ καί τώ παῖδε αὐτῷ ἀποδοῦναι, καί ἔσεσθαι βασιλέως ἐπιτηδείους τό ἀπό τοῦδε. ἐνταῦθα ὁ Βοῦλκος μετιών τῶν Παιόνων ἕκαστον καί τόν γε βασιλέα Λαδισλάον ἔπειθε σπένδεσθαι Ἀμουράτῃ, λέγων τοιάδε. "Ὦ βασιλεῦ, σέ βασιλεύς Ἀμουράτης παρακαλεῖ ἐπί τάς σπονδάς, οὐ μήν τήν χώραν ἀποδιδόναι. ἢν οὖν ἐμοί πείθῃ, σπονδάς ἐν τῷ τοιῷδε ποιούμενος ἄμεινον παρασκευάσῃ ἐς τόν πόλεμον. καί ἐπιόντα τάδε πάντα οὐκέτι τό δεύτερον ὑπομενεῖ."

[←117]

Η συνθήκη συνήφθη στις 12 Ιουνίου 1444, αλλά οι χριστιανικές δυνάμεις σχεδίαζαν ήδη τη σταυροφορία τους, την εκστρατεία τής Βάρνας.

[←118]

[Χαλκοκονδύλης 6.45] Ταῦτα λέγων τε ἔπειθε, καί ὡς ὑπέσχετο ποιήσειν, ᾗ ὑπετίθετο αὐτῷ ὁ Τριβαλλός, αὐτίκα ἔπεμπεν ἄγγελον παρά τάς θύρας, μεταπεμπόμενος πρέσβεις, ὡς τῶν Παιόνων ποιησομένων τήν εἰρήνην καί αὐτός ἀποληψόμενος τήν ἀρχήν. ἐνταῦθα Ἀμουράτης ἔπεμψε πρέσβεις, καί τάς σπονδάς ἐποιοῦντο, ἐφ' ᾧ τόν τε Γεώργιον ἔχειν τήν χώραν αὑτοῦ καί τήν ἡμίσειαν πρόσοδον ἀποδιδόναι τῷ βασιλεῖ. καί ὅρκιά τε ἅμα ἐποιοῦντο, ἐφ' ᾧ μήτε τούς Παίονας ληΐζεσθαι τήν βασιλέως χώραν, μήτε αὖ Τούρκους διαβῆναι τόν Ἴστρον ἐπί μηδεμιᾷ βλάβῃ, μηδεμιᾷ μηχανῇ, ἐφ' ᾧ τε παρά πάντα τόν βίον αὐτῶν ξένους τε καί φίλους εἶναι, ἄνευ τε δόλου καί ἀπάτης· τούς δέ ∆ακούς ὑποφόρους τε εἶναι τῷ βασιλεῖ, ἃ καί συνέθεντο ἐν ταῖς βασιλέως σπονδαῖς πρός αὐτούς πρότερον γενομέναις, καί ἐς τούς Παίονας τελεῖν, ᾗ τό πρόσθεν ἔχοντες διετέλουν.

[←119]

Ο Ιμπραήμ τού Καραμάν βρισκόταν σε επικοινωνία με τις χριστιανικές δυνάμεις και είχε εισβάλει στο έδαφος τού Μουράτ την άνοιξη τού 1443, αλλά γρήγορα απωθήθηκε. Επιτέθηκε ξανά στα μέσα τού 1444, απωθήθηκε και πάλι και αναγκάστηκε να αποδεχτεί καθεστώς υποτελούς, πιθανότατα τον Αύγουστο. Σε αυτή τη δεύτερη σύγκρουση αναφέρεται κυρίως ο Χαλκοκονδύλης. Βλέπε 6.58 για το αποτέλεσμά της.

[←120]

[Χαλκοκονδύλης 6.46] Ταῦτα ὡς ἐγένετο, αὐτίκα Ἀμουράτης ἐστρατεύετο ἐπί Καραμᾶνον. οὗτος γάρ ὡς ἐπύθετο ἐπιέναι τούς Παίονας ἐπί βασιλέα Ἀμουράτην, καταβάντας τόν Ἴστρον ἐπί τήν χώραν τοῦ βασιλέως ἐλαύνειν, ἐν καιρῷ αὐτῷ ἔσεσθαι οἰόμενος, ἢν ἐπιών καταστρέφοιτο τήν κατά τήν Ἀσίαν βασιλέως χώραν, ἐξήλαυνέ τε, καί ἐπῄει καταδουλούμενος, ὅ τι ἂν αὐτῷ προχωροίη. καί πρόσθεν γάρ ὅτε οἱ Παίονες ἔμελλον στρατεύεσθαι ἐπί Ἀμουράτην, γνώμῃ τε παραπλησίᾳ ὥρμηντο ἐπ' αὐτόν, ὥστε ἀπ' ἀμφοῖν ταῖν χώραιν ἐπιόντων στρατῶν διασχίζοιτο αὐτῷ τά στρατεύματα καί οὕτω ἀσθενῆ ξυμβαίνοι γίνεσθαι. Ἀμουράτης μέν οὖν ἐπί τόν μείζονα πόλεμον ἀφικόμενος, καί τοῦτον αὑτῷ ἐπί τό βέλτιον θέμενος, ἐστρατεύετο αὐτίκα ἐπί Καραμᾶνον. ὁ δέ πρέσβεις τε πέμπων ἠξίου τά τε ἄλλα αὐτῷ ὑπουργεῖν, ὧν ἂν δέοιτο αὐτοῦ, καί ὁμήρους καί πιστά παρέχεσθαι ἐπί τούτοις. Ταῦτα μέντοι αὐτῷ κατά τήν Ἀσίαν ξυνεβεβήκει.

[←121]

Αυτό συνέβη το 1443. Βλέπε 6.32 πιο πάνω.

[←122]

Ο Κωνσταντίνος ονομαζόταν Δραγάσης επειδή η μητέρα του Γιελένα ήταν κόρη τού Σέρβου άρχοντα Κονσταντίν Ντράγκας, που αναφέρεται συχνά πιο πάνω.

[←123]

Η επικράτεια τού Θωμά βρισκόταν στη βορειοδυτική Πελοπόννησο.

[←124]

Αυτό το έργο ολοκληρώθηκε τον Μάρτιο τού 1444.

[←125]

Αυτό συνέβη το 1444. Ο Κωνσταντίνος κατέλαβε επίσης την Αθήνα.

[←126]

Το 1444 ο Νέριο Β' Ατσαγιόλι, δούκας τής Αθήνας (1435-1439 και 1441-1451), αναγνώρισε την επικυριαρχία τού Κωνσταντίνου.

[←127]

[Χαλκοκονδύλης 6.47] Κατά δέ τήν Εὐρώπην ὑπό μέντοι τῶν Πελοποννησίων ἡγεμόνων ἐς τήν χώραν αὐτοῦ τοιάδε ἐγένετο. ὡς γάρ Θεόδωρος ὁ μετ' αὐτόν βασιλέα Ἑλλήνων γενόμενος, ὡς οἰχόμενος παρῆν ἐς Βυζάντιον ἐπί τήν βασιλείαν, Κωνσταντῖνος ὁ ἐπίκλην ∆ραγάσης, ἀφικόμενος ἐς Πελοπόννησον καί παραλαβών τήν τοῦ ἀδελφοῦ χώραν, τά τε ἄλλα καί Σπάρτην τήν πρός τό Ταΰγετον ὄρος, καί σχεδόν ξύμπασαν τήν ἄλλην Πελοπόννησον (πλήν γάρ τῆς τοῦ Θωμᾶ τοῦ βασιλέως ἀδελφοῦ χώρας, τήν ἄλλην ὑφ' αὑτῷ εἶχε παραλαβών), ἐνταῦθα ὡς ἀφίκετο, τό τε ἐν τῷ Ἰσθμῷ τειχίζειν παρεσκευάζετο, καί τήν ἐκτός Πελοποννήσου χώραν ἀφίστη ἀπό βασιλέως, τήν τε Βοιωτίαν κατέσχε, καί τήν Θηβῶν πόλιν ὑφ' αὑτῷ ποιησάμενος καί ξύμπασαν τήν Βοιωτίαν κατέσχε. καί ὁ τῆς Ἀττικῆς τύραννος φόρον τε ἀπάγειν αὐτῷ ὑπισχνούμενος σπονδάς ἐποιήσατο, καί τό τε Πίνδον ὄρος Βλάχοι δ' ἐνοικοῦσιν αὐτό, τῶν ∆ακῶν ὁμόγλωττοι· τοῖς παρά τόν Ἴστρον ∆αξίν ὁμοίωντο ἀφικόμενοι παρά τοῦτον τόν ἡγεμόνα, παραδιδόντα σφίσιν, ἐπολέμουν τοῖς τήν Θετταλίαν οἰκοῦσι Τούρκοις, λαμβάνοντες ἄρχοντα παρά τοῦ Πελοποννησίων ἡγεμόνος.

[←128]

Το Λοιδορίκιον (σήμερα Λιδωρίκι) καταλήφθηκε από τον κυβερνήτη τού Κωνσταντίνου στο Αίγιο, τον Κωνσταντίνο Καντακουζηνό Παλαιολόγο.

[←129]

[Χαλκοκονδύλης 6.48] Λεωδορίκιόν τε τό κατά τήν Λοκρῶν χώραν ᾠκημένον πολίχνιον, Πίνδου μέντοι τό κατά τήν Φαναρίου πόλιν ᾠκημένον, ἄρχοντά τε λαμβάνει ἀπό βασιλέως. τό δέ αὖ κατά τήν Ἀχαΐαν καθῆκον Ἀραβαῖοι ᾤκουν ἄνδρες Ἀλβανοί, ὑπό βασιλέως συγχωρηθέντες ἄρχειν τῆς πατρῴας αὐτῶν χώρας· καί οὗτοι ἀφίκοντο ἐς τούς Ἕλληνας. συναγαγών δέ καί ξύμπασαν τήν Πελοπόννησον ἐς τόν Ἰσθμόν ἐτείχισεν αὐτόν, ὡς ἠδύνατο τάχιστα, συγκαλέσας αὐτοῦ καί τόν ἀδελφόν, καί ἧς αὐτός ἦρχε χώρας, ξύμπαντας ἐνταῦθα μεταπεμψάμενος ἐληλάκει τό τεῖχος, παραδούς ἑνί ἑκάστῳ, ὅσον ἐν τοσῷδε χρόνῳ παρέχοιτο ᾠκοδομημένον. ὡς δέ τό τεῖχος τοῦ Ἰσθμοῦ αὐτῷ παρεσκεύαστο, στρατόν τε ἔπεμπεν ἐπί τήν βασιλέως χώραν, καί ἐδῄου τε τήν χώραν καί πολεμῶν διεγένετο.

[←130]

Η επιδρομή τού Ομέρ έγινε το 1444.

[←131]

Αυτό ήταν μετά τη νίκη των Οθωμανών στη Βάρνα.

[←132]

[Χαλκοκονδύλης 6.49] Μετά δέ ταῦτα οὐ πολύν χρόνον Ὀμάρης ὁ Τουραχάνεω παῖς, παραλαβών τό Θετταλίας στράτευμα, ἐπήλασέ τε ἐπί τάς Θήβας καί τήν Ἀττικήν, καί ληϊσάμενος ἀπέλαυνε, λείαν ἀπάγων ἱκανήν. ἔνθα δή Νέριος ὁ Ἀθηνῶν τύραννος, ὡς ἑώρα τά Τούρκων πράγματα αὖθις ἐπανιόντα ἐς τό πρότερον καθεστηκός, ἐπρεσβεύετο ἐς τάς θύρας καί ἠξίου αὐτῷ σπένδεσθαι βασιλεῖ, ἐφ' ᾧ ἀπάγειν φόρον, ὃν ἂν αὐτῷ τάξαιτο. βασιλεύς μέν οὖν Ἀμουράτης ἐπείθετό τε καί ἔσπενδεν αὐτῷ, ἐφ' ᾧ καί πρότερον ἀπέφερε, φόρον ἀπάγειν καί τοῦ λοιποῦ.

[←133]

Αυτοί ήσαν ο Νέριο Β’ Ατσαγιόλι (δούκας 1435-1439 και 1441-1451) και ο αδελφός του Αντόνιο Β’ (δούκας 1439-1441). Ήσαν γιοι τού ξαδέλφου τού Αντόνιο Α’, τού Φράνκο (τού γιου τού Ντονάτο, αδελφού τού Νέριο Α’), και ο Αντόνιο τούς όρισε κληρονόμους του. Για τον Αντόνιο Α’ βλέπε 4.56-59.

[←134]

Ο Αντόνιο Α' πέθανε στις αρχές καλοκαιριού τού 1435.

[←135]

Η γυναίκα τού Αντόνιο ονομαζόταν Μαρία, πιθανώς Μελισσηνή. Ο πατέρας τού Λαόνικου Χαλκοκονδύλη ονομαζόταν Γεώργιος.

[←136]

Αυτή η περίπλοκη φράση θεωρείται ότι σημαίνει ότι η χήρα τού Αντόνιο, η Μαρία, παντρεύτηκε τον Νέριο Β'. Αυτό υποστηρίζεται από ένα ενετικό έγγραφο αλλά αμφισβητείται από ορισμένους ιστορικούς.

[←137]

[Χαλκοκονδύλης 6.50] Ὁ δέ Νέριος οὗτος ἀφίκετο, ἀπό Φλωρεντίας τῆς Τυρρηνῶν μητροπόλεως ὤν, ἐπί τήν Ἀθηνῶν τυραννίδα τρόπῳ τοιῷδε. Ἀντώνιος ὁ Ῥαινερίου παῖςτοῦτόν τε ἅμα καί τόν ἀδελφόν αὐτοῦ μεταπεμψάμενος ἀπό Φλωρεντίας προσήκοντάς τε αὐτῷ καί ξυγγενεῖς εἶχε παρ' ἑαυτῷ, τήν δίαιταν παρεχόμενος. ἐπεί δέ ἐτελεύτησεν Ἀντώνιος, ὑπό εὐεξίας ἀποπληγείς κατά τόν ὕπνον, ἥ τε γυνή αὐτοῦ ἔπεμπεν ἐς βασιλέα τήν ἀρχήν ἐπιτραπῆναι αὐτῇ τε καί τῷ τῆς πόλεως ἀμείνονι, ἑαυτῆς δέ προσήκοντι, πατρί δέ ἡμετέρῳ. τοῦτον ὡς ἔπεμπε πειρασόμενον παρά βασιλεῖ, καί χρήματα διδοῦσα μεγάλα, ὥστε διαπράττεσθαι σφίσι τήν ἀρχήν τῆς τε Ἀττικῆς ἅμα καί Βοιωτίας, ὡς ἐξελαύνων ἐκ τῆς πόλεως ἐπορεύετο παρά βασιλέα, οἳ προέστησαν τοῦ δήμου, κατά τό πρός αὐτόν Χαλκοκανδύλην ἔχθος τήν τε γυναῖκα τοῦ Ἀντωνίου ἀπάτῃ παρήγαγον ἐκ τῆς ἀκροπόλεως, καί τούς προσήκοντας Ἀντωνίου καθίστασαν τυράννους, καί τό γένος ἐξελάσαντες αὐτοί ἴσχουσι τήν πόλιν. ἐπιγαμίαν δέ ποιησάμενοι πρός τήν γυναῖκα τοῦ Ἀντωνίου ἐπί θετῷ αὐτῆς παιδί ἀγαθῷ, ἐς τήν ἀκρόπολιν παρῆσαν. καί οὐ πολλῷ ὕστερον ἐκβάλλοντες τήν γυναῖκα ἐκ τῆς ἀκροπόλεως, καί τό γένος ἡμῶν ἐξελαύνοντες, τά τῆς πόλεως πράγματα ἔσχον.

[←138]

Ο Τουραχάν πολιόρκησε και κατέλαβε τη Θήβα το 1435.

[←139]

[Χαλκοκονδύλης 6.51] Ὁ μέν δή Χαλκοκανδύλης ἀφικόμενος παρά βασιλέα ἐς φυλακήν μέντοι περί αὐτόν ἐγένετο, ὑπό βασιλέως κελευόμενος παραδοῦναι τήν χώραν. ὡς δέ ὑποσχόμενος ἐς τρεῖς μυριάδας χρυσίου οὐδέν τι ἔπρασσε, στρατόν δέ ἐπύθετο πεπομφέναι βασιλέα ἐπί Βοιωτίαν ὡς τήν Θηβῶν πόλιν παραστησόμενον, διεπράξατό τε καί ἀπέδρα ἐπί Βυζάντιον, καταλιπών τούς τε θεράποντας καί σκηνάς ἅμα καί ὑποζύγια. ἐπιβάς δέ νεώς ἀπό Βυζαντίου ἔπλει ἐπί τήν Πελοπόννησον. καί ἐνταῦθα νῆες αὐτοῦ περιπλέουσαι τῶν τυράννων τῆς Ἀττικῆς συλλαμβάνουσί τε τό πλοῖον, καί αὐτόν ἑλόντες Χαλκοκανδύλην ἀνήγαγον παρά βασιλέα δέσμιον. βασιλεύς μέν αὐτῷ ἀφῆκε τήν αἰτίαν καί συνέγνω, μηδέν ἐπί τούτῳ αἰτιασάμενος· αὐτός μέντοι τάς τρεῖς μυριάδας ἀπαιτούμενος οὐκ ἔχειν ἀποδιδόναι ἔφασκεν. ἐντεῦθεν ἡ χώρα ἐλεηλατεῖτο μεγάλως ὑπό τοῦ βασιλέως ἐν τῇ Θετταλίᾳ χώρᾳ.

[←140]

Ο Αντόνιο Β' κυβέρνησε την Αθήνα από το 1439 μέχρι το 1441, αν και ο λόγος τής απουσίας του Νέριο Β’ είναι αβέβαιος.

[←141]

Αυτό αναφέρεται πίσω στα γεγονότα τού 6.49 πιο πάνω.

[←142]

Το 1446.

[←143]

Βλέπε 6.47 πιο πάνω.

[←144]

[Χαλκοκονδύλης 6.52] Νέριος δέ τύραννος ὢν τήν ἀρχήν, καί θηλυδρίας ὢν καί μαλακώτερος, ὑπό ἀδελφοῦ Ἀντωνίου ἀφῄρητο τήν ἀρχήν ἐπιβουλευθείς. μετά δέ, ὡς ἐτελεύτησεν Ἀντώνιος, ἐς τήν ἀρχήν αὖθις κατέστη Νέριος ὁ Ἀντωνίου ἀδελφός, ἀπό Φλωρεντίας ἀφικόμενος. τότε δέ διά τήν εἰς τούς Ἕλληνας αὐτοῦ συμμαχίαν ἐδῄου τήν χώραν ὁ τῆς Θετταλίας ὕπαρχος. πράγματα δέ ἔχων εἰρήνην ἐποιεῖτο πρός βασιλέα. καί οἱ Ἕλληνες πυθόμενοι ἐστρατεύοντο ἐπί τάς Ἀθήνας. ἐνταῦθα ἄγγελόν τε ἔπεμπε πρός τόν βασιλέα, ὡς κακῶς ποιοῖεν αὐτόν οἱ Ἕλληνες καί πολιορκοῖεν τήν πόλιν, πειρώμενοι ἐξελεῖν. καί Τουραχάνης δέ, ὁ τῆς Θετταλίας ὕπαρχος, τῷ τε βασιλεῖ πέμπων ἀγγέλους ἐπῆρεν ἐπί Πελοπόννησον στρατεύεσθαι. ἀλλά ταῦτα μέν ὕστερον χρόνῳ πολλῷ ἐγένετο· τότε δέ ὑπό τῷ Πελοποννήσου ἡγεμόνι, βασιλέως δέ ἀδελφῷ ἐδεδούλωτο, τρόπῳ ᾧ πρότερόν μοι δεδήλωται.

[←145]

Αναφορά στη μάχη τής Νικόπολης. Αυτή η πρόταση συμπυκνώνει μια περίπλοκη σειρά διπλωματικών ανταλλαγών μεταξύ όλων των εμπλεκόμενων χριστιανικών δυνάμεων.

[←146]

Ένας μεγάλος χριστιανικός στόλος συγκεντρώθηκε στα στενά τον Αύγουστο τού 1444, αποτελούμενος από πλοία τού πάπα, τής Βενετίας, τής Βουργουνδίας και τής Ραγούσας. Ο Χαλκοκονδύλης ίσως δεν γνώριζε ότι αυτά ήσαν τα ίδια πλοία με εκείνα στα οποία αναφέρεται στο 6.16 πιο πάνω.

[←147]

[Χαλκοκονδύλης 6.53] Ἀλλά κατά μέν τούς Ἕλληνας καί τήν Πελοπόννησον τοιαῦτα ἐγένετο, κατά δέ τόν Βυζαντίου βασιλέα τάδε ξυνεβεβήκει. τούς τε γάρ Παίονας ὡς ᾔσθετο ἀπελάσαντας καταλύσασθαι τῷ Ἀμουράτῃ, Γεωργίου ἐς τοῦτο παρακαλέσαντος, ἔπεμπον πρέσβεις παρά τόν Ῥώμης ἀρχιερέα, ὑποτιθέμενοι ὡς τριήρων καί νεῶν παραγενομένων σφίσιν ἐς τόν Ἑλλήσποντον, ὥστε ἀπόντι αὐτῷ ἐς τήν Ἀσίαν μή ἐπιτρέψαι διαβῆναι ἐς τήν Εὐρώπην, εὐπετῆ ἂν γένοιτο ταύτῃ χειρωθῆναι τά πράγματα αὐτοῦ· εἴτε τό τῆς Εὐρώπης στράτευμα σύν τῷ Ἀμουράτῃ ἀπομονωθήσεται, οὐκέτι εἰς χεῖρας τοῖς Παίοσιν ἰέναι ἐθελήσει. ἔπεμπον δέ καί ἐς τούς Κελτούς καί τόν Βουργουνδίας ἡγεμόνα ἀναμιμνήσκοντες, ὡς δίκαιοι εἶεν δίκην πράττεσθαι τῶν ἐν τῷ πολέμῳ Παιαζήτεω ἀποθανόντων Κελτῶν διά τήν τοῦ Σιγισμούνδου ἀγνωμοσύνην. συνεπελάβοντο μέν οὖν σύν τῷ ἀρχιερεῖ Ῥωμαίων, καί τριήρεις ἐπλήρωσαν δέκα, ἐπί Ἑλλήσποντον πέμποντες. καί ἀρχιερεύς δέ δέκα ἄλλας πληρώσας ὑπέστελλεν ἐπί βασιλέα Ἰωάννην, ὡς ποιησομένους, ἃ ὑποθοῖτο αὐτοῖς βασιλεύς. οὗτοι μέν οὖν ἀφικόμενοι ἐς τόν Ἑλλήσποντον διεκώλυον Ἀμουράτην τοῦ ἐς τήν Εὐρώπην διαβῆναι.

[←148]

Για την εξουσία τού Ζενέμπισι επί τού Αργυρόκαστρου, που τερματίστηκε το 1418, βλέπε 4.52. Το παρόν επεισόδιο, που πρέπει να χρονολογηθεί στο 1443-44, φαίνεται ότι δεν τεκμηριώνεται από αλλού.

[←149]

[Χαλκοκονδύλης 6.54] Κατά δέ τήν παράλιον τῆς Μακεδονίας ἐς τόν Ἰόνιον συνέβαινε τοιάδε. ὡς γάρ προσδόκιμοι ἦσαν οἱ Παίονες ἀφίξεσθαι αὖθις ἐς τήν Εὐρώπην, ὡς ἐξελόντες Τούρκους τε καί Ἀμουράτην ἐκ τῆς Εὐρώπης, προϊδόντες ὅτι ἔσοιτο αὖθις ὁ πόλεμος (προηγγέλλετο γάρ ἁπανταχῇ τῇ Εὐρώπῃ, ὡς συλλέγοιντό τε αὖθις στρατευσόμενοι οἱ Παίονες καί ὁ Ἑλλήσποντος ὑπό τῶν ἑσπερίων κατέχοιτο), ὥρμητο καί αὐτός τις ἕκαστος ἐπί τήν πατρῴαν αὑτοῦ ἀρχήν, ὡς σχήσων τε καί καταληψόμενος, ὅ τι ἂν αὐτῷ προχωρήσειεν. ἔνθα δή καί Ζενεμπίσας ἀπό Μακεδονίας τῆς πρός τόν Ἰόνιον παραλίου ὡρμημένος, συμπαραλαμβάνων τούς ταύτῃ Ἀλβανούς, οἳ ἐνῆσαν αὐτῷ, προῄει διά τῆς Ἀργυροπολίχνης, καί τήν τε πεδιάδα, ὅσην ᾤκει ἐνταῦθα μέχρι Καστορίας, ὑπηγάγετο. ἐνταῦθα δή Θερίζης ὁ Βερροίας ὕπαρχος, ξυναγαγών τούς παρά Ἀτζικερίη Σκύθας τε ἅμα καί Τούρκους τούς βασιλέως, ἐπισπομένων αὐτῷ καί συχνῶν τῶν ἀπό τῆς Θέρμης τε καί Λίμνης τῆς Περραιβῶν, ἐπέλασέ τε ἄφνω, καί ἀπαρασκεύοις ἐπεισπεσών, ἐσκηνωμένοις αὐτοῦ ταύτῃ που περί τήν τῆς Καστορίας χώραν, τούς πλείστους τε αὐτῶν Ἀλβανῶν διέφθειρε, καί αὐτόν Ζενεμπίσαν τόν ἡγεμόνα ἀνελών ἐπί πολύ ἤλασε φόνου, ἐνταῦθα τούς ἄλλους καταβαίνων. Ταύτῃ μέντοι ἀνά τήν Εὐρώπην ἐγένετο, καί ἐς θορύβους καθίστατο, ὡς ἕκαστοι ἐπί τά σφέτερα αὐτῶν ὡρμημένοι πράγματα. καί οἱ Τοῦρκοι ἐς φόβον τε ἐγένοντο μέγαν, οἰόμενοι 2.97 αὐτίκα ἀπόλλυσθαι ὑπό Παιόνων καί τῶν παροίκων ἐθνῶν ἀλλοφύλων αὐτοῖς· καί ὅπῃ τύχοιεν, τά τείχη ἐκράτυνον, καραδοκοῦντες, ᾗ ἀποβήσεται ἕκαστα ἐς τό τοιόνδε.

[←150]

Στις 4 Αυγούστου 1444 ο καρδινάλιος Τσεζαρίνι απάλλαξε τον βασιλιά τής Ουγγαρίας από τούς όρκους του στον σουλτάνο.

[←151]

Για τις συγκρούσεις τού Μουράτ με τον Καραμάν βλέπε 6.46 πιο πάνω.

[←152]

Οι εν λόγω Βοημοί ήσαν οι δυνάμεις των Τσέχων Χουσιτών τού Γιαν Τζίσκρα, που κατείχαν τη Σλοβακία και είχαν υποστηρίξει την αυστριακή πλευρά στην κρίση διαδοχής. Ο βασιλιάς Βλάντισλαβ έκανε νέα ανακωχή μαζί του στις 24 Απριλίου 1444.

[←153]

[Χαλκοκονδύλης 6.55] Παίονες δέ, ὡς πρέσβυς ἀφίκετο παρ' αὐτοῦ τοῦ Ῥωμαίων ἀρχιερέως Ἰουλιανός καρδινάλιος, ἀνήρ τά τε ἄλλα ἐπιεικής καί ἐς τήν Ῥωμαίων σοφίαν εὐδόκιμος, παρεκάλει τε ἐπί τόν πόλεμον, τόν τε ὅρκον, ὃς μέγιστος ἦν αὐτοῖς ἐν ταῖς σπονδαῖς, ἐλύσατο ἐπιτροπῇ τοῦ ἀρχιερέως, ἀνέγνω δέ τά αὐτόθι. καί ὥρμηντο στρατεύεσθαι ἐπί τήν Εὐρώπην, οἰόμενοι καταλήψεσθαι αὐτήν ἔρημον, ἀπόντος τοῦ Ἀμουράτεω κατά τήν Ἀσίαν καί διατρίβοντος, καί τῶν νεῶν τοῦ ἀρχιερέως αὐτοῦ ἐν τῷ Ἑλλησπόντῳ διαπλεουσῶν ὡς μή ἐπιτρέπειν διαβῆναι, καί [ὑπό] τοῦ Ἑλλήνων βασιλέως ὑποσημαίνοντος σφίσι ταῦτα, ὡς οὐκ ἄν ποτε διαβαίη ἐς τήν Εὐρώπην· τούς τε Βοέμους ἐν σπονδαῖς σφίσι ποιησάμενοι κατά τήν διαφοράν, δι' ἅ μοι δοκεῖ καί τάς Ἀμουράτεω σπονδάς ποιήσασθαι, πράγματα σφίσι παρεχόντων, καί ὡς παρεσομένου αὐτοῖς ἀπό τῶν Βοέμων χώρας πολέμου, ἐδέξαντο τήν βασιλέως Ἀμουράτεω εἰρήνην, τότε δή συνθέμενοι ἐκείνοις, ὡς παρεῖχεν αὐτούς ἐν καλῷ ἡσυχίαν ἄγειν,

[←154]

Ο Βλαντ Β’ Ντράκουλ ενώθηκε με τον ουγγρικό στρατό στο Βίντιν τον Οκτώβριο τού 1444.

[←155]

[Χαλκοκονδύλης 6.56] Ὥρμηντο στρατεύεσθαι ἐπί τήν Εὐρώπην, ξυμπαραλαμβάνοντες ∆ᾶκάς τε καί ∆ρακούλην τόν Μύρξεω παῖδα, ὡς παρών τε ἐς τόν πόλεμον συμπροθυμοῖτό τε καί συνεπιλάβοιτο, παρέχων ἱππέας ἀμφί τούς μυρίους. Γεώργιον δέ τόν Τριβαλλῶν ἡγεμόνα παρεκάλουν μέν ἐς τόν πόλεμον τοῦτον, συνδιαφέρειν τε αὐτόν ἅμα ἐκείνοις· ἀλλ' οὐκ ἐπείθετο, φάμενος ἀθέμιτα ἐργάζεσθαι αὐτούς, τάς τε σπονδάς λύοντας καί ἀδικίας ὑπάρχοντας, χρήμασί τε ἐνόμισε διαλύσειν αὐτῷ τήν αἰτίαν, ὅτι οὐ στρατεύοιτο τῷ Παιόνων βασιλεῖ. προηγόρευε δέ τῷ τε βασιλεῖ μή στρατεύεσθαι, ὡς Τούρκων μέγα δυναμένων, καί οὐκ εὐπετῶς ῥᾴδιον οὕτω χειρωθῆναι ὑπό Παιόνων. ἑώρα γάρ τήν παρασκευήν οὐχ ἱκανήν εἶναι, ὥστε τήν Εὐρώπην κατασχεῖν, παμπόλλων ἐν αὐτῇ ὄντων Τούρκων, καί ἐν πολέμοις πολλά πειραθέντων, καί τό πλέον τοῦ βίου σφίσιν ἐντεῦθεν ποιουμένων. ἀρετήν τε τό γένος τοῦτο ἐς ἀπόγνωσιν ἀφικέσθαι ἀξίαν λόγου ἐνδεικνύμενον ἁπανταχοῦ, καί ἀναλαμβάνειν τε σφᾶς τό γένος τοῦτο ὑπεμίμνησκε δαιμονίως παρά τά ἄλλα γένη.

[←156]

Ο Ντομπρότιτσα ήταν Βούλγαρος άρχοντας στα μέσα τού 14ου αιώνα (πεθ. 1385) που καταγόταν από τον βασιλικό οίκο των Κουμάνων Τέρτερ, οι οποίοι είχαν παρέμβει στον βυζαντινό εμφύλιο πόλεμο (1341-1347) και είχαν ανταμειφθεί με τον αυλικό τίτλο των δεσποτών. Από αυτόν έχουν πάρει το όνομά τους η περιοχή Δοβρουτσά (στη Ρουμανία) και η πόλη τού Ντόμπριτς.

[←157]

Οι Ούγγροι έφτασαν στη Βάρνα στις αρχές Νοεμβρίου 1444. Η Καλλιάκρα είναι οχυρωμένο ακρωτήριο βορειοανατολικά τής Βάρνας.

[←158]

[Χαλκοκονδύλης 6.57] Λαδισλάος μέν οὖν ὁ τῶν Παιόνων βασιλεύς, ἀπό τοῦ Ἐρδελίου διαβάς τόν Ἴστρον καί τόν στρατόν διαπορθμεύσας, ἀφίκετο ἐς τήν βασιλέως χώραν, καί αὐτοῦ ἐστρατοπεδεύετο κατά τήν τοῦ Εὐξείνου παραλίαν, ∆οβροτίκεω τοῦ Μυσοῦ χώραν, ἐπί Καλλιάκρην τε καί ἐπί Βάρνην. καί ἐλθόντες ἐνταῦθα τάς τε πόλεις ἐπολιόρκουν. καί ἡ μέν Βάρνη ὡς ἐπολιορκεῖτο, προσεχώρησε καθ' ὁμολογίαν, ἡ δέ Καλλιάκρη ἑάλω τε προσβαλόντων τῶν Παιόνων καί ἀναβάντων ἐπί τό τεῖχος. ἐξελόντες δή καί ἐξανδραποδισάμενοι ἤλαυνον εὐθύ τῆς Βυζαντίου χώρας καί Ὀρεστιάδος.

[←159]

Αυτό το απόσπασμα συνεχίζει από το 6.46 πιο πάνω.

[←160]

[Χαλκοκονδύλης 6.58] Καί οἱ μέν ἀμφί ταῦτα εἶχον, Ἀμουράτης δέ ὁ Μεχμέτεω ἐλάσας ἐπί Καραμᾶνον τήν τε χώραν ἐδῄου, καί τά ὑποζύγια ληϊσάμενος ἐπολιόρκει τήν τοῦ Ἰκονίου ἀκρόπολιν. Καραμᾶνος μέν οὖν ἐπί τά ἄκρα τῆς χώρας ἀποφυγών διέτριβεν αὐτοῦ, ὡς ἤν τις ἐπ' αὐτόν, ἀπό τῶν ἄκρων ἀμυνούμενος διεκαρτέρει. καί ἐπρεσβεύετο πρός τόν Ἀμουράτην, ὑποσχόμενος διδόναι τε ὁμήρους, καί τόν παῖδα ἐς τάς θύρας αὐτοῦ ἐπιπέμπειν, καί φόρον ἀπάγειν τοῦ ἔτους διπλάσιον, οὗ ἀπέφερε πρότερον. ταῦτα δή οὖν προτείνοντος τοῦ Καραμάνου, καί δεομένου σπένδεσθαι αὐτοῦ τῷ βασιλεῖ, ἐνταῦθα ἀφίκετο ἀγγελία παρά τοῦ Τριβαλλῶν ἡγεμόνος, ὡς οἱ Παίονες ἐπελαύνοντες διαβαίνουσι τόν Ἴστρον. καί τότε δή τούς λόγους ἐδέχετο τοῦ Καραμάνου καί σπονδάς ἐποιεῖτο, λαβών δέ ὁμήρους καί τόν παῖδα αὐτοῦ ἀπήγαγε τόν στρατόν.

[←161]

Ο οθωμανικός στρατός πέρασε απέναντι στις 27-28 Οκτωβρίου.

[←162]

[Χαλκοκονδύλης 6.59] Τόν μέν οὖν Ἑλλήσποντον ἐπυνθάνετο κατέχεσθαι ὑπό τῶν νεῶν τῶν Ἰταλικῶν καί ἑσπερίων. ἐνταῦθα ἐν ἀπόρῳ ἐχόμενος, ὅ τι χρήσαιτο τῷ παρόντι ἐς διάβασιν, τόν στρατόν ὅμως ἦγε σπουδῇ ἐπί τόν Ἑλλήσποντον, ὡς τάς τε τριήρεις, ἢν ἐπιπλέουσαι διακωλύωσι, τοῖς τηλεβόλοις ἀπελασόμενος. ἔστι γάρ τοῦτο τῆς Προποντίδος στενώτατον ἐπιεικῶς, καί πύργος ἔνεστιν ἐν τῇ Ἀσίᾳ Ἱερόν καλούμενος, ὥστε μηδαμοῦ ἑτέρωθι ἐς τοσοῦτον βραχύ ξυνιέναι τώ ἠπείρω διαστῆσαι. ἐνταῦθα ὡς ἐπῆγε τόν στρατόν διαβησόμενος, τόν τῆς Εὐρώπης τε καί Ἀσιανόν, τάς μέν τριήρεις οὐκέτι κατέλαβεν ἐνταῦθα· ἄνεμοι γάρ ἰσχυροί πάνυ οὐκ εἴων τάς τριήρεις ἐς τήν Προποντίδα ἐσπλέειν, καί πνεῦμά τε ἰσχυρόν κατῄει ἐπί συχνάς ἡμέρας, βιαζόμενον τάς ναῦς μηδαμῇ ἀναπλεῦσαι ἐναντία τοῦ πνεύματος. Ἀμουράτης δέ, ὡς αἱ τριήρεις οὐκέτι παρῆσαν αὐτοῦ, καθ' ἡσυχίαν διέβαινεν αὐτός τε καί ὁ στρατός ἅπας. ἐπεί δέ διεβεβήκει, ἄγγελον ἔπεμψε παρά τόν Βυζαντίου βασιλέα, ἐροῦντα αὐτῷ, ὡς διαβαίνοι σῶς καί ἐπί τόν ἐχθρόν αὐτοῦ ἰθύ ἐλαύνοι, καί εὔχεσθαι παραγγέλλειν ὡς κάλλιστα αὐτῷ τά ἐς τούς πολέμους.

[←163]

[Χαλκοκονδύλης 7.1] Βασιλεύς δέ Ἑλλήνων ὡς ἐπύθετο τά παρά τοῦ ἀγγέλου, ἤχθετο μέν οἷα εἰκός, διαβεβηκότος οὕτω, ὥστε μή διακωλῦσαι τήν διάβασιν ἀμαχητί, ἀλλ' ἡσυχῇ διαβάντα τόν τε στρατόν αὐτοῦ ἅμα διαπορθμεῦσαι, καί ἔφερε μέν χαλεπῶς, ἐβουλεύετο δέ, ὅπως τῷ παρόντι χρήσοιτο, καί εἴτε πόλεμον ἀπαγγέλοι τῷ Ἀμουράτῃ εἴτε εἰρήνην. εἰ μέν γάρ εἰρήνη αὐτῷ εἴη πρός Ἀμουράτην, ἐχρῆν ἐλαύνοντι διά τοῦ Πόντου τήν χώραν αὐτοῦ ἀγοράν τε ἅμα παρέχειν καί τά ἐπιτήδεια. καί τοῦτο ἐδόκει δεινόν αὐτοῦ ἔσεσθαι πρός τῶν Παιόνων, ἐπειδάν περιγένωνται τοῦ Ἀμουράτεω, καί ἀχθεσομένους αὐτῷ διά τοῦτο τούς Παίονας. ἐδόκει τε οὖν ἐπί τήν τῶν Παιόνων μοῖραν τραπομένους ἑλέσθαι τε τά ἐκείνων, καί πόλεμον ἐπαγγέλλειν τῷ Ἀμουράτῃ. ὡς μέν οὖν ἡ γραφή ἐδήλου, οὐ πάνυ τι διεσάφησε Χαλίλης ὁ Πραΐμεω, ἐπιτήδειος ὢν ἐν τῷ τότε τοῖς Ἕλλησι, καί βουλόμενος ὡς ἥκιστα αὐτούς ἐκ τοῦ ἐμφανοῦς πολεμεῖν βασιλεῖ, πρίν ἢ καραδοκῆσαι, οἷ χωρήσει ὁ πόλεμος.

[←164]

Ο Μουράτ βάδισε κατευθείαν προς τούς Ούγγρους και συγκρούστηκε μαζί τους στη Βάρνα μόλις τούς έφτασε, στις 10 Νοεμβρίου 1444.

[←165]

[Χαλκοκονδύλης 7.2] Ἀμουράτης μέν δή εὐθύ τῶν πολεμίων ἐλαυνόντων ἐστρατεύετο παρασκευασάμενος, καί τό ἄλλο τῆς Εὐρώπης στράτευμα κατέλαβεν ἠθροισμένον αὐτῷ, καί προσιόν ἑκάστοτέ οἱ ἐπί τόν πόλεμον. οὗτος δέ κατόπιν ἐλαύνων τοῦ Παιόνων στρατοῦ ἐστρατοπεδεύετο νυκτός, ἔνθα τῇ προτεραίᾳ ἐπηυλίζοντο οἱ Παίονες, καί ἡμέρᾳ αὖ ἤλαυνε καί ἐστρατοπεδεύετο ἐς τόν σταθμόν τῶν Παιόνων, ᾗ ἐστρατοπεδεύοντο. τοῦτο δέ ἐποίει ἐπί ἡμέρας τέσσαρας, καθορῶν τε τό πλῆθος τῶν πολεμίων καί ὡς ἔχουσι διαθέσεως ἐς αὐτόν, εἴτε περιδεεῖς ἐπί πᾶσιν, ὥστε ἐπί βραχύν τινα χρόνον συστέλλεσθαι, εἴτε καί τόλμῃ χωροῦντες, μηδέν δεδιότες στρατεύονται, καί ὡς ἔχουσί τε ἐπιτηδείων ἐν τῷ στρατοπέδῳ. ταῦτα γάρ ἅμα συνειδείη ἄν τις ἑπόμενος τῷ πολεμίων στρατοπέδῳ, καί ἐπιλογίσαιτο σαφέστατα, ὡς ἔχουσί τε δέους καί τόλμης καί ὡς ἔχουσιν ἐπιτηδείων καί πληθύος, πόρρω τε εἴη ὁ στρατός ἢ ἐγγύς τούτου. ταῦτα μέν οὖν Ἀμουράτης ἐλαύνων κατόπιν ἐλογίζετο ἐπί τέσσαρας ἡμέρας·

[←166]

[Χαλκοκονδύλης 7.3] Τῇ δέ πέμπτῃ Ἰωάννης ὁ Χωνιάτης, ὡς ᾔσθετο κατά πόδας ἐλαύνειν τόν βασιλέως στρατόν, ἐς βουλήν τε καθίστατο σύν τῷ Παιόνων βασιλεῖ, καί ἐβουλεύοντο, εἰ τήν μάχην αὐτοῦ ποιήσαιντο καί μαχεσάμενοι οὕτω τοῦ πρόσω ἔχοιντο, ἢ ἀμαχητί προΐοιεν, καταλαμβάνοντες τήν χώραν. ἐνταῦθα ἔδοξε βουλευομένοις τήν μάχην ποιεῖσθαι, ὡς ἂν μή ἐπισπώμενοι ἐνοχλοῖεν καί πράγματα ἔχοιεν, ὥστε κωλύεσθαι, ἤν τι ἐπιχειροῖεν [τήν] ἐς τήν χώραν αὐτοῦ. ὡς οὖν ἐδέδοκτο καί ἐπέμενον, ἐνταῦθα Ἀμουράτης ἀφικόμενος ἐστρατοπεδεύετο ἐν τῷ πεδίῳ.

[←167]

[Χαλκοκονδύλης 7.4] Καί πρῶτα μέν τούς νεήλυδας παραταξάμενος ἐκυκλοῦτο ὑπό τῶν θυρεῶν, εὐμεγέθεις πηξάμενος σιδηρείους ἐς τήν γῆν. φέρει δέ τούτους αἰεί, ὅποι ἂν στρατεύηται βασιλεύς, ἐπί τῶν καμήλων· καί πρός γε τά ὅπλα τῶν νεηλύδων ἐπί τῶν καμήλων φέρει, καί ὅποι ἂν ἔσοιτο αὐτῷ μάχη, διανειμάμενος τά ὅπλα ἐς μάχην καθίσταται. μετά δέ τούτους τούς θυρεούς ἄγων καί τάς καμήλους αὐτοῦ ταύτῃ ἔμπροσθεν τῶν θυρεῶν ἔστησε, καί οὕτω παρετάσσετο ἐς τάς θύρας. ἐν μέσῳ δ' αὐτός τε καί οἱ τοῦ οἴκου ἡγεμόνες καί οἱ τῶν θυρῶν, ὅσοι πάρεισιν αὐτῷ ἐς τό στρατόπεδον. τό δέ Εὐρώπης στράτευμα παρετάσσετο αὐτῷ ἔχον τε στρατηγόν Καραζίην, ἄνδρα εὐδόκιμον. ἐτάσσετο δέ κατά ἴλας χωρίς ἀπ' ἀλλήλων διεστηκυίας οὐ πολλῇ χώρᾳ. καί τό Ἀσίας στράτευμα ἐτάσσετο κατά ἴλας ἐπί μέτωπον ἱσταμένας ξυμπάσας, ὥστε ἀλλήλαις ἐπιβοηθεῖν, ἐπειδάν τι τούτων ὑπό τῶν πολεμίων πονῇ· τά γάρ ἱππικά στρατεύματα οὐκ ἔχει τάσσεσθαι ἄλλῃ πῃ ἢ κατά ἴλας, ἐπεί τά πεζικά ἔχει καλῶς παρατάσσεσθαι ἐπί κέρᾳ. οὐ μέντοι γε οἱ ἱππεῖς.

[←168]

«Βιτέζ» σημαίνει γενναίος (επομένως στρατιώτης) στα ουγγρικά.

[←169]

[Χαλκοκονδύλης 7.5] Παίονες δέ παρετάσσοντο καί οὗτοι κατά λόχους καί φρήτρας· καί οἱ Παίονες εἶχον τό δεξιόν. οἱ δέ ∆ᾶκες τό εὐώνυμον. Καί Ἰωάννης μέν ὁ Χωνιάτης ἔχων τήν φάκζην, τούς βιτάζιδας καλουμένους, ἐπῄει ἐπί τόν τῆς Ἀσίας στρατηγόν. καί οἱ πολλοί μέν αὐτῶν οὐδέ ἐς χεῖρας ἐλθόντες ἐδέξαντο τούς Παίονας, ἀλλ' ἔφευγον ἐκ πολλοῦ, παρείχοντό τε τοῖς Παίοσιν ἐπιδιώκειν, ἔνθα γενόμενοι διεσπάρησαν. καί τόν δεύτερον τῆς Ἀσίας στρατόν οὕτω δή τρεψάμενος ἐδίωκεν. ὑπελείπετο δ' αὐτῷ τό τῆς Εὐρώπης στράτευμα, ἑστηκός τε καί οὐδαμῇ χωρῆσαν, ἀλλ' ἐπιμένον τούς πολεμίους. δῆλα γάρ, ὡς βασιλέως ἑστηκότος τά στρατεύματα ταῦτα τῆς Εὐρώπης ἕστηκε. καί ἤν τε μή δεξάμενα τούς πολεμίους ἐς φυγήν γένοιτο, αὖθις ἐπάνεισιν ἐπί τό βασιλέως στρατόπεδον. εἰώθει γάρ γένος, μετά γε Σκύθας τούς νομάδας πάντων δή μάλιστα, ὧν ἡμεῖς ἴσμεν, φεῦγον αὖθις ξυνίστασθαί τε αὐτῷ καί ἐπανιέναι ῥᾳδίως καί αὖθις ἐς τήν μάχην, καί τρεπόμενον εὐπετῶς, ὅποι ἂν αὐτῷ λυσιτελοίη.

[←170]

[Χαλκοκονδύλης 7.6] Οἱ μέντοι ∆ᾶκες ἐν τῷ θορύβῳ τούτῳ τῆς μάχης, ὡς ἑώρων τούς Ἀσιανούς ἐς φυγήν τρεπομένους, οὐκέτι δή ἐνταῦθα ἐπέσχον, ἀλλ' ἐς τούς βασιλέως θησαυρούς τραπόμενοι διήρπαζον τά τε χρήματα καί τόν βασιλέως κοιτῶνα, καί τάς καμήλους ἐφόνευον, ἀλλήλοις διακελευόμενοι. ὡς δέ ἔργου εἴχοντο καί ἱκανῶς εἶχον τῆς διαρπαγῆς, οὐκέτι ἰόντες ἐς μάχην παρετάσσοντο ἐν οὐδενί, ἀλλ' ἐπί τό ἑαυτῶν στρατόπεδον ἤλαυνον. Ἰωάννης μέν οὖν, ὡς ἐτρέψατο τό τῆς Ἀσίας στράτευμα, ἀφίκετο ἐπί Λαδισλάον βασιλέα, παραινῶν αὐτῷ ἵστασθαι καί ἱδρῦσθαι κατά χώραν, μηδέ προϊέναι ποι συμβαλοῦντα τοῖς πολεμίοις, ὡς ἂν ἐπιόντι κατά τοῦ βασιλέως χαλεπόν ἀποβαίη, καταφυγή ἐκ τῆς μάχης γένοιτο. καί παρεγγύα μηδενί τῶν ἀμφ' αὑτόν ἐπιτρέπειν ἄλλῃ πῃ ἀπιέναι, ἀλλ' αὐτοῦ μένοντας ἐπιμένειν, ἐς ὃ ἂν μαχεσάμενος καί τό τῆς Εὐρώπης στράτευμα τρεψάμενος ὑποστρέψηται, καί τότε ἐπί τάς θύρας ἅμα, ὑπολειπομένου τοῦ ἀγῶνος τούτου, ἐλῶσι μετά ταῦτα, καί ἐξεργάσωνται καί τοῦτον τελευταῖον ἀγῶνα.

[←171]

Στην πραγματικότητα ο Καρατζά ήταν μπεηλερμπέης τής Ανατολίας (Ασίας), όχι τής Ρούμελης (Ευρώπης).

[←172]

[Χαλκοκονδύλης 7.7] Ὁ μέν ταῦτα εἰπών ἀπῄει συνταξάμενος ἐπί τό τῆς Εὐρώπης στράτευμα, ὃ ἐπί τό εὐώνυμον τοῦ βασιλέως παρετάσσετο μέρος, καί συμβαλών ἐμάχετο ἐπί χρόνον τινά. ἐγένετο δέ ἡ μάχη οὕτως. ὡς συμβάλλοιεν οἱ Παίονες ἐς χεῖρας ἐλθόντες, τρεψάμενοι τούς Τούρκους ἐδίωκον, ἕως οὗ ἐγένοντο ἀγχοῦ τοῦ στρατοπέδου αὐτοῦ. μετά δέ εὐθύς συστρέψαντες οἱ Τοῦρκοι ἐδίωκον τούς Παίονας χρόνον ἱκανόν ἄχρις οὗ γένοιντο καί οὗτοι ἐν τῷ στρατοπέδῳ αὑτῶν. καί ὁπότε μέν βιασάμενοι οἱ Παίονες τούς Τούρκους ἐπικέοιντο διώκοντες, ἐνταῦθα συχνοί τῶν Τούρκων ἔπιπτον καταπατούμενοι ὑπό τῶν Παιόνων. καί μέν δή καί Παίονες ἐν τῇ ἀποχωρήσει πολλοί ἀπεγίνοντο, ὁπότε δή αἰδοῖ ἀποχωροῦντες. ἐν τούτῳ πίπτει Καραζίης ὁ τῆς Εὐρώπης στρατηγός, ξίφει Παιονικῷ βληθείς κατά τό στῆθος, δορατίου τραύματι.

[←173]

Δεν είναι σαφές τί σημαίνει αυτό. Αναφέρεται πιθανώς είτε στο μήκος τής λεπίδας που καμπυλώνεται ἠ μένει ευθεία, είτε στο προφίλ τής διατομής της.

[←174]

[Χαλκοκονδύλης 7.8] Τά γάρ Παιονικά ξίφη σχεδόν τι δή, καί τά τῆς Γερμανίας ἁπάσης, ἐληλαμένα τυγχάνει ἐπί μήκιστον καί ὀξέα, οὐ μέντοι τοιαῦτα οἷα καταίροντα κόπτειν ὅτι καί ἄξια λόγου, ὡς τά βαρβαρικά ἢ καί Ἰταλικά. τά μέν βαρβαρικά τοιαῦτα (Τούρκων δέ ἐστι ταῦτα), βάρος ἴσχοντα πάμμεγα καί ἐφ' ἑνί ἔχοντα τήν τομήν, καταβαίνουσί γε μάλιστα δή πάντων τῶν ξιφῶν, ὧν ἡμεῖς ἴσμεν· δεύτερα δέ τούτων τά Ἰταλικά, Ἑλληνικά ποτε γενόμενα. τά δέ Γερμανικά καί Παιονικά μακρά μέν εἰσι καί στρογγύλα, τετράγωνα, τήν τομήν ὀξέα, ἐς ὀξύ δέ πάνυ λήγοντα δόρατος ἐπιφέρουσι τομήν, τοῦ ἐφ' ἵππου κατεπερείδοντος αὐτό ὡς ἐς τό τοῦ δόρατος σχῆμα. Καραζίης μέν οὖν οὕτως ἐτελεύτησε·

[←175]

[Χαλκοκονδύλης 7.9] Περί δέ Λαδισλάον τόν Παιόνων βασιλέα ἐγένετο τοιάδε. ἦσαν γάρ παρ' αὐτῷ ἄνδρες φθονοῦντες καί ἀχθόμενοι τῷ Ἰωάννῃ διά τήν ἀρετήν. ὡς ἑώρων αὐτόν καλῶς διέποντα τά ἀμφί τόν πόλεμον, καί τρεψάμενον μέν τό τῆς Ἀσίας στράτευμα ἅπαν, μαχόμενον δέ καί πρός τό τῆς Εὐρώπης γενναιότατα καί ἀνελόντα στρατηγόν αὐτοῦ Καραζίην, ἔλεγον πρός βασιλέα τοιάδε. "Ὦ βασιλεῦ, τί ἑστηκότες ἐνθάδε ἀναμένωμεν Ἰωάννην τάδε πάντα διαπράττεσθαι, ὡς μόνῳ ἀνδρί ὄντι ἐπιτρέποντες αὐτῷ τούς πολεμίους διώσασθαι; ἡμῖν γάρ ἐς αἰσχύνην ἐπιεικῆ τινα φέρει πάνυ τοῦτο, ἡμᾶς μέν ὧδε ἑστηκότας ὁρμᾶν τόν σόν δοῦλον μαχόμενον τούτοις τοῖς Τούρκοις. ἐχρῆν γάρ δή βασιλέα ὄντα ἡμῶν σύν ἡμῖν τοῖς ἀμφί αὐτόν οὖσιν ἀποδείκνυσθαι ἔργα, οἷα ἐπαινέσαιντο καί αἱ γυναῖκες ἡμῶν καί οἱ ἐν ταῖς πόλεσιν ἡμῶν, τήν μάχην πυνθανόμενοι ὡς ἐγένετο, καί οἱ πολέμιοι. ἀλλ' οὗτος μέν τρεψάμενος τοσοῦτον στῖφος ἀνθρώπων ἀποφέρεται δόξαν ἀθάνατον· σοί δέ ἑστηκότι μόνον ἐνταῦθα καί ἐφορῶντι ἕκαστα ὄνειδος καταλείπεται ἐς τούς ἐπιγινομένους. μηδέ γάρ οἴου, ὡς ἐπειδάν τρέψηται τά στρατεύματα, αἱ τοῦ βασιλέως θύραι ἐπιμενοῦσιν ἡμᾶς ἐπιόντας, ἀλλά φεύξονται τό παραυτίκα, ὅποι προχωρήσαιεν. ἴθι οὖν ἐπί τάς θύρας ἴωμεν τοῦ Ἀμουράτεω· βασιλεύς γάρ ὢν προσφέρεσθαι βασιλεῖ δίκαιος ἂν εἴης."

[←176]

Τού δίνονται διαφορετικά ονόματα στις διάφορες ελληνικές και τουρκικές πηγές.

[←177]

Αυτή η πρόταση είναι ασαφής.

[←178]

[Χαλκοκονδύλης 7.10] Ταῦτα ἀκούσαντα τόν νεανίαν ἔπειθέ τε ὁ λόγος ἔργων οἷα μεγάλων ὀρεγόμενον, καί ὡς εἶχε τάχους, ἐλαύνει ἐπί τάς βασιλέως θύρας, ᾗ ἑστήκει συντεταγμένος ὡς ἐς μάχην, καί τάφρον πέριξ τε ὀρυξάμενος ἐν τῷ στρατοπέδῳ ἐπέμενεν ἰδεῖν, ᾗ χωρήσει ἡ μάχη. ὡς δέ ἐνέβαλεν ἐς τούς νεήλυδας, καί ἐμάχοντο κυκλωσάμενοι ἐντός οἱ νεήλυδες, καί ἀπολαβόντες ἐμάχοντο ἀξίως λόγου. ἐνταῦθα πελέκει ὁ ἵππος τοῦ βασιλέως Παιόνων τιτρώσκεται τούς πόδας καί πίπτει. πεσόντος δέ οὔτε ᾔσθοντο οἱ ἀμφ' αὐτόν οὔτε ἑωράκεισαν ὑπό τοῦ θορύβου τοῦ ἀμφ' αὐτούς γενομένου. ἐνταῦθα ἀφελόμενοι τό κράνος οἱ νεήλυδες καί ὑποτεμόμενοι τήν κεφαλήν ἀπήγαγον ἐς βασιλέα. Θερίζης δέ ἦν τοὔνομα ὁ νέηλυς, ᾧ διά τοῦτο ἀνδρεῖόν τι νέον ἐπέτρεψε βασιλεύς Ἀμουράτης ἔχειν καί μεγάλα ἐτίμα.

[←179]

[Χαλκοκονδύλης 7.11] Ἀμουράτης μέν οὖν ἐνταῦθα λέγεται, ὡς ἑώρα ἐμβαλόντας τούς Παίονας καί μαχομένους ἀξίως λόγου, ὥρμητο ἐς φυγήν· πρίν δέ αὐτόν ἐς φυγήν τραπῆναι, τίς ἰδών αὐτόν ἐβλασφήμησε, δεινόν λογισάμενος εἰ ἐκφύγοιεν, κατέσχε τε αὐτόν, καί μετ' οὐ πολύ τήν κεφαλήν τοῦ βασιλέως Παιόνων ἐς βασιλέα Μουσουλμάνων ἀπήγαγον. Οἱ μέν ἀμφί τόν βασιλέα Παίονες ὡς ἀπήλαυνον, ἐζήτουν τόν βασιλέα· μετά δέ ταῦτα, ὡς ᾔσθοντο ἐνταῦθα πεσόντος καί ἀποθανόντος, ἐνέβαλον μέν αὐτίκα, πειρώμενοι ἀνελέσθαι τόν νεκρόν, οὐ μέντοι γε περιεγένοντο· ἐπύρωσε γάρ τοὖργον τούς νεήλυδας, καί ἐμάχοντο μεγάλως. μετά δέ, ὡς οὐκ ἠδύναντο ἀνελέσθαι τόν νεκρόν, ἀπήλαυνον ἐπί τό στρατόπεδον.

[←180]

Δεν είναι σαφές πότε αναφέρεται αυτό και σε ποιον. Άραγε αναφέρεται προληπτικά στο 7.13 ή σε προηγούμενο συμβάν; Ούτε ο Χούνιαντι ούτε ο Βλαντ Β' συνελήφθησαν ποτέ ο ένας από τον άλλο. Εν πάση περιπτώσει, ο Χούνιαντι βρισκόταν πίσω στην Ουγγαρία τον Φεβρουάριο του 1445.

[←181]

[Χαλκοκονδύλης 7.12] Καί αὐτίκα ἡ φήμη ἀφικομένη ἐπί τόν Χωνιάτην καί ἐς τούς ἄλλους τούς ἐν ταῖς συντάξεσιν ἔπαυσέ τε τῆς μάχης. καί ἀποχωροῦντος καί ἰόντος ἐν οὐδενί κόσμῳ, ἐπυνθάνετο ἕκαστα, οὐκέτι ἤλαυνεν ἐπί τό στρατόπεδον, ἀλλ' εὐθύ τοῦ Ἴστρου ἐπορεύετο αὐτός τε καί οἱ ∆ᾶκες, καί ὡς εἶχον σπουδῆς, ἔφευγον ἐν οὐδενί κόσμῳ καί οἱ ἀμφί τόν βασιλέα Παιόνων. ἐν ταύτῃ τῇ ἀποχωρήσει ἐτελεύτησεν ὑπό Τούρκων Ἰουλιανός καρδινάλιος, ἀνήρ τά πάντα γενόμενος ἄριστος. καί ἄλλοι τε ἔπεσον ἐν τῇ ἀποχωρήσει ἄνδρες ἀγαθοί οὐκ ὀλίγοι ∆ακῶν. Ἰωάννης δέ ὡς ἐπί τόν Ἴστρον ἀφίκετο καί τά τε στρατεύματα διαβάντα διεσπάρη, ἐνταῦθα, ὡς ἐπορεύετο ὀλίγοις τοῖς ἀμφ' αὑτόν, ἑάλω ὑπό ∆ρακούλεω τοῦ ∆ακῶν ἡγεμόνος, πολεμίου τε ὄντος. καί πρότερον δέ Ἰωάννης ἠναντιοῦτο αὐτῷ ἐν τοῖς Παίοσι παρά βασιλεῖ Λαδισλάῳ, ὅτε τήν ἔλασιν ἐποιοῦντο ἀπό τῆς ∆ακίας τόν Ἴστρον διαβαίνοντες, τάς τε κώμας αὐτοῦ ληϊζόμενος, καί διέβαλε πρός βασιλέα Παιόνων ὡς φρονοίη τε τά τῶν Τούρκων καί Ἀμουράτεω, καί ὑποσημαίνοι ἐκείνοις, ἅττα τυγχάνοιεν πράττοντες ἑκάστοτε. καί συνέλαβε μέν ὡς ἀπολέσων, μετά δέ διεπράξατο χρήμασι καί ἀπελύθη διά ταῦτα.

[←182]

[Χαλκοκονδύλης 7.13] Πορευόμενον δέ διά τῆς ∆ακίας εἷλέ τε αὐτόν, τίσασθαι ἐννοούμενος, καί καθείρξας εἶχεν ἐν φυλακῇ. οἱ μέν οὖν Παίονες, ὡς οἴκοι ἐγένοντο, πυνθανόμενοι συλληφθέντα τόν Ἰωάννην, δεινόν τε ἐποιοῦντο καί ἀφόρητον ὑπό ∆ρακούλεω συλληφθῆναι ἄνδρα Παίονα καί ἐν ἀξιώματι ὄντα. ἔπεμπον δέ κελεύοντες ἀφιέναι τόν Ἰωάννην· εἰ δέ μή, περιέψεσθαι ὡς πολέμιον ἐπιόντας ἐπ' αὐτόν πανστρατιᾷ. ταύτῃ ὡς ἐπηγγέλλετο αὐτῷ ὑπό Παιόνων, δείσας περί τοῖς αὑτοῦ πράγμασι, μή νεώτερόν τι βουληθέντες περί τόν ἄνδρα ἐξέλωσιν αὐτόν ἐπιόντες οἱ Παίονες, ἀπέλυσέ τε αὐτόν, καί φιλοφρονησάμενος προέπεμψεν ἐς τούς Παίονας διά τοῦ Πρασοβοῦ ἐς τό Ἀρδέλιον.

[←183]

Ο Χούνιαντι προσπάθησε να επιβάλει τον Νταν στην Βλαχία στα τέλη τού 1447 αλλά δεν ήταν εντελώς επιτυχημένος (τα γεγονότα είναι ασαφή). Επίσης δεν είναι σαφές αν αυτός ο Νταν ήταν ο γιος τού Μπασαράμπ Β' ή τού Νταν Β’, πιθανώς τού δεύτερου. Σε κάθε περίπτωση, ο Βλαντ Β' Ντράκουλ δραπέτευσε και σκοτώθηκε.

[←184]

Ο Χούνιαντι εξελέγη αντιβασιλέας κυβερνήτης τής Ουγγαρίας στις 5 Ιουνίου 1446. Ο πόλεμος με τούς Αψβούργους (ένα περίπλοκο ζήτημα που αφορούσε την ουγγρική διαδοχή) ξέσπασε το 1446-47.

[←185]

Ο Γιαν Γίσκρα κρατούσε τη Σλοβακία με τη βοήθεια τσεχικών δυνάμεων Χουσσιτών και είχε υποστηρίξει την αυστριακή πλευρά στην κρίση τής ουγγρικής διαδοχής. Αποτελούσε διαρκές πρόβλημα για τον Χούνιαντι και υπήρξε ανοιχτός πόλεμος στα τέλη τού 1449 και πάλι το 1451, όταν ο Χούνιαντι αρχικά ηττήθηκε, αλλά κατάφερε να αποκρούσει τον Γίσκρα κατά τη διάρκεια τής καταδίωξης.

[←186]

[Χαλκοκονδύλης 7.14] Τοῦτον μέν οὖν οὐ πολλῷ ὕστερον Χωνιάτης, κατάγων ∆ᾶνον ἡγεμόνα τῆς ∆ακίας ἐκπεπτωκότα, ἐπεξῆλθε, διαφθείρας αὐτόν τε ἅμα καί τόν παῖδα αὐτοῦ. ὡς γάρ στράτευμα συναγείρας κατήγαγεν ἐς ∆ακίαν τόν ∆ᾶνον τοῦ Μπασαραμπᾶ παῖδα ἐκπεπτωκότα, Μύρξεω οὗτος παῖς σύν τῷ παιδί αὐτοῦ παρετάσσετο ὡς ἐς μάχην. παραταττομένων δ' ἀμφοῖν καί μελλόντων ἤδη συμβαλεῖν, οἱ ∆ᾶκες ἀπολελοιπότες ἐν τῇ παρατάξει τόν Μύρξεω παῖδα ηὐτομόλουν παρά ∆ᾶνον. ὁρῶν δ' ἐνταῦθα τούς ∆ᾶκας ὡρμημένους ἰέναι ξύμπαντας ἐς τόν ∆ᾶνον, ὥρμητο ἐς φυγήν. καί ὁ μέν ἔφευγε, ∆ᾶνος δέ ἐδίωκεν ἀνά κράτος, καί συλλαβών ἄμφω ἀνεῖλεν αὐτίκα. Οὗτος μέν οὖν ἐκομίζετο ἐπ' οἴκου, καί οὐ πολλῷ ὕστερον στρατηγόν τε εἵλοντο αὐτόν καί ἐπιστάτην τῶν πραγμάτων σφίσιν, ἤδη ὑπό τε Γερμανῶν καί Βοέμων πολεμουμένοις, καί ἐπέτρεψαν αὐτῷ τά πράγματα διαθεῖναι, ᾗ ἂν αὐτῷ φαίνοιτο. καί στρατόν δέ συλλέξας ἐστρατεύετο ἐπί Βοέμους, καί ἐπολέμει δή τούτοις συχνόν τινα χρόνον. καί πρός Ἴσκραν δέ, ἄνδρα εὐδαιμονοῦντα ἐν στρατηγίαις ἁπανταχῇ, ἐπολέμει, καί συμβαλών ἡττήθη, καί ὕστερον αὖθις ἐπῄει τε συμβαλών καί περιεγένετο.

[←187]

Ή «μεταξύ των Βλάχων». Η πρόταση είναι ασαφής.

[←188]

[Χαλκοκονδύλης 7.15] Ἀμουράτης δέ ὡς τοῦ βασιλέως Λαδισλάου τήν κεφαλήν ἀποταμόμενος ἐπί δόρατος περιέπεμπέ τε καί ἐπεδείκνυ ἐς τά στρατεύματα, συσκευασάμενος ἐντεῦθεν ἐκομίζετο ἐπ' οἴκου. ἔπεσον δ' ἐν ταύτῃ τῇ μάχῃ Τούρκων μέν, ὡς αὐτοί λέγουσιν, ἀμφί τούς ἑξακισχιλίους, Παιόνων δέ καί πλείους τούτων. ἀπώλοντο δ' οἱ πλείους ἐν τῇ ἀποχωρήσει ὑπό ∆ακῶν. Ταῦτα μέν οὖν οὕτω ἐγένετο, καί τά πράγματα ἐπανῆκεν αὖθις τῷ Ἀμουράτῃ, εἰς ἐνδοιασμόν τοῖς ἀνά τήν Εὐρώπην ἀφικόμενα οὐκ ὀλίγον. Θερίζην μέντοι τόν τήν κεφαλήν τοῦ βασιλέως ἀπενεγκάμενον χρήμασί τε πολλοῖς ἐδωρήσατο καί χώραις, καί ὕπαρχον ἀπέδειξε. τό μέντοι Καραζίεω σῶμα ἐνεγκάμενος ἐς Ἀδριανούπολιν ἐξήνεγκέ τε αὐτός βασιλεύς μεγάλως καί ἔθαψεν ἀξίως λόγου. καί Σκοῦραν ἀντ' αὐτοῦ ἐστήσατο στρατηγόν τῆς Ἀσίας, ἄνδρα Ἀλβανόν τό γένος, ὃν ἀνδραποδισάμενος ἀπό τῆς Ἀλβανῶν χώρας ἐξέθρεψέ τε αὐτός βασιλεύς ἐν τῷ οἴκῳ οἱ, καί ἀπέδειξε πρῶτα μέν ὕπαρχον, μετά δέ στρατηγόν τῆς Ἀσίας. Φατουμᾶν δέ ἐκβαλών ἐκ τῆς τιμῆς (πρυτανεύς γάρ ἦν αὐτῷ οἴκου τοῦ βασιλέως) Σαραζέην παῖδα τό γένος Ἕλληνα ἐς τήν ἐκείνου ἱδρύσατο χώραν. τό κράτος δ' εἶχε Χαλίλης ὁ Πραΐμεω, ἀνήρ τά ἐς σύνεσιν τά πρῶτα φερόμενος ταῖς τοῦ βασιλέως θύραις. τόν μέν οὖν Φατουμᾶν οὐ πολλῷ ὕστερον συλλαβών τήν οὐσίαν αὐτοῦ ἀφείλετο, ἐς πεντήκοντα καί ἑκατόν μυριάδας, ἀργύρια δ' ἐς τετρακισχίλια τάλαντα.

[←189]

Για τη μετάθεση τοὐ Θεόδωρου από την Πελοπόννησο στη Σηλυμβρία το 1443, βλέπε 6.32 και 6.47 πιο πάνω.

[←190]

[Χαλκοκονδύλης 7.16] Τῷ μέντοι Ἑλλήνων βασιλεῖ σπονδαί τε ἦσαν ὑπό βασιλέως καί οὐκέτι ἐλέλυντο, εἶχέ τε ἥσυχος ἐν τῷ παρόντι καί ἐθεράπευε τόν βασιλέα δώροις, ὥστε μηδέν αὐτῷ χαλεπόν ἐπί νοῦν βαλέσθαι τόν βασιλέα Ἀμουράτην. ἦν γάρ δή αὐτῷ διαφορά πρός τόν ἀδελφόν αὐτοῦ Θεόδωρον τόν νεωστί ἀφιγμένον ἐπί Βυζάντιον διαδεξόμενον τήν ἀρχήν παρά τοῦ ἀδελφοῦ. καί ἔπραττεν οὗτος τά πρός βασιλείαν ἐναντιούμενος τῷ ἀδελφῷ, καί ὕστερόν τε ἐξηνέχθη αὐτῷ ἐς εὐφανῆ διαφοράν, καί ἐστρατεύετο ἐπί Βυζαντίου βασιλέα Θεόδωρος ὁ ἀδελφός, τήν τε Σηλυβρίαν ἐπιτετραμμένος καί τήν περίοικον ταύτης. αἰτούμενος γάρ ἱκανήν πρόσοδον αὐτῷ ἐς τό ἀποζῆν οὐκ ἐτύγχανεν, ὅθεν ἐς πόλεμόν τε καθίστατο τῷ ἀδελφῷ καί ἐστρατεύετο. ὕστερον μέντοι, πρίν ἢ ὁτιοῦν διαπράξασθαι αὐτῷ, ἐτελεύτησε νόσῳ λοιμώδει τόν βίον ἀπολιπών.

[←191]

Βλέπε 6.47-48 πιο πάνω. Αυτή η επίθεση είχε αρχίσει το 1444.

[←192]

Αυτό συνέβη στα τέλη τού 1446.

[←193]

Βλέπε 6.49 και 6.52 πιο πάνω.

[←194]

Τον Οκτώβριο τού 1446 η Ελένη, κόρη τού Θωμά Παλαιολόγου, στάλθηκε να παντρευτεί τον Λάζαρο, τον γιο τού Τζούρατζ Μπράνκοβιτς.

[←195]

[Χαλκοκονδύλης 7.17] Κωνσταντῖνος μέν δή, ὁ τῆς Πελοποννήσου ἡγεμών, τήν τε χώραν τοῦ βασιλέως καταστρεψάμενος, Πίνδον τε καί Βοιωτίαν καί τούς Λοκρούς τούς Ὀζόλας καλουμένους, καί τήν τε χώραν ἐδῄου καί πολεμῶν οὐκ ἀνίει, ἀλλ' ἐπί τήν Ἀττικήν ἐστρατεύετο, ὡς καί πρότερόν μοι δεδήλωται. ἐνταῦθα πυθόμενος ἕκαστα ὁ βασιλεύς οὐκ ἠνέσχετο, ἀλλά περιαγγέλλων τόν στρατόν αὐτῷ παρεῖναι ἐς τάς Φερράς τῆς τε Ἀσίας καί Εὐρώπης ἐξήλαυνεν ἀπό Ἀδριανουπόλεως. ἀνέγνωσε δ' αὐτόν στρατεύεσθαι ἐπί Πελοπόννησον καί Νέρης ὁ τῶν Ἀθηνῶν τύραννος, οὐχ ἥκιστα δέ καί Τουραχάνης ὁ Θετταλίας ὕπαρχος. ὁ μέντοι Κωνσταντῖνος ὡς ἐτείχισε τόν Ἰσθμόν, ἐνταῦθα ἐκάθητο φυλακάς ἔχων ᾗ ἐγκαθιστάς εἰς τόν Ἰσθμόν, καί αὐτός αὐτοῦ τά πολλά διατρίβων ἐτύγχανεν. ἐπείτε δή ἐπύθετο Ἀμουράτην στρατεύεσθαι ἐπ' αὐτόν, μετεπέμπετο αὐτοῦ σύμπαντας τούς ἐν τῇ Πελοποννήσῳ, καί τόν τε ἀδελφόν αὐτοῦ ἅμα, ὃς ἐτύγχανε γάμον ἔχων τῆς παιδός αὐτοῦ. ἡρμόσατο γάρ ἤδη τῷ Τριβαλλῶν ἡγεμόνι παιδί Ἐλεαζάρῳ. οὗτοι μέν οὖν ἐς τόν Ἰσθμόν, ᾗ ἐπηγγέλλοντο, παρῆσαν, καί τό τεῖχος ἐκράτυνον, ᾗ ἐδόκει αὐτοῖς ἰσχυρῶς ἕξειν ἀμυνομένους.